Lankide:Joxan Garaialde/Zur

16 zur mota (ezkerretik eskuinera eta goitik behera)

pinukia, izeikia, larizkia, ipurukia, makalkia, xarmakia, urkikia, halzkia, pagokia, harizkia, zumarkia, gereziondokia, udareondokia, astigarkia, ezkikia eta lizarkia.]] Txantiloi:Fitxategi Txantiloi:Annotation Txantiloi:Annotation

Txantiloi:Annotation Txantiloi:Annotation Txantiloi:Annotation Txantiloi:Annotation}}

Historia

2011n Kanadako New Brunswick probintzian 2011n egindako aurkikuntza batek egurra hazi zuten landarerik zaharrenak ekoitzi zituen, duela 395-400 milioi urte gutxi gorabeherakoak.

Zura karbono-datazioaren bidez datatu daiteke, eta zenbait espezietan egurrezko objektu bat noiz sortu zen zehazteko dendrokronologiaren bidez.

Jendeak milaka urtez erabili izan du egurra hainbat helburutarako, besteak beste, erregai gisa edo etxeak, tresnak, armak, altzariak, ontziak, artelanak eta papera egiteko eraikuntza-material gisa. Egurra erabiltzen duten eraikuntza ezagunak hamar mila urtekoak dira. Europako Neolitoko etxe luzea bezalako eraikinak egurrezkoak ziren, batez ere.

Azkenaldian, egurraren erabilera hobetu da eraikuntzan altzairua eta brontzea gehituta.

Zuhaitz-eraztunen zabaleraren eta ugaritasun isotopikoen urte arteko aldakuntzak zuhaitza moztu zen garaian nagusi zen klimari buruzko argibideak ematen ditu.

Propietate fisikoak

Zuhaitz bateko bigarren hazkuntzaren diagrama, sekzio bertikal eta horizontal idealizatuak erakusten dituena. Hazkunde garai bakoitzean, egur geruza berri bat gehitzen da zurtoina, dauden adarrak eta sustraiak lodituz hazkuntza-eraztun bat osatzeko.

Hazkunde eraztunak

Egurra, zentzu hertsian, zuhaitzek ematen dute, diametroa handitzen baitute lehendik dagoen egurraren eta barne- azalaren artean zurtoin osoa, adar biziak eta sustraiak inguratzen dituzten geruza egurtsu berriak sortuz. Prozesu hori bigarren mailako hazkuntza izenez ezagutzen da; kanbium baskularreko zelulen zatiketaren ondorioa da, alboko meristemo bat, eta zelula berrien ondorengo hedapenaren ondorioa da. Ondoren, zelula horiek bigarren mailako zelula horma lodituak eratzen dituzte, batez ere zelulosaz, hemizelulosaz eta ligninez osatuta.

Lau urtaroen arteko ezberdintasunak desberdinak diren lekuetan, adibidez, Zeelanda Berria, hazkundea urteko edo urtaroko eredu diskretuan gerta daiteke hazkuntza eraztunak eraginez; horiek, normalean, enbor baten muturrean ikus daitezke argien, baina gainerako gainazaletan ere ikusten dira. Urtaroen arteko bereizgarritasuna urtekoa bada (ekuatore eskualdeetan gertatzen den bezala, adibidez, Singapur), hazkunde-eraztun horiei urteko eraztun' deitzen zaie. Urtaro-desberdintasun txikia dagoen lekuetan, litekeena da hazkuntza-eraztunak bereiziezinak izatea edo ez egotea. Eremu jakin batean zuhaitzaren azala kendu bada, eraztunak, seguruenik, deformatu egingo dira landareak orbaina gainditzen duenean.

Hazkunde-eraztun baten barruan desberdintasunak baldin badaude, orduan, zuhaitzaren erdigunetik hurbilen dagoen hazkuntza-eraztunaren zatia —eta hazkuntza-sasoiaren hasieran sortutako hazkuntza azkarra denean— elementu zabalagoz osatuta egon ohi da. Orokorki, eraztunaren kanpoko zatitik gertu dagoena baino kolore argiagoa izan ohi da, eta zurgihar edo udaberri zur izenez ezagutzen da. Denboraldian, beranduago sortzen den kanpoko zatia zurgizen edo udako zur bezala ezagutzen da Hala ere, alde handiak daude, zur motaren arabera (ikus behean). Zuhaitz batek bere bizitza osoa eremu zabalean hazten bada eta lurzoruaren eta gunearen baldintzak aldatu gabe mantentzen badira, gaztetan, hazkunderik azkarrena egingo du, eta, pixkanaka, beherantz egingo du. Urteko hazkuntza-eraztunak, urte askotan zehar, nahiko zabalak dira, baina gero eta estuagoak dira. Ondorengo eraztun bakoitza aldez aurretik eratutako egurraren kanpoaldean jartzen denez, ondorioztatzen da zuhaitz batek urtez urte egur ekoizpena materialki handitu ezean eraztunak nahitaez mehetu egiten direla enborra zabaltzen den heinean. Zuhaitza heldutasunera iristen den heinean, bere adaburua zabaldu, eta urteko egur-ekoizpena murriztu egiten da, eta, horrela, hazkuntza-eraztunen zabalera are gehiago murrizten da. Basoan hazitako zuhaitzen kasuan, zuhaitzek argia eta elikadura lortzeko duten lehiaren araberakoa da, non hazkuntza azkar eta moteleko aldiak txandaka daitezkeen. Zuhaitz batzuek, hegoaldeko haritzak adibidez, ehunka urtez, eraztun-zabalera bera mantentzen dute. Oro har, ordea, zuhaitza diametroa handitu ahala hazkuntza-eraztunen zabalera txikiagotzen da.

Adabegiak

Adabegi bat zuhaitz-enbor batean

Zuhaitza hazten den heinean, beheko adarrak hiltzen joaten dira, sarritan, eta haren oinaldeak gainezka egin dezake, eta ondorengo enbor-egurraren geruzak itxita geldi daitezke adabegi gisa ezagutzen den inperfekzio mota osatuz. Hildako adarra ezin zaio enborrari lotu bere oinaldian izan ezik, eta eror daiteke zuhaitza oholetan zerratu ondoren. Adabegiek zuraren propietate teknikoak eragiten dituzte, eta, normalean, tentsio-indarra murrizten dute, baina ikusmen efekturako ustia daitezke. Luzera zerratutako ohol batean, adabegi bat (normalean ilunagoa) egur solido zirkular bezala agertuko da, gutxi gorabehera, zeinaren inguruan gainerako ohol aleen hariak isurtzen diren (zatitu eta berriro elkartu). Adabegi baten barruan, oholaren norabidea (hariaren norabidea) 90 graduraino desberdindu daiteke egurraren alearen norabidearekiko.

Zuhaitzean, adabegia alboko adar baten oinarria edo lozorroan dagoen begia da. Adabegia (alboko adar baten oinarria denean) konikoa da (hortaz, gutxi gorabehera zirkularra den ebakidura) barne-muturra landarearen kanbium baskularra kokatzen zen zurtoinaren diametroko puntuan adarra begi gisa eratu zenean.

Egurra eta egiturazko egurra kalifikatzerakoan, adabegiak formaren, tamainaren, sendotasunaren eta bere lekuan eusten diren irmotasunaren arabera sailkatzen dira. Irmotasun horri eragiten dio: atxikitako zurtoina hazten jarraitu zuen bitartean adarra hilda egon zen denbora, besteak beste.

Egur adabegia sekzio bertikalean

«

Adabegiek pitzadurari eta deformazioari, lantzeko erraztasunari eta zuraren zatiketari eragiten die. Egurra ahultzen duten eta bere balioa murrizten duten akatsak dira estruktura-helburuetarako, non indarra kontuan hartu beharrekoa den. Ahultze-efektua askoz larriagoa da egurra alearekiko eta/edo tentsioarekiko perpendikularrak diren indarrak jasaten dituenean, alearen eta/edo konpresioaren kargapean dagoenean baino. Adabegiek habe baten indarrari zenbateraino eragiten dioten haien posizioaren, tamainaren, kopuruaren eta egoeraren araberakoa da. Goiko aldean dagoen adabegi bat konprimitu egiten da, eta, beheko aldean, berriz, tentsioa jasaten du. Adabegien urtaro-kontrola baldin badago, askotan gertatzen den bezala, trakzio-tentsio horri erresistentzia gutxi eskainiko dio. Adabegi txikiak, ordea, habe baten plano neutroan kokatu daitezke, eta indarra handitu egin daiteke luzetarako zizaila saihestuz. Ohol edo ohol bateko adabegiak kalte gutxien dira bertatik bere gainazal zabalenarekiko angelu zuzenetan hedatzen direnean. Habe baten muturren ondoan gertatzen diren adabegiek ez dute ahultzen. Ertz bietatik habearen altueraren laurdeneko erdiko zatian sortzen diren adabegi osasuntsuak ez dira akats larriak. — Samuel J. Record, Egurraren Propietate Mekanikoak

»

Adabegiek ez dute ezinbestez egiturazko zuraren zurruntasunean eragiten; hori tamainaren eta kokapenaren araberakoa izango da. Zurruntasuna eta erresistentzia elastikoa zuraren osasunaren menpekoak dira akats lokalizatuenak baino. Haustura-indarra oso sentikorra da akatsekiko. Adabegi osasuntsuek ez dute egurra ahultzen zuntzari peraleloki egiten denean konpresioa.

Dekorazio aplikazio batzuetan, adabegiduen egurra desiragarria izan daiteke ikus-interesa gehitzeko. Egurra margotzen den aplikazioetan, hala nola zola-oholak, frontis-oholak, ate-markoak eta altzariak, egurrean dauden erretxinak adabegi baten gainazalean odolusten jarrai ditzakete fabrikatu eta gero, hilabeteetan edo urte batzuetan, eta horia edo orban marroixka gisa ager daitezke. Prestaketan zehar, behar bezala aplikatutako inprimazio-pintura edo soluzio batek arazo hori murriztu dezake, baina zaila da guztiz kontrolatzea, batez ere, labean lehortutako zur-multzoak erabiltzen direnean.

Zurgihar edo zurgizena

Hagin-adar baten atala urteko 27 hazkuntza-eraztun, zurgizen zurbila, zurgihar iluna eta zuloa (erdian puntu iluna) erakusten dituena. Lerro erradial ilunak adabegi txikiak dira.

Zurgiharra (edo duramen), naturan gertatzen den eraldaketa kimiko baten ondorioz, usteltzearekiko erresistenteagoa bihurtu den zura da. Zurgihar eraketa genetikoki programatutako prozesu bat da, berez gertatzen dena. Zalantzak daude egurra zurgiharraren eraketan hiltzen den ala ez, kimikoki erreakzionatu baitezake oraindik desintegrazioko organismoekin, baina behin bakarrik.

Zurgihar terminoa bere posiziotik soilik dator, eta ez zuhaitzarentzat ezinbesteko garrantziagatik. Horren erakusle da zuhaitza bihotza guztiz ustelduta ere haz daitekeela. Espezie batzuk oso goiz hasten dira zurgiharra sortzen bizitzan; beraz, zurgizen bizidun geruza mehe bat besterik ez dute; beste batzuetan, berriz, aldaketa poliki-poliki gertatzen da. Zurgizen mehea gaztainondoa (Castanea), txinga beltza (Robinia pseudoacacia), masusta (Morus), osageen-laranja (Maclura pomifera) eta sasafras (Sassafras albidum) bezalako espezieen ezaugarria da; astigarra (Acer campestre,L), lizarra (Fraxinus excelsior,L), Intxaurra (Juglans regia), Almeza (celtis australis), pagoa (Fagus sylvatica) eta pinua (Pinus), berriz, zurgizena da araua. Beste batzuek ez dute sekula zurgiharrik osatzen.

Zurgiharra, sarritan, bisualki bereizten da bizidun zurgizenetik, eta mugak hazkuntza-eraztunak jarraitzeko joera izango duen zeharkako sekzio batean bereiz daiteke. Adibidez, batzuetan, askoz ilunagoa da. Dena den, usteltzea edo intsektuen inbasioa bezalako beste prozesu batzuek ere egurra koloreztatu dezakete, baita zurgiharra sortzen ez duten landare egurtsuetan ere, eta horrek nahasmena sor dezake.

Zurgizena (edo alburnum) egur gazteena da, kanpokoena; hazten ari den zuhaitzean, egur bizia da, eta bere funtzio nagusiak ura sustraietatik hostoetara eramatea eta, sasoiaren arabera, hostoetan prestatutako erreserbak gordetzea eta itzultzea dira. Hala ere, ura eramateko konpetenteak direnerako, xilema trakeidak eta ontzi guztiek zitoplasma galdu dute, eta, beraz, zelulak, funtzionalki, hilda daude. Zuhaitzaren egur guztia, lehenik, zurgizen gisa eratzen da. Zuhaitzak zenbat eta hosto gehiago izan eta zenbat eta hazkuntza indartsuagoa izan, orduan eta handiagoa izango da behar den zurgizen bolumena. Beraz, zabalean hazten diren zuhaitzek zurgizen lodiagoa dute beren tamainarako baso trinkoetan hazten diren espezie bereko zuhaitzek baino. Batzuetan, zabalean hazitako zuhaitzak (zurgihar egurra osatzen duten espezieak) tamaina handia izan dezakete, 30 cm (12 in) . edo gehiagoko diametroa, edozein zurgihar sortzen hasi baino lehen, adibidez, bigarren hazkuntzako Intxaur (Juglans regia) edo zabaleko pinuetan .

Hazkunde eraztunak erakusten dituen haritz-enbor baten zehar-ebakia

Ez dago erlazio zehatzik urteko hazkuntza-eraztunen eta zurgizen kantitatearen artean. Espezie beraren barruan, zurgizen ebakidura-eremua zuhaitzaren adaburuaren tamainarekin proportzionala da, gutxi gorabehera. Eraztunak estuak badira, zabalak diren lekuan baino gehiago behar dira. Zuhaitza handitzen doan heinean, zurgizena, nahitaez, meheagoa bihurtzen da, edo, materialki, bolumena handitu egiten da. Zurgizena nahiko lodiagoa da zuhaitzaren enborraren goiko zatian oinarritik gertu baino, goiko atalen adina eta diametroa txikiagoak direlako.

Zuhaitza oso gaztea denean, adarrez estaltzen da, guztiz ez bada, ia lurreraino, baina, hazten doan heinean, batzuk edo guztiak hil egingo dira, eta hautsi edo erortzen dira. Ondorengo egurraren hazkuntzak guztiz ezkutatu ditzake adabegi gisa garatuko diren motzondoak. Ez dio axola zein leun eta argia den enbor bat kanpoaldean; erditik gertu korapilotsuagoa da. Ondorioz, zuhaitz zahar baten zurgizena, eta bereziki basoan hazitako zuhaitzarena, barruko zurgiharra baino libreago egongo da adabegietatik. Zuraren erabilera gehienetan adabegiak egurra ahultzen dute, eta, lantzeko, erraztasuna eta beste propietate batzuk oztopatzen dituzten akatsak ditu; beraz, ondoriozta daiteke zurgizen zati jakin bat, zuhaitzean dagoen posizioagatik, zuhaitz bereko zurgihar zati bat baino sendoagoa izatea.

Zuhaitz handi batetik moztutako egur zatiak oso desberdinak izan daitezke bere artean, batez ere, zuhaitza handia eta heldua bada. Zuhaitz batzuetan, zuhaitz baten bizitzan beranduago ezartzen den egurra lehenago ekoitzitakoa baino leunagoa, arinagoa, ahulagoa eta testura berdinagoa da, baina, beste zuhaitz batzuetan, alderantzizkoa da. Hau zurgiharrarekin eta zurgizenarekin gerta daiteke, edo ez. Enbor handi batean —zurgizena hazi zen zuhaitzaren bizitzako denbora dela eta— gogortasuna, indarra eta erresistentzia txikiagoa izan daiteke enbor bereko zurgihar osasuntsua baino. Zuhaitz txikiago batean, alderantzizkoa izan daiteke.

Kolorea

Kostaldeko sekuoiaren egurra bereziki gorria da.

[[Kategoria:Landare anatomia]] [[Kategoria:Zurezko produktuak]] [[Kategoria:Botanika]] [[Kategoria:Baliabide naturalak]] [[Kategoria:Materialak]] [[Kategoria:Zurgintza]] [[Kategoria:Zuhaitzak]] [[Kategoria:Material naturalak]] [[Kategoria:Basogintza]] [[Kategoria:Eraikuntzako materialak]] [[Kategoria:Material biodegradagarriak]] [[Kategoria:Arteko materialak]] [[Kategoria:Zura]]