Muga jainko/jainkosa

Muga jainkoa edo muga jainkosa —jainko liminala edo jainkosa liminala ere deitua— mitologiako jainko edo jainkosa bat da, atalaseak, ateak, pasabideak, urte aldaketak, edo, oro har, bi gune edo bi uneen arteko mugak zuzentzen dituena,^[1] edo bi munduen artean bizi daitekeena (gizakien munduaren eta izpirituen munduaren artean, alegia). Jainko eta jainkosa hauek nolabaiteko iragaitzazko egoera bat ikuskatzen dutela uste da, hala nola, zaharra berrirako, inkontzientea egoera kontzienterako, ezaguna ezezagunerako.^[2]

Jainko eta jainkosa liminalen artean daude besteak beste, hil eta berpizten diren dibinitateak, nekazaritza jainko batzuk, psikoponpoak eta azpimundura jaisten eta handik igotzen direnak: bizitzaren eta heriotzaren arteko muga zeharkatuz. Landarediaren jainkoek landarearen urteko heriotza eta bizitzaren itzulera imitatzen dute, urtaroaren araberako jainko liminal ziklikoak dira.

Etimologia

Liminal adjektiboa latinezko limen (euskaraz: «atalasea») hitzetik dator.^[3] Arnold Van Gennep (1960) soziologo frantsesaren lanean agertu zen liminalitatearen kontzeptua estreinakoz, iragate errituak aztertu zituenean. Gero, XX. mendean Victor Turner eskoziar kultur antropologo britainiarrak kontzeptua garatu zuen^[4] bere The forest of symbols. Aspects of Ndembu ritual liburuan.^[5] Geroztik, azalpen antropologikoetan trantsizio-egoera bat deskribatzeko erabiltzen da; zaharretik berrira, ezaguna den horretatik ezezagunera, mundu honetatik izpirituen mundura, baita egoera inkontzientetik kontzientera ere.^[2]

Zenbait mitologiatan

Greziar mitologian

Adonis, edertasunaren eta desiraren jainkoa, bere denboraren zati bat azpimunduan ematen zuen, eta beste zatia lur gainean. Bere heriotza modu trajikoan deskribatzen da.
Alexiares eta Anicetus.
Karonte, arimei bizidunen lurraldea eta hilen munduen arteko bidaia egiten laguntzen zuen pertsonai sikoponpoa.^[6]
Zerbero, hildakoek alde egin ez dezaten Azpimunduko ateak gordetzen dituen hainbat buruko txakurra-
Dioniso, bizitzara itzultzen zena.
Enodia, bidegurutzeetako jainkosa.
Hecate, magiaren eta bidegurutzeetako jainkosa.
Herakles. Azpimundua bisitatu zuen.
Hermes, errepideetako jainkoa, merkatariak, bidaiariak, merkataritza, lapurrak, maltzurra eta ganadua babesten zituen; Zeusen mezularia eta jainko psikoponpoa.^[7]
Iris, ortzadarraren jainkosa eta Heraren mezularia, Hadesera joan eta itzul daiteke.
Persefone, askotan udaberriaren eta hazkunde berriaren jainkosa gisa ikusia, bere denboraren zati bat azpimunduan eta beste zati bat lurrean ematen zuen.^[8]

Erromatar mitologian

Bacchus, Dionisoren erromatar izena.
Cardea, osasunaren jainkosa, atalaseetako eta ate eta kirtenetako jainkosa.
Diana, Diana Trivia moduan, hiru bideetako bidegurutzeetako eta azpimunduaren jainkosa da; sarritan, Hekate grekoarekin parekatzen da.
Forculus, Lima eta Limentinus, atalase edo ateetako jainkoak.
Herkules. Azpimundua bisitatu zuen.
Janus, ate, ate, ate, hasiera eta amaieren jainkoa. Haren ohorez izendatu da urtarrila Mendebaldeko Europako hizkuntza askotan (adibidez, ingelesez: January).
Merkurio, jainko mezularia eta psikoponpoa; Hermes grekoaren baliokidea zen eta bere funtzio batzuk partekatzen ditu, hala nola, merkatari, bidaiari eta lapurren jainkoa izatea.
Portuno, giltzen, ateen eta ganaduaren jainkoa.
Proserpina, Persefoneren erromatar baliokidea, bere denboraren zati bat hildakoen munduan bizitzen ematen zuena.
Terminus, mugako markatzaileak babesten zituen jainkoa.

Eskandinaviar mitologian

Gná, Freyja jainkosaren mezulari pertsonala; Hofvarpnir zaldi gainean, itsasoan eta zeruan zehar bidaiatu zezakeen.
Heimdall, Odinen semea; Ragnaröken noiz hasiko den adi dago bere Himinbjörg bizilekutik, non Bifröst ortzadar-zubi sutsuak zeruarekin topo egiten duen.
Hermóðr, jainko nordikoen mezularia; Hel-era bidaiatu zuen Baldr jainkoaren itzulera eskatzeko.
Odin, gerra eta heriotzaren jainkoa, besteak beste, honela deskribatzen da: behin, gutxienez, Sleipnir azpimundua bisitatu zuen.

Baltikoko mitologian

Užsparinė, lurreko mugen lituaniar jainkosa.

Mitologia etruskoan

Culsans, bi aurpegiko gizonezko jainkoa, pasabideetako babeslea, ziurrenik. Oro har, Janus erromatar jainkoarekin parekatzen da.^[9]

Mitologia mesopotamikoan

Dumuzi / Tammuz.
Inanna / Ishtar.
Attis, Phrygian landarediaren jainkoa; bere automutilazioak, heriotzak eta berpizkundeak lurreko fruituak irudikatzen dituzte, neguan hiltzen direnak udaberrian berriro berpizteko.

Kristautasunean

Jesu Kristo mugak zeharkatu ditzakeen izaki jainkotiarra da.^[10] Jesusen Piztuerak haren heriotza eta berpizkundea deskribatzen ditu.^[11]

Erreferentziak

↑ «THE GREEK PANTHEON: HERMES» English Mythology Class Notes.
↑ ^a ^b Nadkarni, Vithal. «Ganesha for good start» The Economic Times.
↑ Harper, Douglas. Online Etymology Dictionary. .
↑ Wolf, Allison. “The Liminality of Loki.” Scandinavian-Canadian studies 27 (2020): 106–113.
↑ Valle Murga, María Teresa del. (1985). «La liminalidad y su aplicación al estudio de la cultural vasca» Kobie. Antropología cultural (2): 7–12. ISSN 0214-7939. (Noiz kontsultatua: 2024-07-08).
↑ «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Caanthus, Charis, Charon» www.perseus.tufts.edu.
↑ Palmer, Richard E.. The Liminality of Hermes and the Meaning of Hermeneutics. .
↑ «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Perse'phone» www.perseus.tufts.edu.
↑ Collections Online | British Museum. 2022-08-16.
↑ (Ingelesez) Jesus: The Liminal Gate – Two Churches. .
↑ «1 Corinthians 15:3–8» bible.oremus.org.

Kanpo estekak

Datuak: Q17064682
Multimedia: Liminal deities / Q17064682

[1] «THE GREEK PANTHEON: HERMES» English Mythology Class Notes.

[:0-2] Nadkarni, Vithal. «Ganesha for good start» The Economic Times.

[3] Harper, Douglas. Online Etymology Dictionary. .

[4] Wolf, Allison. “The Liminality of Loki.” Scandinavian-Canadian studies 27 (2020): 106–113.

[5] Valle Murga, María Teresa del. (1985). «La liminalidad y su aplicación al estudio de la cultural vasca» Kobie. Antropología cultural (2): 7–12. ISSN 0214-7939. (Noiz kontsultatua: 2024-07-08).

[6] «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Caanthus, Charis, Charon» www.perseus.tufts.edu.

[7] Palmer, Richard E.. The Liminality of Hermes and the Meaning of Hermeneutics. .

[8] «A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, Perse'phone» www.perseus.tufts.edu.

[9] Collections Online | British Museum. 2022-08-16.

[10] (Ingelesez) Jesus: The Liminal Gate – Two Churches. .

[11] «1 Corinthians 15:3–8» bible.oremus.org.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]