Deitura
Abizena edo deitura pertsonak izendatzeko erabiltzen den familiako izen antroponomikoa da.
Grafia
Erdi Aroan, euskal abizenak nagusiki latinez, gaskoiz, gaztelaniaz eta frantsesez idatzi ohiz ziren, eta askotan beren euskarazko jatorrizko ahoskera gaizki transkribatuta. XX. mendean, euskara batuaren normalizazioarekin, beren jatorrizko euskarazko ahoskeraz idazten hasi ziren. Adibidez:[1]
| Euskaraz | gaztelaniazko idazkera | Frantsesezko idazkera |
|---|---|---|
| Zubiri | Zubiri | Çubiry |
| Elizalde | Elizalde | Delissalde |
| Etxeberria | Echeverría | Detcheverry |
| Etxepare | Echepare | Detchepare |
| Ezkibel | Ezquibel | Esquibel |
| Intxausti | Inchausti | Ynchausty |
Mota eta osaketak
Euskal abizen modernoen gehiengoa bi multzoetan banandu dezakegu:
- Jaiotetxea deskribatzen dutenak. Sarritan jaiotetxearen kokapen lekua edo eraikinaren erabilera deskribatzen dute.
- Jaiotetxearen lehendabiziko jabea. Sarritan gizon baten izena izan ohi da (noizbait emakumearena).
Bi mota hauetako abizenek izen, adjetibo, eta atzizki edo amaierako elementuak erabiltzen dituzte: adibidez, -a , -ko, -ren edo -enea.
Jarraieko euskal abizenen adibide hauek jaiotetxearen lekuen deskribapena egiten dute.
| Abizena | Osaketa | Esanahia |
| Antsorena | Antso "Antso" + rena "-rena atzizkia" | Antsorena edo Antsoren etxea |
| Arrigorriagakoa | arri "harri" + gorri "gorri" + aga "leku atzizkia" | Harri gorrien lekua |
| Aroztegi | arotz "harotz" + -tegi "etxe, lantegi" | Haroztegi, harotzaren lantegi edo etxea |
| Bidarte | bide "bide" + arte "arte" | Bide arteko lekua |
| Bolibar | bolu "bolu, errota" + ibar "ibar" | Boluaren ibarra edo errotaren ibarra |
| Elizondo | eliza "eliza" + ondo "ondo" | Elizaren ondoko lekua |
| Errandonea | Errando "Errando (Fernando)" + nea "-renea edo -rena atzizkia" | Errandorena edo Errandoren etxea |
| Etxandi | etxe "etxe" + andi "handi" | Etxe handia |
| Etxarte | etxe "etxe" + arte "arte" | Etxe artean dagoen etxea |
| Etxeberri | etxe "etxe" + berri "berri" | Etxe berria |
| Goikoetxe | goi "goi" + ko "ko" atzizkia + etxe "etxe" | Goiko etxe, goiko aldean dagoen etxea |
| Ibaiguren | ibai "ibai" + guren "bazter" | Ibai guren, ibaiaren bazterreko lekua |
| Loiola | loi "lohi" + -ola "leku" | Lohi lekua |
| Mendiluze | mendi "mendi" + luze "luze" | Mendi luzea |
| Mikelena | Mikel "Mikel" + ena "-rena atzizkia" | Mikelena edo Mikelen etxea |
| Mitxelena | Mitxel "Mitxel (Michel)" + ena "-rena atzizkia" | Mitxelena edo Mitxelen etxea |
| Urberoaga | ur "ur" + bero "bero" + -aga "leku atzizkia" | Ur beroa dagoen lekua |
| Zabala | zabal "zabal" | Zabala |
| Zubiondo | zubi "zubi" + ondo "ondo" | Zubiaren ondoko lekua |
Abizenak Euskal Herrian
Adibide bezala 1053ko Barriako Monasterioaren (Etxebarriako San Agustin, Elorrion) emate-dokumentua kontutan hartu ezkero, bertan agertzen diren pertsona izenak beste izen patronimiko (aitaren izena) edo eramailea jaio den lekua aipatzen duen abizen batez jarraituak direla ikus ahal izango dugu: Eneco Lupiç de Laçkanu (Eneko Lopez Lazkaokoa, hau da, Eneko Loperen semea eta Lazkao herrikoa) eta honela beste hainbat, Gomiç Fortuniç de Formaiçtegi, Nunuso Narriateç de Lohinaç, Açenari Momeç de Açubarro, Sancio Telluç de Olhabeeçahar, etb. Gutxi izango dira izen patronimikoa bakarrik daramatenak: Senior Lupe Ahoçtarriç, Urrana Uitacoç, etb.; eta bakarra patronimiko gabea: Nunuto Miotaco, euskarazko "-ko" atzizkiarekin, hau da: Miotako Nunuto. Baina euskal abizen mota ezberdinen jatorriaren ezagupen ona izatekotan, herrikoiagoak diren agirien ikuspena baino hoberik ez da. Irantzuko Monasterioaren Rubro Liburua edo kontuen liburuan garaiko euskal izen sail bat agertzen dira, gehienak XIII. mendean idatziak eta Jose Maria Lakarra Jaunak argitaratuak.[2]
Zerrenda honetan honakoa aurki dezakegu:
1) Esandako agirian jatorria -herria edo etxea- aipatzen duten abizenak eta ezbairik gabe gerora datozen euskal abizenen gehiengoa osatzen dutenak: Pero de Aytzpuyn, Lop de Lauayria, Sancha de Larraiyça, Martin de Muru, etb. Hauen aldamenean gaur egun arte kontserbatu ez diren izendapenen multzo handi bat, lehen aipatutako Nunuto Miotaco bezala, euskal "-ko" ("-co") atzizkia daramatenak: Miquele y Domenga Bassoco "Basoko", Orti y Sancha Bassauilco, Miguel Baraçeco "Baratzeko", Sancha Bicuetaco "Pikuetako", Garcia Etayuco "Etaiuko", Pedro laurico, beharbada "Jauregiko", Pero Iturrietaco "Iturrietako", Toda Larrayneguico "Larrainegiko", Dota Munoco "Dota Muinoko", Maria Sarrico "Sarriko", Garcia y Pero Urrutico "Urrutiko", Maria Çubico e Peydro de la Puent su marido ("Zubiko").
2) Patronimikoak, bakarrik edo beste abizen batez lagunduak: Toda Açariz quel dezian ardan buru, Semen Barbaz (Barbatain, izen toponomikoa: latineraz. Barbatus; genitiboa, Barbati), Garcia Carloyz, Orti Enecoyz, Lope Erascoyz, Uenega Martiniz, Pero Ochandyz, Maria Ortiz, Sancho Sanoyz, Lope Seiñez (beharbada euskarazko sei(n)"haur", (jadanik antzinako akitaniar inskripzioetan aipatua), etb.; Pero Arceyz de Vidaurre, Gonçaluo Garçeiz de Odiaga, Ochoa Marcuiz de Ylardia, Remir Mochorroyz de Auarçuça, etb.
| Izena | Patronimikoa | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Gaztelaniaz | Latinez | Euskaraz | Euskaraz | Latinez | Gaztelaniaz |
| Íñigo | Ennecus | Eneko | Enekoitz | Enneconis | Íñiguez |
| García | Garsea | Gartze(a) | Garzeitz | Garseanis | Garcés |
| Fortún | Fortunius | Orti | Ortitz | Fortunionis | Fortúnez |
| Lope | Lupus | Otso(a)/Lope | Otsoitz/Lopitz | Lupi | López |
| Sancho | Sancius | Antso | Sanoitz | Sancionis | Sánchez |
| Jimeno | Scemenus | Semero | Semeroitz | Scemenonis | Jiménez |
| Aznar | Asenari | Azeari | Azearitz | Asenari | Aznárez |
| Velasco | Belascus | Berasko | Beraskoitz | Belasconis | Velázquez |
| Galindo | Galindus | Garindo | Garindoitz | Galindonis | Galíndez |
3) Ezizen edo gaitzizen moduko artikuludun adjetiboak: Lope Andia "Handia", Domenca Begui urdina "Begi urdinetakoa", Martin Belça "Beltza", Toda Çuria de Ayllo "Alloko Toda Zuria", Domingo Chipia "Txikia", Sancha Ederra "Ederra", Garcia Ezquerra "Ezkerra", Lope Gutia "Gutxi", Domingo Landerra "Landerra=Atzerritarra, garaiko eta tokiko euskaraz", Domingo Latça "Latza, pertsona zakarra", Sancho Leuna "Leuna, pertsona leuna", Orti y Sancho Ona "Ona", Pedro Sendoa "Sendoa" (1107an Nafarroan dagoeneko Urraca Sendoa bat ere bazen).
4) Mota esberdinetako artikuludun izen edo sustantiboak, ezizen edo eramalearen izatea deskribatzen dutenak: Pero Buztayna (vuztayña Landuchio "Buztana"), Domingo Echayuna (gaur egungo euskara Etxajauna "Etxearen Jauna" edo hobe esçajauna (Landuchio) "iratxo", atsotiz eta esaera zaharretan "etsajaun" "iratxoa" baita), Domingo Erlea "Erlea", Gra (Gracia?) Sauela "literalki Sabela". Horien artean abere izen bat ere aurki genezake, garai haietan bataio-izen bezala erabilia: Sancho Ochoa, gaur egungo euskaraz "Otsoa".
Erreferentziak
Barne Loturak
Kanpo loturak
 |
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Deitura  |