Kitxua

Kitxua
	Qhichwa simi
	Kitxuaren hedadura, Hego Amerikan, eta adar nagusiak: I (erdialdekoa), II-A (Peru iparraldekoa), II-B (iparraldekoa), II-C (hegoaldekoa).
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Argentina, Brasil, Bolivia, Txile, Kolonbia, Ekuador, Peru
Hiztunak	10.000.000
Ofizialtasuna	Bolivia eta Peru
Eskualdea	Andeak
Araugilea	ez du
Hizkuntza sailkapena
	Kitxuarra
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza eta hizkuntza eranskaria
Kasu gramatikalak	kausatiboa, komitatiboa, abesiboa eta comparative case (en)
Alfabetoa	latindar alfabetoa
Aurrekaria	Proto-Quechua (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que
Ethnologue	que
Glottolog	quec1387
Wikipedia	qu
IETF	qu

Kitxua^[1]^[2] hizkuntzak (qhichwa simi edo runa simi) Andeen erdialdean sortutako hizkuntza familia bat dira. Amerindiarren hizkuntzetatik mintzatuena da, eta Amerikan hiztun gehien dituzten hizkuntzetatik laugarrena, ingelesaren, gaztelaniaren eta portugesaren ondoren, 8 – 10 milioi hiztun inguru baititu.^[3]

Ofiziala da Perun, Bolivian (Cochabamba, Chuquisaca, Potosi, La Paz eta Oruro departamenduetan bereziki) eta Kolonbian (Putumayo eta Nariño departamenduetan). Horrez gain, Ekuadoren, Argentinan (Salta, Jujuy eta Santiago del Estero probintzietan) eta Txilen (Antofagasta) ere mintzatzen da.

Familiei dagokienez, hizkuntza isolatua da.

Kitxua hitzak "inguru epela" esan nahi du eta runa simi-k, berriz, "gizakien hizkuntza" (kastilla simi: gaztelania, inka simi: inken hizkuntza).

Historia

1540an, Frai Domingo de Santo Tomás domingotarrak Perura iritsi eta "gizakien hizkuntza" ikasi zuen, biztanleak ebanjelizatzeko. 1560an Valladoliden Grammatica o Arte de la Lengua General de los Indios de los Reynos del Peru eta Lexicon o Vocabulario de la Lengua General del PERV liburuak argitaratu zituen.
1680an, Juan de Espinoza Medrano perutar apaizak Rapto de Proserpina eta Uska Pawqar, el hijo pródigo fikziozko liburuak argitaratu zituen.
1935ean, José María Arguedas idazleak Agua argitara eman zuen.
1964an, Alfredo Torero Fernández hizkuntzalari eta antropologo perutarrak Los dialectos quechuas lan mardula kaleratu zuen.
1976an, Toreroren ikasle batek, Rodolfo Cerrón Palomino hizkuntzalari perutarrak, lehendabiziko hiztegia argitaratu zuen, huanka aldaeran.
1994an, Rodolfo Cerrónek kaleratu zuen hegoaldeko kitxua (Peruko hegoaldea, Bolivia eta Argentina) batuaren hiztegia.

Sailkapena

Bi adar nagusi bereizten dira: kitxua I edo waywash eta kitxua II edo wanp'una. Bigarrena hiru azpi-adarretan banatzen da: A (yunyay), B (chinchay) eta C (hegoaldekoa).

Alfredo Torero perutar hizkuntzalariaren arabera, zazpi multzotan banatuko ditugu:

Ankax-Huanuko (I).
Tarma-Huanuko (I).
Jauja-Huanka (I).
Kajamarka-Kañaris (IIA)
Chachapoyas-Lamas (IIB)
Ekuador-Kolonbia (IIB)
Hegoaldeko kitxua (Ayacucho, Cusco, Bolivia eta Santiago del Estero).

Gramatika

Izenak

Izen-erroek atzizkiak onartzen dituzte pertsona (jabetza adierazteko, ez identitatea), [[pluraltasun gramatikal|pluraltasun]a] eta kasua adierazteko. Orokorrean, pertsona-atzizkia pluraltasunarena baino lehenago doa.

Zenbait adibide, *wasi* (etxe) izena erabilita
Function		Atzizkia	Adibidea	Itzulpena
Pluraltasuna		-kuna	wasikuna	etxeak
Kasu gramatikalak	Nominatiboa	–	wasi	etxea (subjektua)
	Akusatiboa	-(k)ta	wasita	etxea (objektu zuzena)
	Datiboa	-paq	wasipaq	etxeari
	Genitiboa	-p(a)	wasip(a)	etxeko; etxearen
	Inesiboa	-pi	wasipi	etxean
	Ablatiboa	-manta, -piqta	wasimanta, wasipiqta	etxetik
	Hurbiltze adlatiboa	-man	wasiman	etxerantz
	Muga-adlatiboa	-kama, -yaq	wasikama, wasiyaq	etxeraino
	Instrumentala	-wan	wasiwan	etxearekin; eta etxea
	Komitatiboa	-(ni)ntin	wasintin	etxearekin, etxearekin batera
	Kausatiboa	-rayku	wasirayku	etxearengatik
	Destinatiboa	-paq	wasipaq	etxerako, etxearentzat
	Abesiboa	-naq	wasinaq	etxerik gabe
	Inklusiboa	-piwan, puwan	wasipiwan, wasipuwan	etxea barne
	Trantsitiboa	-(rin)ta	wasinta	etxean zehar, etxetik
	Berehalakoa	-raq	wasiraq	aurrena, etxea
	Interaktiboa	-pura	wasipura	etxeen artean, etxeen artetik
	Esklusiboa	-lla(m)	wasilla(m)	etxea bakarrik, etxea baino ez
	Konparatiboa	-naw, -hina	wasinaw, wasihina	etxea baino (parekatzean)
Posesiboa	Singularreko 1. pertsona	-y, -i	wasiy, wasii	nire etxea
	Singularreko 2. pertsona	-yki	wasiyki	zure / hire etxea
	Singularreko 3. pertsona	-n	wasin	haren etxea
	Pluraleko 1. pertsona (inkl.)	-nchik	wasinchik	gure etxea (hizlaria barne)
	Pluraleko 1. pertsona (eskl.)	-y-ku	wasiyku	gure etxea (hizlaria kanpo)
	Pluraleko 2. pertsona	-yki-chik	wasiykichik	zuen etxea
	Pluraleko 3. pertsona	-n-ku	wasinku	haien etxea

Erreferentziak

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-11-18).
↑ Adelaar, Willem F. H (2004-06-10): The Languages of the Andes. ISBN 9781139451123. Orrialdeak: 167–168, 255.

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Kitxua

(Ingelesez)(Gaztelaniaz) Quechua.org
(Alemanez)(Gaztelaniaz)(Ingelesez)(Frantsesez) Runasimi.de
(Gaztelaniaz) Hinantin. Kitxua hizkuntzaren prozesamendu automatikoa lantzen duen ikerketa-taldea. Universidad Nacional de San Antonio Abad del Cusco (UNSAAC).
Kitxuaren prozesamendurako lehen hurbilketa Ixa taldea eta Cuscoko UNSAAC unibertsitatearen antolatutako mintegia.
Kitxua hizkuntzari buruzko albisteak Ixa taldearen blogean.
Maria Juana Farinango Ekuadorko kitxuari elkarrizketa, Argia, 2008-11-16.
Leonel Cerruto Boliviako kitxuari elkarrizketa, Argia, 2008-11-23.
Hizkimizki: euskarazko oinarrizko esaldien eta kitxuazko baliokideen zerrenda bat du.

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] 53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-11-18).

[3] Adelaar, Willem F. H (2004-06-10): The Languages of the Andes. ISBN 9781139451123. Orrialdeak: 167–168, 255.

[1]

[2]

[3]