Maoriera

Wikipedia, Entziklopedia askea
Maoriera
Te reo Māori — Te reo — Māori
Idioma maorí.PNG
Datu orokorrak
Lurralde eremuaZeelanda Berria
Hiztunak100.000–160.000 inguru
RankingaEz 100 mintzatuenen artean
OfizialtasunaZeelanda Berria
EskualdeaPolinesia
UNESCO sailkapena2: kaltebera
AraugileaMaoriera Batzordea (Te Taura Whiri i te Reo Māori)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
Austro-Tai hizkuntzak
austronesiar hizkuntzak
malaysiar-polinesiar hizkuntzak
malaysiar-polinesiar hizkuntza nuklearrak
erdialde-ekialdeko hizkuntza maysiar-polinesiarrak
ekialdeko malaysiar-polinesiar hizkuntzak
ozeaniar hizkuntzak
erdialde-ekialdeko ozeaniar hizkuntzak
Ozeano Bare erdialdeko hizkuntzak
polinesiar hizkuntzak
erdialdeko polinesiar hizkuntzak
Tahitic (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiahizkuntza isolatzailea eta aditza-subjektua-objektua
Alfabetoalatindar alfabetoa eta Māori writing system (en) Itzuli
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1mi
ISO 639-2mao mri
ISO 639-3mri
Ethnologuemri
Glottologmaor1246
Wikipediami
Linguasphere39-CAQ-a
ASCL9304
UNESCO702
IETFmi
Endangered
Languages Project
3571

Maoriera[1] (maorieraz: Māori [ˈmaːɔɾi ahoskatua]; edo te reo Māori [tɛ ˈɾɛɔ ˈmaːɔɾi], «maori hizkuntza») maori etniakoen mintzaira da. Zeelanda Berriko (maorieraz: Aotearoa) hizkuntza ofiziala, ingelesarekin batera.

Hala ere, gutxitua da eta, etorkizunera begira, egoera ez da ona. Gutxi gorabehera, 150.000 hiztun dituela jotzen da (zeelandaberritar guztien % 3,75, eta maorien % 14 inguru). Egun, hiztun gehienak Ipar uharteko iparraldean eta ekialdean bizi dira, Northland eta Gisborne eskualdeetan zehazki.

Polinesiar jatorrikoa da, eta beste hiru hizkuntza senide ditu: rarotongan (Cook uharteak), tahitiera eta hawaiiera. Polinesiako biztanle batzuek Zeelanda Berrira eraman zuten, ziur aski Tahititik, orain dela 600-800 urte.

Polinesiako ekialdeko hizkuntzen sailkapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Polinesiako ekialdearen hizkuntzak.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XIX mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • 1814an, misiolari batzuk saiatu ziren, lehenengo aldiz, maoriera alfabeto erromatarrez idazten.
  • 1840an, Waitangiko ituna sinatu zuten. Orduan, Zeelanda Berriko hizkuntza nagusia zen artean.
  • 1842an, lehenengo egunkaria argitaratu zuten.
  • 1850eko hamarkada inguruan haren gutxitze prozesua hasi zen, Erresuma Batutik joandako pertsonen hizkuntza nagusituz joan ahala, ingelesa alegia. 1858an 56.000 maori inguru erroldatu zituzten.
  • 1860ko hamarkadatik, eskolan maoriera erabiltzea debekatzen hasi ziren; horren ondorioz, hizkuntzaren prestigioa murriztu egin zen.1867an, berriz, Native Schools Act dekretua kaleratu zuten.

XX. mendea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • 1920 inguruan, Sir Āpirana Ngata hasi zitzaien maori komunitateei ohartarazten hizkuntzaren erabileraren garrantziari buruz.
  • 1930eko hamarkadan, maori gehienek artean maorieraz egiten zuten.
  • 1940ko hamarkadan hasi zen hirietarako emigrazio handia. Hortik aurrera hiztun galera izugarria izan zen.
  • 1961ean, Hunn Report txostenak maoriera maorien bizimoduaren aztarna edo erlikiatzat jo zuen.
  • 1970eko hamarkadaren hasieran, hiriguneetako talde batzuek (Ngā Tamatoa eta Te Reo Māori Society) ekin zioten hizkuntzaren biziberritzeari.
  • 1975 inguruan, inkesta batek azaldu zuen maorien % 20k (70.000 pertsona, gehienak adinekoak) bakarrik hitz egin zezaketela jariotasunez. Urte hartan, Ngāti Raukawa, NgātiToa eta Te Āti Awa taldeek hasi zuten Whakatipuranga Rua Mano hizkuntza ekimena.
  • 1978an, Rūātoki School lehendabiziko eskola elebidun bilakatu zen.
  • 1980ko hamarkadan hasi ziren lehenengo irrati emisioak: Te Upoko o te Ika eta Radio Ngāti Porou.
  • 1986an, 50.000 hiztun kalkulatu zituzten, maorien % 12.
  • 1987an, Māori Language Act dekretuaren bidez, maorierak estatus ofiziala lortu zuten. Te Taura Whiri i te Reo Māori eta Te Kōhanga Reo National Trust erakundeak sortu zituzten.
  • 1993an, Te Māngai Pāho hedabideetako agentzia sortu zuten. Ordurako, tokian tokiko 20 irratik emititzen zuten herrialde osoan.
  • 1995an, He Taonga Te Reo (Hizkuntzaren urtea) ospatu zuten.
  • 1997an kalkulatzen zen 13.000 haurrek, 32.000 ikaslek ertaineko zikloetan eta beste 55.000 heldu inguruk maoriera ikasten zutela.

XXI. mendean[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • 2001ean, Health of the Māori Language Survey inkestak 136.700 hiztun jo zituen guztira.
  • 2003an, 7th Polynesian Languages Forum – Te Reo i te Whenua Tipu jardunaldiak antolatu ziren, Wellingtonen.
  • 2004ko martxotik, Māori Television hasi zen emititzen, ele bietan.

Hizkuntza biziberritzeko saioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1950eko hamarkadan maori buruzagiak maorieraren galeraz kezkatzen hasi ziren.[2] 1970ko hamarkadan hizkuntza biziberritzeko hainbat estrategia jarri ziren martxan, Kōhanga Reo mugimendua, murgiltze-eredua ezartzeko haurren artean. 1985ean finantzatu zen lehen Kura Kaupapa Māori programa, 1-8 urteko haurrentzat; eta geroago, lehen Wharekura programa (9-13 tarteko haurrentzat). 2011rako argi geratu zen, 1980ko eta 1990eko hamarkadetako biziberritzea benetakoa izan bazen ere, batez ere hiztun zaharren aktibazioarengatik, beherako joerak segitzen zuela. 2011ko azterketan, arrazoiok aipatzen dira:[3]

  • hizkuntza zabaltzen lagundu zuten hiztun zaharren galera,
  • biziberritzea bultzatzeko sortutako erakundeek sortutako konplazentzia,
  • hezkuntzaren kalitatearen inguruko zalantzak, irakasle onak falta egon zen eskaerarako,
  • gehiegizko kontrola eta zentralizazioa, herri mugimendua neutralizatu zuena,
  • baliabide falta curriculum osoa te reo Māori hizkuntzan bideratzeko, eta
  • ingeles mintzatuaren bultzada izugarriak sortutako neke linguistikoa.

Horren aurrean Waitangi txostenak lau funtsezko aldaketa proposatu zituen:

  1. Te Taura Whiri erakundeari (Maori Hizkuntza Batzordea) hizkuntza biziberritzeko lidergoa eramatea.
  2. Erakunde horretan maori komunitatearen parte hartzea arautzea, partaideen erdia izendatuz.
  3. Ahalmen eta baliabide gehiago ematea erakundeari, beste agentziak eta erakunde lokalak lankidetzan ari daitezen biziberritzeko prozesuan. Adibidez irakasleen trebakuntza ziurtatzeko, curriculum-ak onartzeko edo maori ikasle kopuru batetik gorako eskoletan planak bideratzeko.
  4. Eskolek eta administrazio lokalek iwi-ak (Maori tribuak edo tribu-federazioak) kontsultatu behar dituzte plangintzak prestatzean, rol zentrala hartuz hizkuntzaren biziberritzean.

Biziberritzea 2015etik[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2015ean hasita maorieraren berpizkundea zabaldu da, eta nazio-ondare komun eta kultura-nortasun partekatu gisa hartu da, baita sustrai maori gabeko Zeelanda Berriko biztanleen artean ere. 2018ko inkestek adierazi zutenez, "maorierak estatus altua du gaur egun Maori gizartean, eta onarpen positiboa herrialdeko maori ez diren gehienen aldetik".[4]

Hizkuntzaren estatusa eta ospea handitu ahala, ikasteko eskaera ere handitu egin da. Enpresetan ere erabilera sustatu da, Google, Microsoft, Vodafone NZ eta Fletcher Building besteak beste, presaka ibili dira joera horrekin bat etortzeko, hizkuntzari eustean bezeroek pentsa dezaten enpresek "Zeelanda Berriarekiko konpromisoa" dutela. Maoriera gero eta gehiago entzun zen komunikabideetan eta politikan. Jacinda Ardern lehen ministroak, adibidez, alabari izen ertain maori jarri zion, eta esan zuen alabak maoriera eta ingelesa ikasiko zituela. Alien Arms eta Maimoa musika-talde maorien arrakastak are gehiago handitu zuen hizkuntzaren presentzia sare sozialetan.[5] 2017ko abuztuan, Rotorua izan zen lehen hiria maori-ingeles elebidun deklaratzen.[6]

2019an, Zeelanda Berriko Gobernuak Maihi Karauna izeneko estrategia jarri zuen abian hizkuntza biziberritzeko, helburua duena milioi bat maoriera hiztun lortzea 2040rako.[7] Urte berean Kotahi Rau Pukapuka Trust eta Auckland University Press bertako eta nazioarteko literaturako liburutegi garrantzitsu bat maorieraz argitaratzen hasi ziren.[8]

Gorriz eta laranja ilunaz markatuta, komunitaterik trinkoenak ageri dira.

Banaketa geografikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiztun gehienak Ipar uhartean bizi dira, zehazki iparraldeko muturrean: Northland edo Te Tai Tokerau eskualdean 45.000 maori daude, Ngāpuhi, Te Aupōuri, Te Rarawa, Ngāti Kahu, Ngāti Kurī eta Ngāti Whātua iwi-etan, Hawke's Bay eskualdean (Te Matau-a-Māui), bereziki, Te Urewera aldean. Waikaton, Taupo aldean batik bat. Eta komunitate handienak Gisborne eskualdean (Te Tai Rāwhiti) daude, East Cape-ko inguruetan.

Australian maorieraren 12.000 hiztun bizi direla kalkulatzen da.

Dialektoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historikoki bi dialekto multzo handi bereizi dira, Ipar Uhartekoa eta Hego Uhartekoa hurrenez hurren, eta Hego Uharteko maoriera galtzear bide dago. Zatiketa handi horren barruan eskualde-aldaketak ere gertatzen dira, eskualdeetako iwi artean gertatzen direnak nagusiki. Aldaera nagusiak hitzen ebakeran, hiztegian eta lokuzioetan gertatzen dira. Maorierazko hiztun batek ez du arazorik beste dialektoak ulertzeko.

Orthography[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Maorieraren alfabeto modernoa 15 hizkik osatzen dute, horietako bi karaktere bikoteak izanik. Bost bokalak luzeak edo laburrak izan daitezke, luzea diakritiko batez bereizten dela.

Maorieraren hizkiak
Kontsonanteak Bokalak
Laburrak Luzeak
  • H h
  • K k
  • M m
  • N n
  • P p
  • R r
  • T t
  • W w
  • Ng ng
  • Wh wh
  • A a
  • E e
  • I i
  • O o
  • U u

Hurrenkera ondokoa da: A, E, H, I, K, M, N, O, P, R, T, U, W, Ng, Wh.

Ortografia estandar honek aldaera batzuk onartzen ditu hainbat dialektotan.

Hitzak eta esamoldeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Kia ora: Kaixo.
  • Kia kaha: Indartsua izan.
  • Tāne: Gizon.
  • Wahine: Emakume (wāhine, emakumeak).
  • Aroha: Maitasun.
  • Whare: Etxe.
  • Ika: Arrain.
  • Tohorā: Balea.
  • Kuri: Txakur.
  • Rākau: Zuhaitz.
  • Puke: Muino.
  • Marama: Ilargi.
  • Whetu: Izar.
  • Moana: Itsaso, laku.
  • Awa: Ibai.
  • Waka: Kanoa.
  • Wai: Ur.
  • Ata: Itzal.
  • Wai: Nor?
  • Aha: Zer?
  • Hea: Non?
  • Āhea: Noiz?
  • E hia: Zenbat (gauza)?
  • Tokohia: Zenbat (jende)?
  • Pēhea: Nola?
  • Tēhea: Zein?

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Euskaltzaindia. 38 Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. ↑ Anderson, Atholl; Binney, Judith; Harris, Aroha. (2015). Tangata Whenua: A History. (1. argitaraldia) Bridget Williams Books doi:10.7810/9780908321537_3. ISBN 978-0-908321-53-7. (Noiz kontsultatua: 2022-12-21).
  3. ↑ New Zealand. Waitangi Tribunal. (2011). Ko Aotearoa tēnei : te taumata tuarua : a report into claims concerning New Zealand law and policy affecting Māori culture and identity.. Legislation Direct ISBN 978-1-86956-301-1. PMC 729371667. (Noiz kontsultatua: 2022-12-21).
  4. ↑ (Ingelesez) Graham-McLay, Charlotte. (2018-09-16). «Maori Language, Once Shunned, Is Having a Renaissance in New Zealand» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  5. ↑ (Ingelesez) «'Māori has gone mainstream': the resurgence of New Zealand's te reo language» the Guardian 2018-07-28 (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  6. ↑ (Ingelesez) «Bilingual Rotorua» Te Arawa Stories (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  7. ↑ Txantiloi:En-nz «Plan to have 1 million people speaking te reo Māori by 2040» RNZ 2019-02-21 (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).
  8. ↑ (Ingelesez) «Harry Potter to be translated into te reo Māori» Stuff 2019-10-10 (Noiz kontsultatua: 2022-12-28).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Maoriera&oldid=9216798"(e)tik eskuratuta