Edukira joan

Abbas I.a Persiakoa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Abbas I.a Persiakoa


5. list of Safavid monarchs (en) Itzuli

1588ko urriaren 1a - 1629ko urtarrilaren 19a
← Mohammad Khodabanda - Safi Persiakoa →
Bizitza
JaiotzaHerat, 1571ko urtarrilaren 27a
Herrialdea Safaviden Inperioa
HeriotzaBehshahr (en) Itzuli, 1629ko urtarrilaren 19a (57 urte)
Hobiratze lekuaImamzadeh Habib ibn Musa (Kashan) (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza
Familia
AitaMohammad Khodabanda
AmaKhayr al-Nisa Begum
Ezkontidea(k)Q100257858 Itzuli  (1591 -
Yakhan Begum (en) Itzuli  (1602ko abenduaren 1a -  1602)
Princess Marta of Kakheti (en) Itzuli  (1604ko irailaren 20a -  1614)
Bikotekidea(k)
Seme-alabak
Haurrideak
Familia
LeinuaSafavi
Hezkuntza
Hizkuntzakazerbaijanera
persiera
georgiera
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria, monarka, gobernadorea, buruzagi militarra, estatuburua eta Xaha
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkakOttoman–Safavid War (en) Itzuli
Portuguese–Safavid wars (en) Itzuli
Abbas I's Kakhetian and Kartlian campaigns (en) Itzuli
Ottoman–Safavid War (en) Itzuli
Mughal–Safavid War (en) Itzuli
Safavid capture of Mesopotamia (en) Itzuli
Ottoman–Safavid War (en) Itzuli
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaXiismoa

Shāh Abbās I.a Persiakoa, Abbas Handia bezala ezagunagoa (persieraz: شاه عباس بزرگ‎; Herat, 1571ko urtarrilaren 27a - Mazandaran, 1629ko urtarrilaren 19a), Persiako xah izan zen 1567tik hil zen arte, baita Safaviden dinastiako agintaririk garrantzitsuena ere. Mohammad Khodabanda xahren hirugarren semea, bere agintaldian Ghilman sistema garatu zuten.

Abbasen garaia Iranen botere militar, politiko eta ekonomikoaren gailurra izango zen arren, Safaviden inperioaren garai arazotsu batean iritsi zen tronura. Aita ez-eraginkorraren agindupean, herrialdea Qizilbash armadaren fakzio ezberdinen arteko liskarrek markatzen zuten, Abbasen ama eta anaia nagusia hil zutenak. Bien bitartean, Iranen etsaiak, Otomandar Inperioa (bere betiko etsaia) eta uzbekoak kaos politiko horretaz baliatu ziren lurraldea bereganatzeko. 1588an, qizilbash buruzagietako batek, Murshid Qoli Khanek, Mohamed sha eraitsi zuen estatu-kolpe batean, eta 16 urteko Abbas jarri zuen tronuan. Hala ere, Abbas berehala jabetu zen botereaz.

Haren gidaritzapean, Iranek ghilman sistema garatu zuen, non milaka zirkasiar, georgiar eta armeniar soldadu esklabo sartu baitziren administrazio zibilean eta armadan. Irango gizartean sortu berri ziren estratu horien laguntzarekin (aurrekoek sortutakoak, baina Abbasen gobernuak nabarmen handituak), Abbasek Qizilbashek administrazio zibilean, errege-etxean eta armadan zuen boterea eklipsatzea lortu zuen. Ekintza horiei eta Irango safavidar dinastiaren armadaren erreformei esker, otomandarren eta uzbekoen aurka borrokatu eta Irango probintzia galduak birkonkistatu ahal izan zituen, baita Kakheti ere. Kakhetin eskala handiko sarraskiak eta deportazioak eragin zituen. Otomandar-Safavidar gerraren amaieran (1603-1618), Abbasek Transkaukasia eta Dagestanen jabetza berreskuratu zuen, baita Ekialdeko Anatolia eta Mesopotamiako guen batzuk ere. Portugaldar eta mogol inperioen eskuetatik ere berreskuratu zituen lurrak, eta Ipar Kaukasoan Iranen nagusitasuna eta eragina handitu zituen, Dagestengo lurralde tradizionaletatik harago.

Abbas eraikitzaile handia izan zen eta bere erresumako hiriburua Qazvinetik Isfahanera eraman zuen, hiria arkitektura safavidarraren gailur bihurtuz. Azken urteotan, Abbas bere semeez susmatzen hasi zen eta hil edo itsutu egin zituen, gortean zenbait lider zirkasiarrek parte hartzen zuten intriga baten ondorioz.

Bizitza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abbas Mohammed Khodabanda shahren hirugarren semea izan zen[1], Khayr al-Nisa Begum emaztearekin. Safavidar inperioa nabarmen ahuldu zen aitaren erregealdian, Qizilbash emirrek usurpazioak egin baitzituzten eta barne-feudoak sortu baitzituzten. Qizilbashak leinu turkomanoetako buruzagiak ziren, eta safavidar-armadaren bizkarrezurra ziren[2]. Bere familiaren aurka egindako ekintzek eragina izan zuten Abbasen, qizilbashen boterea kentzeko asmoz[3]. Gainera, otomandarren eta uzbekoen erasoek mendebaldeko eta ekialdeko probintziak suntsitzen zituzten. Anarkia orokor horren erdian, Abbas Khorasango gobernadore izendatu zuten 1581ean.

Boterera iristea eta uzbekoen aurkako gerra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1588ko urrian, Pertsiako tronua lortu zuen, Muhammad aitaren aurka matxinatu eta kartzelaratu ondoren. Morshed Gholi Ostajlouren laguntzarekin lortu zuen hori, baina hurrengo urteko uztailean hil zuen. Bere herrialdeko zorigaitzaren gainean goratzeko asmoz, otomandarrekin bakea sinatu zuen (1589-1590), eta bertan Persiako mendebaldeko eta ipar-mendebaldeko eremu zabalak utzi zituen[4][5][6], baina, aldi berean, Khorasan okupatzen eta arpilatzen zuten uzbekoen kontra ahaleginak zentratzea baimentzen zion. Hala ere, Abbasek ia hamar urte behar izan zituen eraso horiekin hasteko. Atzerapen hori armada iraunkor bat eratzeko erabakiak eragin zuen.

Safavidar armadaren zalditeria, garai bateko Qizilbash tribu-zalditeria ez bezala, kristau georgiar eta armeniarrek eta preso zirkasiarren ondorengoek osatzen zuten nagusiki[7]. Estimatzen da Abbasen erregealdian 130.000 eta 200.000 georgiar artean[8][9][10], hamarnaka mila zirkasiar eta 300.000 armeniar inguru deportatu zituztela Kaukasotik Pertsiaren muinera[11][12], eta horietako askok Irango gizartean ardurak hartu zituztela[13]. Armadako infanteriako taldeak nekazariek osatzen zituzten.

Aurrekontu arazoak konpontzeko, shahri itzuli zitzaion Qizilbash buruzagiek gobernatutako probintzien kontrola, eta haien sarrerak zuzenean altxor errealera bidali ziren. Probintzia horietan Ghulāmak izendatu zuten gobernadore.

Borroka luze eta zail baten ondoren, Abbasek Mashhad birkonkistatu zuen, eta Heratetik hurbil, 1597an, bataila handi batean, uzbekoak garaitu zituen, Oxus ibaiaren beste alderaino kanporatuz[14]. Bien bitartean, Ivan Izugarria tsarraren heriotzaren abantaila hartuz, 1584an, Kaspiar itsasoaren hegoaldeko probintziak bereganatu zituen, ordura arte Errusiaren mende zeudenak.

1592an, Qazvinetik Isfahanera eraman zuen hiriburua[15]. Azken hori meskita, bainu, unibertsitate eta karabansarai berriekin hornitu zuen, eta munduko hiri ederrenetako bat bihurtu zuen Isfahan.

Otomandarren aurkako gerra eta Pertsiar golkoaren konkista

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Abbas eta zerbitzari baten irudia

Urte batzuk geroago, 1599an, Robert Shirley zaldun ingeles mertzenarioak eta Alahverdi Khanek armadaren erreforma sakona zuzendu zuten. Mosketeak eta artilleria masiboki sartzeak aurrerapen handia ekarri zuen garai zaharrekin alderatuta. Armada berri horrekin, Abbasek otomandarren aurkako kanpaina bat jarri zuen abian 1603an. Hurrengo urtean lehen garaipena lortu zuen, eta, ondorioz, etsaiak bere lurraldea itzultzera behartu zuen, Bagdad barne. 1605ean, Basorako garaipenaren ondoren, bere inperioa Eufratesetik harago hedatu zuen. Ahmed I.a sultana ere 1611n Shirvan eta Kurdistan lagatzera behartu zuen. Etsaitasunak 1614an amaitu ziren, bere unerik onenean zegoen armada pertsiar batekin[16].

1615ean, Abbasek 60.000 georgiar baino gehiago hil zituen, eta Tbilisitik 100.000 baino gehiago deportatu zituen matxinada baten ondoren. 1618an, erabat garaitu zituen turkiar eta tartariarrak Sultaniehtik hurbil, eta bakea lortu zuen Persiarentzat oso baldintza onuragarriekin. Bagdad bere eskuetan erori zen 1623an, urtebeteko setioaren ostean. Britainiar flotaren laguntzarekin, Ormuz uhartea hartu zuen Abbasek portugaldarren eskuetatik. Merkataritzaren zati handi bat Bandar Abbas hirirantz desbideratu zen, 1615ean portugaldarrei konkistatuta eta Abbasen omenez izendatua.

Arrazoi horiengatik, Persiako Golkoa Monarkia Katolikoaren, Inperio Sakratuaren, Frantziaren eta Ingalaterraren merkataritza-ontzidiekin ekintza gero eta handiagoari ireki zitzaion, pribilegio bereziak zituztenak. Mendebaldekoekin lan egiten zuten agente gehienak armeniarrak izan ziren. Merkataritzak eta bidaiek bultzada handia izan zuten Inperio osoan.

Erreforma garaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abbasen erregealdiak, arrakasta militarrekin eta administrazio-sistema eraginkorrarekin, potentzia handiko estatusa eman zion Irani. Abbas diplomatiko esperientziaduna izan zen, tolerantea Armeniako kristau mendekoekin. Robert Shirley bidali zuen Italiara, Espainiara eta Ingalaterrara, otomandarren aurkako itun bat sortzeko asmoz. Espainiarekin aliatuta, turkiarrei eraso egin zien, eta Álvaro de Bazánek, Napoliko galeren agintepean, Zante, Patmos eta Durazzoko portuak arpilatzen zituen bitartean.

Qizilbash taldea nagusi zenaz mesfidati, Abbasek herri-klaseen babes sendoa bereganatu zuen. Iturriek diotenez, denbora asko eman zuen haiekin, eta Isfahango bazarrak eta beste leku publiko batzuk bisitatu zituen. Hiriburua safavidar arkitekturako garapenaren erdigune bihurtu zen, Errege Meskitarekin, Sheikh Lotfollahren meskitarekin eta beste monumentu batzuekin, hala nola Ali Qapuren jauregia, Txehel Sotun lorategia eta Naqsh-e Yahan plaza. Oihalaren gainean egindako margoek (Ispahango eskolakoak, bere laguntzarekin sortuak) Persia modernoaren artearen historiako lanik bikainenetako batzuk sortu zituzten, Reza Abbasi, Mohammed Qasim eta beste pintore ospetsu batzuekin.

Safavidar dinastiaren sustrai aszetikoak eta plazerak mugatu eta legea fedearen mende jartzen zuten esku-hartze erlijiosoak gorabehera, Abbas garaiko arteak egituren nolabaiteko lasaitasuna adierazten du. Xiismoaren jarraitzailea zen, eta bere etsai nagusiaren sunismoa nabarmen deitoratzen zuen; hala ere, kristautasuna baimentzen zuen, eta esaten da ezagutza handia zuela kristau historiaren inguruan[17][18]. James Saslow historialariak Muhammad Qasimen erretratua interpretatzen du, ardoaren kontrako tabu musulmanak eta bi gizonen intimitatearen kontra iseka egiten baitu. Gorteko behatzaile garaikideek ere antzeko ohituren iraupenaren berri eman zuten. Besteak beste, Thomas Herbert, enbaxadore britainiarraren idazkaria, hemeretzi urtekoa. Hark esan zuen "urrez jantzitako mutikoak ikusi zituela, turbante garesti eta sandaliekin, ile hori luzeekin euren sorbaldetan eta makilatutako masailekin".

Abbasek kristau gehienekiko zuen tolerantzia Europako potentziekin lotura diplomatikoak ezartzeko politikaren parte zen, Otomandar Inperioaren aurkako borrokan laguntza lortzeko. Era horretako aliantza anti-otomandar baten ideia ez zen berria —mende bat baino gehiago lehenago, Uzun Hassanek, orduan Iranen zati bateko agintea zuena, veneziarrei laguntza militarra eskatu zien—, baina safavidarrek ez zuten Europara misio diplomatikorik egin, eta Abbasen jarrera Tahmasp I.a aitonaren jarreraren aurkakoa zen. Abbasek adierazi zuen "nahiago zuela kristau-soilenaren zapata-zoletako hautsa otomandarren arteko pertsonaia handiena baino".

Abbasen misio diplomatikoa Venezian.

1599an Abbasek misio diplomatikoa bidali zuen Europara. Taldeak Kaspiar itsasoa zehakatu zuen eta negua Moskun igaro zuen, Norvegiara joan aurretik. Alemanian Rodolfo II.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoak jaso zituen, eta Erroman Klemente VIII.a aita-santuak audientzia eman zien. Filipe III.a Espainiakoaren gortea bisitatu zuten 1602an. Espedizioa ez zen inoiz itzuli Iranera, barkua hondoratu baitzitzaien Afrikako kostan, Iranen eta Europaren arteko loturak ezartzen lagundu zituen. Shakespearek Twelfth Night liburuan (1601-1602) aipamena egiten zaie[19]. Persiarren artean ohitura zen takoidun zapaten moda ere ezarri zen Europako aristokraten artean[20]. Uruch Beg izeneko diplomatikoa katolizismora konbertitu zen Espainian, Don Juan Persiakoa izenarekin[21].

Heriotza

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abbas Mazandaranen hil zen 1629an. Bere eremuak Tigrisetik Indus ibaiertzeraino hedatzen ziren, betiere garai aurre-islamiarretako persiar mugak gaindituz. Gaur egun ere oso ezaguna da Iranen, eta ipuin tradizional askotan agertzen da. Haren ospea, ordea, nahigabetuta dago tiraniaren eta ankerkeriaren salaketa ugariengatik, bereziki bere familiaren kontrakoak. Familiakoren bat protagonista zuen estatu-kolpe baten beldurrez (berak bere aitaren aurka egin zuena, adibidez), familia jauregien barruan sartu zuen, kanpoko munduarekiko harremanetik urrun edukitzeko. Horren emaitza ondorengo ahulak izan ziren. Abbasek Safi Mirza seme zaharrena hil zuen[22], eta Safi biloba tronuan utzi zuen. Uste da Safi Mirza hil egin zutela, Absolom erregearen historia irakurri zuelako, non aitaren aurka matxinatzen zen.

Genealogia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  2. ↑ Blow, David. (2009). Shah Abbas: the ruthless king who became an Iranian legend. I.B. Tauris ; Distributed in the U.S. by Palgrave Macmillan ISBN 978-1-84511-989-8. PMC 262719993. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  3. ↑ Blow, David. (2009). Shah Abbas: the ruthless king who became an Iranian legend. I.B. Tauris ; Distributed in the U.S. by Palgrave Macmillan ISBN 978-1-84511-989-8. PMC 262719993. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  4. ↑ Savory, Roger. (1980). Iran under the Safavids. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-22483-3. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  5. ↑ Newman, Andrew J.. (2006). Rebirth of a Persian empire: Safavid Iran (1501-1722). I. B. Tauris ISBN 978-1-86064-667-6. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  6. ↑ Jackson, Peter, ed. (1986). The Cambridge history of Iran. 6: The Timurid and Safavid periods / ed. by Peter Jackson. (6. print. argitaraldia) Cambridge Univ. Pr ISBN 978-0-521-20094-3. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  7. ↑ Wallbank, T. Walter, ed. (1992). Civilization past & present. (7th ed., golden anniversary ed. argitaraldia) HarperCollins ISBN 978-0-673-38867-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  8. ↑ (Ingelesez) Mikaberidze, Alexander. (2015-02-06). Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield ISBN 978-1-4422-4146-6. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  9. ↑ Txantiloi:Engper Iskandar Munshī. (1978). The history of Shah ʻAbbas the Great =: Tārīk̲-e ʻālamārā-ye ʻAbbāsī. Westview Press ISBN 978-0-89158-296-0. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  10. ↑ (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  11. ↑ (Ingelesez) Bournoutian, George A.. (2002). A Concise History of the Armenian People: (from Ancient Times to the Present). Mazda Publishers ISBN 978-1-56859-141-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  12. ↑ (Ingelesez) Aslanian, Sebouh. (2011-05-04). From the Indian Ocean to the Mediterranean: The Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa. University of California Press ISBN 978-0-520-94757-3. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  13. ↑ Matthee, Rudolph P.. (1999). The politics of trade in Safavid Iran: silk for silver, 1600-1730. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-64131-9. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  14. ↑ (Ingelesez) Foundation, Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica» iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  15. ↑ Savory, Roger. (1980). Iran under the Safavids. Cambridge Univ. Press ISBN 978-0-521-22483-3. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  16. ↑ Bomati, Yves; Nahāvandī, Hūshang. (1998). Shah Abbas, empereur de Perse, 1587-1629. Perrin ISBN 978-2-262-01131-4. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  17. ↑ Koch, Ebba. (2017-12-31). Allerstorfer, Julia ed. «The Intellectual and Artistic Climate of Tolerance at Akbar’s Court» »Global Art History« (transcript Verlag): 151–168.  doi:10.1515/9783839440612-010. ISBN 978-3-8394-4061-2. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  18. ↑ (Ingelesez) Matthee, Rudi. (2020-10-11). «Safavid Iran and the Christian Missionary Experience» MIDÉO. Mélanges de l'Institut dominicain d'études orientales (35): 65–100. ISSN 0575-1330. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  19. ↑ (Ingelesez) Shakespeare, William. (1863). The Works of William Shakespeare: Hamlet. King Lear. Othello. Macmillan (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  20. ↑ (Ingelesez) «Why did men stop wearing high heels?» BBC News 2013-01-22 (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  21. ↑ Harper & Brothers. (1926). Don Juan Of Persia A Shi Ah Catholic 1560 1604. Harper & Brothers (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).
  22. ↑ (Ingelesez) Canby, Sheila R.. (2009). Shah ʻAbbas: The Remaking of Iran. British Museum Press ISBN 978-0-7141-2452-0. (Noiz kontsultatua: 2024-05-12).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Abbas_I.a_Persiakoa&oldid=10117583"(e)tik eskuratuta