Edukira joan

Alfabeto ziriliko

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Alfabeto zirilikoa: urkia] azalaren dokumentua, 591 zk.[1] de Nóvgorod (1025-1050)

Zirilikoa grezierako alfabetoan oinarritutako alfabeto bat da, batez ere errusierak eta beste hainbat hizkuntzek erabilia, Europa ekialdeko eta antzinako SESBren eragineko eremuan.

Alfabeto zirilikoa Eurasiako hainbat hizkuntzatan erabiltzen den idazketa-sistema da, eta idazketa nazionaltzat dute Europa hego-ekialdeko, Ekialdeko Europako, Kaukasoko, Erdialdeko Asiako, Iparraldeko Asiako eta Ekialdeko Asiako eslaviar, mongoliar, uraldar eta irandar hizkuntzako hainbat herrialdetan, eta hainbat hizkuntza eslaviarretan (errusiera, ukrainera, serbiera, bulgariera, mazedoniera, bielorrusiera) eta ez eslaviarretan erabiltzen da (kazakhera, uzbekera, kirgizera, tajikera, azeriera, gagauzera, Turkmenera, mongoliera).

Letrek eragin greko argia dute, eta, funtsean, Zirilo eta Metodio santuek IX. mendean asmatutako alfabeto glagolitikoan oinarrituta dago, eta eslaviar soinuak soilik ditu. Bizantziar Inperioko misiolari horiek Biblia itzuli zuten herri eslaviarrentzat. Biblia horren hizkuntza, izan ere, eslaviera eklesiastiko zaharra da, Tesalonikan ikasitako dialekto eslaviar batean oinarritua. Eliza ortodoxo errusiarrak hizkuntza hori erabili zuen IX. eta XII. mendeetan. XIV. mendean, eslaviera eklesiastikoa (egun ere erabilia) azaldu zen, gaur egun, Errusiako Eliza ortodoxoak eta beste eliza ortodoxo eslaviar batzuek gurtzarako erabiltzen dutena. Hala, Ziriloren itzulpena lan itzela izan arren eta alfabetoari izena santuak eman dion arren, Klementeren ekarpen propioa handiagoa da.

K.o. IX. mendean, Simeon I.a Handia Bulgariako tsarrak, bere aita Boris I.aren ibilbide kultural eta politikoari jarraituz, Preslav Literatur Eskolan (Bulgariako Lehen Inperioan), beste eskritura bat egitea agindu zuen, alfabeto ziriliko arkaikoa, idazkera glagolitikoa ordezkatuko zuena, lehenago Zirilo eta Metodio santuek eta Bulgarian eskritura eslaviar berria sortu zuten dizipuluek berek egina. Bulgarian idazkera zirilikoaren erabilera 893an egin zen ofizial[2][3][4].​ 2007ko urtarrilaren 1ean Bulgaria Europar Batasunari atxiki zenean, zirilikoa Europar Batasuneko hirugarren eskritura ofiziala bihurtu zen, latindarraren eta grekoaren atzetik[5].

Erabilera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Berde ilunez: alfabeto zirilikoa erabiltzen duten herrialdeak
Berde argiz: alfabeto zirilikoa beste alfabeto batekin batera erabiltzen duten herrialdeak

Idazkera zirilikoa ekialdeko lurralde eslaviar osoan eta hegoaldeko zenbait lurralde eslaviarretan hedatu zen, eta tokiko hizkuntzak, hala nola antzinako ekialdeko eslaviera, idazteko hartu zuten. Hona alfabeto hori erabiltzen duten zenbait hizkuntza: abkhaziera, bielorrusiera, bulgariera, errusiera, jakutera, kazakhera, komiera, mazedoniera, moldaviera, mongoliera, serbiera, tatarera, tajikera, turkmenera, ukrainera, uzbekera eta beste batzuk. Hizkuntza horietako batzuk latindar alfabetoan ere idazten dira. Eslaviarren kasuan, Serbokroaziera da bi alfabetoak modu ofizialean erabiltzen dituen hizkuntza bakarra, nahiz eta latinezko bertsioa erabiliagoa den. Jatorrizko alfabeto zirilikoaren osaera ez da ezagutzen. Bertako hizkuntzetara egokitzeak hainbat alfabeto ziriliko ekarri zituen.

Aurrekariak eta emaitzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

VII. mendetik aurrera, inbasio islamiarren ondorioz, bulgondarrak (Asiako erdialdeko estepatik zetozenak) sartu ziren Bizantzioko lurralde inperialean[6], eta bidean eskuratutako eslaviar herrietako jendea zekarten berekin. Sasoi horretan, erromatar komunitateetan sartzea lortu zuten, eta bertan ezarriko dira, baina beti administrazio zentraletik kanpo. Haiek barnealde menditsuan geldituko dira, hau da, Bizantziar Inperioak kontrolatzeko zailenak dituen eremuetan.

Ireneren erregealdiaren ezarpenarekin, IX. mendean, inperioa periferiako eslaviarrak Erromako hiritar bihurtzen saiatu zen. Hori lortzeko, kristautu nahi zituen beren hizkuntzak alde batera uztea sustatuz eta grezieratik trukatuz (garai hartan inperioan hitz egiten zena, identitate-aldaketa batengatik eta ezaugarri zutena bilatzeagatik). Gainera, zergak ordaintzera, eta armadan zerbitzatzera behartuko dituzte, eta horrek thema-tan parte hartzea dakar. Horrela, inperioaren eremuak berreskuratzen dituzte (ez bakarrik gerraren bidez, baizik eta identitate-aldaketa baten bidez) lurraldeetan integratzeko.

Eslaviar herrien konbertsioan funtsezko elementu bat, inperioaren testu sakratuak izango dira. Kristautzeko, Zirilo eta Metodiok sortutako alfabeto berri bat asmatu, eta, haren omenez, alfabeto ziriliko gisa aitortu zuten. Horrela, Biblia transkribatzeko eta itzultzeko hizkuntza berri bat sortu zuten, eta alfabeto grekoan dauden ikurrak baino gehiago ere gehitzen dira, bada, bere hotsak estaltzeko adina aldaerarik ez baitzeukan. Testuinguru horretan, Bulgariako Inperioa, estatu independentea, eta aldatzera behartu ezin zatekeena, ebanjelizatuta bukatu zuen.

Ondoren, beste herri batzuek eskuratuko dute alfabeto berria, hala nola Bikingoek[7] eta Kieveko Rusek[8].​ Azken horiek, egungo Ukrainan ezarri ziren, eta kristautasunera aldatuko dira[9] alfabeto zirilikoarekin, gero errusiarrek hartuko dutena.

Bulgariarren erlijio aldaketa lotura zuzena du herri nomada edo erdi-nomaden konglomerazioarekin. Inperioko buruzagiek titulu berri bat hartzen dute, ordura arte erabili ez zena: tsar, Zesarrengandik eratorria, «enperadore» titulua aipatuz.

X. mendetik aurrera, Erromatar eta Bulgariako Inperioaren arteko harremana estutu egin zen, eta erromatarren antzeko identitate-prozesu kultural bati ekin zioten. Bulgariarrek eslaviar hizkuntza erabiltzen dute alfabeto zirilikoarekin eta Nizeako kultu integratuarekin[10]. Erromatarren gero eta antz handiagoa hartzen dute, bi inperioak batean finkatzera iritsiz eta Erromaren boterera igoz Basileio II.aren eskutik. Bulgariako Inperioarentzat[11] konplikatu egiten da, bada, plan horren helburua, etengabe ahulduz, suntsitzea eta anexionatzea baitzen (976-1018).

Enperadoreak, integrazioaz haraindi, ez zuen beste arrazoirik. Basileio II.ak uste du herria hertsatua izateko urtero eraso egin behar diela bulgariarrei, eta esklabo gisa errekrutatu. Azkenik, bere asmoak egia bihurtzen dira, eta Ekialdeko Erromatar Inperioari atxikita geratzen da[12], themei lotuta.

1025ean hiltzen denean, Inperioa unerik onenean zegoen, aspaldidanik holakorik esperimentatu gabea. Bere posizioa mugan, finkatua zen, eta Armenia, Kreta, Zipre eta Balkanen kontrola berreskuratu zuen. Hegoaldean indartu ziren, Sizilia eta beste lurralde batzuk galdu arren, Eta armadek (erasorako gaitasunarekin 1073ra arte Manzikerteko guduarekin), bizantziar tropak garaitu, eta Turkia hartu zuten.

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Азбукаren (Читанка) orrialde bat, errutenierazko lehen silabarioa, Ivan Fiodorovek 1574an inprimatua. Orrialdeak alfabeto zirilikoa aurkezten du.

Idazkera zirilikoa Bulgariako Lehen Inperioan sortu zen[13]. Bere lehen aldaera, alfabeto ziriliko arkaikoa, Preslav Literatur Eskolan sortu zen. Eskolan hainbat idazle eta jakintsu bulgariar gailenek lan egin zuten, hala nola Naum Preslavekoa 893. urtera arte; Konstantino Preslavekoa; Joan Ekzarh (Joan Exarca gisa era transkribatua), eta Cernorizec Hrabar, besteak beste. Eskola itzulpen zentroa ere izan zen, batez ere autore bizantziarrena. Idazkera zirilikoa grezierazko idazkera untzialeko letretatik eratortzen da, antzinako alfabeto glagolitikoko lotura eta kontsonanteekin handituta grezieran aurkitzen ez diren soinuentzat. Tradizioaren arabera, glagolitikoa eta zirilikoa Zirilo eta Metodio santuek eta haien dizipuluek, hala nola Naum, Klemente, Angelar eta Sava santuek, formalizatu zituzten. Haiek zabaldu eta irakatsi zuten kristautasuna Bulgaria osoan[14][15][16][17].​​​​ Paul Cubberleyk dio, glagolitikoa Zirilok kodetu eta zabaldu bazuen ere, Bulgariako Lehen Inperioko ikasleak, Simeon Handia tsarraren garaian, izan ziren zirilikoa garatu zutenak greziar letretatik abiatuta, 890eko hamarkadan, elizako liburuetarako idazkera egokiago gisa[13].​ Zirilikoa beste eslaviar herri batzuen artean ere hedatu zen, baita eslaviar ez diren valakiarren artean ere.

Zirilikoa eta glagolitikoa eliz hizkuntza eslaviarrerako erabiltzen ziren, bereziki Antzinako eliza-eslaviera. Hortik, «И da hamargarren letra zirilikoa» eta antzeko esapideak alfabeto eslaviar eklesiastikoaren ordenari buruzkoak izan ohi dira; alfabeto ziriliko guztiek ez dituzte idazkeran eskura dauden letra guztiak erabiltzen. Idazkera zirilikoa glagolitikoa menderatzera XII. mendean iritsi zen.

Bulgariako hizkuntza zaharrean ekoitzitako literatura laster hedatu zen iparralderantz, eta Balkanetako eta Ekialdeko Europako hizkuntza franka bihurtu zen, non antzinako eliza-eslaviera gisa ere ezagutu zen[18][19][20][21][22].

Ekialdeko erritu ortodoxo eta katolikoetan eliza hizkuntza eslaviera modernoarentzat erabiltzen den alfabetoak ziriliko primitiboaren antza izaten jarraitzen du. Hala ere, hurrengo milurtekoan, zirilikoa mintzamenaren aldaketetara egokitu zen; eskualdeetako aldaketak garatu zituen hizkuntza nazionalen ezaugarrietara egokitzeko, eta erreforma akademikoak eta dekretu politikoak jaso zituen. Hizkuntza-erreforma horren adibide nabarmen bat Vuk Stefanović Karadžić izan daiteke; serbiar alfabeto zirilikoa eguneratu zuen jada herri-hizkuntzan irudikatzen ez ziren zenbait grafema ezabatuz eta serbiarraren berariazko grafemak sartuz (hala nola Љ Ђ Ћ Џ Ј) eta erreformaren aurretik erabiltzen zen alfabeto eslaviar elizkoitik aldenduz. Gaur egun, Balkanetako, Ekialdeko Europako eta Eurasiako iparraldeko hizkuntza asko alfabeto zirilikoan idazten dira.

Gaur egungo alfabetoa 1708ko xedapenetan datza, eta, 1918an, erreforma egin zen lau letra kendu zirenean.

Izena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Idazkera zirilikoari monumentua Antartikan

Idazkera Zirilo eta Metodioren jarraitzaileek asmatu eta jendarteratu zutenez, eta ez haiek berek, haien izenak omenaldia adierazten du, eta ez egiletza. "Ziriliko" izenak idazketaren historiarekin ohituta ez dauden pertsonak nahasi ohi ditu, jatorrizko herrialderik identifikatzen ez duelako (alfabeto grekoak ez bezala). Publikoaren artean, orokorrean, «errusiar alfabetoa» deitu ohi da errusieraren idazketan oinarritutako alfabetorik ezagunena eta eragin handiena duena delako. Bulgariako intelektual batzuk, bereziki Stefan Tsanev-ek, horren inguruan kezka azaldu dute, eta, zehaztasun historikoaren mesedetan, alfabeto zirilikoari, horren ordez, «alfabeto bulgariarra» deitzea iradoki dute[23]. Kontuan izan behar da alfabeto eta idazketa ez direla gauza bera (adibidez, Її letra asmatu zenetik existitu da idazkera zirilikoan, eta oraindik ere ukraineraz erabiltzen da, baina ez dago bulgariar alfabeto modernoan, hau da, zirilikoa bulgarieraz erabiltzen den gisa), beraz, izen zuzena, izatez, «Bulgariako idazkera» da.

Bulgarieraz, mazedonieraz, errusieraz, serbieraz, txekieraz eta eslovakieraz, alfabeto zirilikoari azbuka ere esaten zaio, alfabeto ziriliko gehienetako lehen bi letretako izen zaharretatik eratorria (alfabeto hitza ere, alfa eta beta grezieraren lehen bi hizkietatik dator). Errusieraz, silabarioak, bereziki Japoniako kana, «azbuka silabiko» deritze, eta ez «eskritura silabiko».

Letrak eta ahoskera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jarraian den taulak laburpen nagusi bat erakusten du, baina, Euskaltzaindiak 156. arauan[24] alfabeto zirilikoaz idatzitako izenak euskarara aldatzeko transkripzio-sistema eman zuenean taula orokor bat aurreikusi beharrean, hizkuntza nagusietarako proposamen desberdinak egin zituen. Ikus beraz, errusieraren transliterazioa, bulgarierarena, ukraineraren eta bielorrusierarena, adibidez.

Alfabeto zirilikoa
Larria Xehea Izena Hotsa
А а a /a/
Б б be /b/
В в ve /v/ frantsesez ville bezala
Г г ge /g/ euskaraz gero bezala
Д д de /d/
Е е je /je/
Ё ё jo /jo/
Ж ж je /ʒ/ mendebaldeko bizkaieraz jakin bezala edo frantsesez jupe bezala
И и i /i/
Й й i laburra /j/ euskaraz bai bezala
К к ka /k/
Л л el /l/, katalanez bezala
М м em /m/
Н н en /n/
О о o /o/
П п pe /p/
Р р er /r/ euskaraz gorri bezala
С с es /s/ euskal zeta
Т т te /t/
У у u /u/
ф Ф ef /f/
Х х kha /x/ gipuzkeraz jan bezala
Ц ц tze /ts/ euskaraz hitz bezala
Ч ч txe /tʃ/ euskaraz etxe bezala
Ш ш xa /ʃ/ euskaraz goxo bezala
Щ щ xtxa /ʃtʃ/ euskal ixa + te ixa
Ъ ъ ikur gogorra bustidurarik eza adierazten du
Ы ы jery /ɨ/
Ь ь ikur leuna bustidura adierazten du
Э э e /ɛ/
Ю ю ju /ju/ euskaraz Loiu bezala
Я я ja /ja/ gipuzkeraz ogiya bezala


Beste idazketa-sistema batzuekiko harremana

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Idazkera latindarra

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alfabeto zirilikoz idatzitako hainbat hizkuntza latindar alfabetoz ere idatzi izan dira, hala nola azerbaijanera, Uzbekera, Serbiera eta Errumaniera (1989 arte Moldavian eta XIX. mende osoan Errumanian alfabeto zirilikoa erabili zuen hizkuntza). 1991n Sobietar Batasuna desegin ondoren, antzinako errepubliketako batzuk zirilikotik latindarrera igaro ziren ofizialki. Trantsizioa erabatekoa da Moldavia gehienean (Transnistriako eskualde bereizian izan ezik, non ziriliko moldaviarra ofiziala den), Turkmenistanen eta Azerbaijanen. Uzbekistanek bi sistemak erabiltzen jarraitzen du, eta Kazakhstanek, ofizialki, zirilikotik latindarreko trantsizioa hasi du (2025erako aurreikusia). Errusiako gobernuak agindu du zirilikoa erabiltzeko Errusiako subjektu federal guztietan eta komunikazio publiko guztietan, federazio osoan loturak hurbiltzea sustatzeko. Lege hau eztabaidagarria izan zen eslaviar hizkuntza askotako hiztunentzat; beste batzuentzat, hala nola txetxeniar eta inguxetiarrentzat, legeak ondorio politikoak izan zituen. Adibidez, txetxeniar gobernu askatzaileak latindar idazkera bat inposatu zuen, oraindik txetxeniar askok erabiltzen dutena. Diasporakoek bereziki uko egiten diote txetxeniar alfabeto zirilikoa erabiltzeari, errusiar inperialismoarekin lotzen baitute.

Idazkera zirilikoaren banaketa mundu osoan:
     Zirilikoa da idazkera ofizial bakarra.      Zirilikoa beste alfabeto batekin koofiziala da. Moldavia eta Georgiaren kasuetan, zatitutako eskualdeak dira, gobernu zentralak onartzen ez dituenak.      Zirilikoa ez da ofiziala, baina erabilera arruntekoa izaten jarraitzen du.     Zirilikoa ez da asko erabiltzen

Serbiera estandarrak idazkera zirilikoa zein latindarra erabiltzen ditu. Zirilikoa da, izenez, Serbiako administrazioaren alfabeto ofiziala konstituzio serbiarraren arabera[25];​ hala ere, legeak ez ditu arautzen alfabetoak hizkuntza estandarrean, ezta hizkuntza estandarra bera ere. Praktikan, eskriturak berdinak dira, eta latina maizago erabiltzen da hain ofiziala ez den izaeraz[26].

Zhuang alfabetoa, 1950eko eta 1980ko hamarkaden artean Txinako Herri Errepublikaren zati batzuetan erabilia, latinezko, fonetikako, zenbakizko eta zirilikozko letren nahasketa bat erabiltzen zuen. Latindarrak ez diren letrak, zirilikoa barne, 1982an kendu zituzten alfabetotik, eta ordezkatzen zituztenen antz handia zuten latinezko letrekin ordezkatu zituzten.

Erromanizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testu zirilikoa erromanizatzeko hainbat sistema daude: transliterazioa, ortografia zirilikoa latinezko letretan transmititzeko, eta transkripzioa, ahoskera transmititzeko.

Zirilikotik latinerako transliterazio-sistema estandarrak dira:

  • Transliterazio zientifikoa, hizkuntzalaritzan erabilia, serbokroataren alfabeto latinoan oinarritzen da.
  • Nazio Batuetako Erromanizazio Sistemei buruzko Lantaldeak hainbat[27] sistema gomendatzen ditu hizkuntza jakin batzuetarako. Hauek dira mundu osoan gehien erabiltzen direnak:
    • ISO 9:1995, Normalizazioaren Nazioarteko Erakundearen mende.
    • American Library Association-en eta Library of Congress-en erromanizazio-taulak alfabeto eslaviarrentzat (ALA-LC erromanizazioa), Ameriketako Estatu Batuetako liburutegietan erabiltzen dira.
    • BGN/PCGN erromanizazioa (1947), Ameriketako Estatu Batuetako Geografi Izenen Batzordea eta Izen Geografikoen Batzorde Iraunkorra britainiar erabilera ofizialerako.
    • GOST 16876, Sobietar Batasunaren transliterazio-arau bat da, jada desagertuta. GOST 7.79 arauak ordezkatuta, ISO 9aren baliokide dena.
    • Zirilikoaren zenbait erromanizazio informal, idazkera zirilikoa zeinu latindarretara egokitzen dutenak eta, batzuetan, grekoetara, karaktere txikien multzoekin bateragarriak izan daitezen.

Zirilizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Letra zirilikoekin idazteko beste sistema batzuen irudikapenari zirilizazio deritzo.

Kodetze informatikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unicode

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Unicode 13.0 bertsiotik abiatuta, letra zirilikoak, Estatuko eta historiako alfabetoak barne, hainbat bloketan kodetzen dira:

U+0400 a U+045F tarteko karaktereak funtsean, ISO 8859-5 arauaren karaktereak dira, 864 posizio gorantz lekualdatua. U+0460 a U+0489 tarteko karaktereak letra historikoak dira, gaur egun erabiltzen ez direnak. U+048A a U+052F tarteko karaktereak zirilikoz idazten diren zenbait hizkuntzatarako letra gehigarriak dira.

Oro har, Unicodek ez ditu letra ziriliko azentudunak barne hartzen. Salbuespen batzuk dira:

  • alfabetoetatik bereizitako letratzat hartzen diren konbinazioak, hala nola Й, Ў, Ё, Ї, Ѓ, Ќ (baita alfabeto ez-eslaviarren letra asko ere);
  • bulgarieraz eta mazedonieraz homonimoak bereizteko ortografikoki behar diren bi konbinazio ohikoenak: Ѐ, Ѝ;
  • eliz eslaviar zahar eta berriaren arteko konbinazio batzuk: Ѷ, Ѿ, Ѽ.

Bokal azentudunak edo luzeak adierazteko, dagokion letraren ondoren konbinazio marka diakritikoak erabil daitezke (adibidez, U+0301 ◌́ azentu zorrotz konbinatua: ы́ э́ ю́ я́ etab.).

Hizkuntza batzuk, hala nola eliz eslaviera, oraindik ez dira erabat bateragarriak.

Unicode 5.1, 2008ko apirilaren 4an argitaratua, aldaketa handiak sartzen ditu bloke zirilikoetan. Dauden bloke zirilikoen berrikuspenak eta A ziriliko hedatua (2DE0 ... 2DFF) eta B ziriliko hedatua (A640 ... A69F) gehitzea, alfabeto ziriliko arkaiko, abkhaziera, aleutiera, txuvaxera, kurdua eta mokxerarekiko bateragarritasuna nabarmen hobetzen dute[28].

Beste bat

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Testu zirilikoaren puntuazioa Europako hizkuntzetan erabiltzen den latindar alfabetoaren antzekoa da.

Zirilikorako karaktereak kodetzeko beste sistema batzuk:

  • CP866, Microsoftek ezarritako 8 biteko karaktere zirilikoen kodifikazioa, MS-DOSen erabiltzeko, GOST-alternatiba izenez ere ezaguna. Karaktere zirilikoak jatorrizko ordenan doaz, karaktere pseudo-grafikoetarako «leiho» batekin.
  • ISO/IEC 8859-5, Estandarizaziorako Nazioarteko Erakundeak ezarritako 8 biteko karaktere zirilikoen kodifikazioa.

KOI8-R, Errusierazko 8 biteko karaktereen kodifikazioa. SESBen asmatua, IBM eta DEC ordenagailu amerikarren klon sobietarretan erabiltzeko. Karaktere zirilikoak latindar homologoen ordenan doaz. Horrek ahalbidetzen zuen testua irakurgarri izaten jarraitzea transmisioaren ondoren, 7 biteko lerro baten bidez, byte bakoitzeko bitik esanguratsuena ezabatzen zuena; emaitza zirilikoaren transliterazio latindar bat zen, oso zakarra, baina irakurterraza. 90eko hamarkadaren hasierako kodifikazio estandarra da Unix sistemetarako, eta Interneteko lehen kodifikazio errusiarra.

  • KOI8-U - KOI8-R, letra ukrainarrak gehituta.
  • MIK, Bulgarierako 8 biteko karaktereen kodeketa, Microsoft DOSen erabiltzeko.
  • Windows-1251, 8 biteko karaktere zirilikoen kodifikazioa, Microsoftek Microsoft Windowsen erabiltzeko ezarria. 8 biteko kodetze ziriliko sinpleena: 32 karaktere larri, 0xc0-0xdf jatorrizko ordenan, 0xe0-0xff ohiko 32 karaktere, oso gutxitan erabiltzen diren "YO" karaktereekin. Ez dago pseudo-grafikorik. Linux-en banaketa batzuetako kodifikazio estandar zaharra bielorrusierarentzat eta bulgarierarentzat, baina gaur egun UTF-8k ordezkatua.
  • GOST-main.
  • GB 2312, Batez ere, txinatar kodifikazio sinplifikatuak, baina oinarrizko 33 letra ziriliko errusiarrak ere badaude (letra larriz eta xehez).
  • JIS eta Shift JIS, Batez ere japoniar kodifikazioak, baina oinarrizko 33 letra ziriliko errusiarrak ere badaude (letra larriz eta xehez).

Teklatuaren antolaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza bakoitzak bere teklatu estandarreko antolaera du, idazmakinetatik hartua. Datuak ordenagailuan sartzeko metodoen malgutasunarekin, badira transliteratutako teklatu-banaketak edo banaketa fonetiko/homofonikoak ere, beste banaketa batzuk hobeto ezagutzen dituzten mekanografoentzat; hala nola QWERTY teklatu ingelesa. Teklatuaren antolaketarik edo iturri ziriliko praktikorik ez dagoenean, ordenagailu-erabiltzaileek transliterazioa edo «volapuk» kodifikazioa erabiltzen dute batzuetan, normalean alfabeto zirilikoarekin idazten diren hizkuntzetan idazteko.

Eztabaida

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Batzuetan, alfabeto zirilikoa polemika iturri izan da errusierarekin edo serbiarrarekin lotura estua duelako. 1991n Sobietar Batasuna desegin ondoren, antzinako errepubliketako batzuek alfabeto zirilikoa erabiltzeari utzi zioten latinera pasatzeko. Trantsizioa ia erabat egina dago Moldavian (Transnistria eskualdean izan ezik), Turkmenistanen eta Azerbaijanen, baina Uzbekistanek oraindik bi sistemak erabiltzen ditu. Errumanian, alfabeto latinorako trantsizioa XIX. mendean egin zen, eta, beraz, ez zen aldaketarik eman. Kroazian, adibidez, serbiarrek biztanleriaren herena edo gehiago ordezkatzen duten eremuetan, protestak izan dira alfabeto latinoan eta zirilikoan seinalizazio bikoitza jartzeko proiektuaren aurka, Jugoslaviako gerrako zauriak berriro irekitzen baititu. Vukovarren, manifestari batzuek zirilikoz idatzitako seinaleak erauzi zituzten[29]. Kazakhstanen ofizialki aldatu da alfabeto latinora 2022tik; egokitze-aldi mugagabea du, eta biak erabiltzen dira aldi berean[30].

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentzia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txantiloi:Erreferentzia sistema

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Древнерусские берестяные грамоты Грамота №591. .
  2. ↑ Dvornik, Francis. (1956). The Slavs: Their Early History and Civilization. Boston: American Academy of Arts and Sciences.
  3. ↑ Curta 2006, 221–222 orr. .
  4. ↑ Hussey, J. M.; Louth, Andrew. (2010). «The Orthodox Church in the Byzantine Empire» Oxford History of the Christian Church. Oxford University Press, 100 or. ISBN 978-0-19-161488-0..</ref.​​​ Idazkera berria hainbat hizkuntzatan erabilitako alfabetoen oinarri bihurtu zen, bereziki jatorri eslabiar ortodoxokoak eta bulgarieraren eragina zuten hizkuntza ez-eslaviarrak. Mendeetan, eslaviar katoliko eta musulmanek ere zirilikoa erabili zuten (ziriliko bosniarra). 2019an, Eurasian, 250 milioi pertsona inguruk dute beren hizkuntza nazionaletarako alfabeto ofizialtzat; horietatik, Errusiak erdia ordezkatzen du, gutxi gorabehera<ref>List of countries by population
  5. ↑ Orban, Leonard. (24 de mayo de 2007). Cyrillic, the third official alphabet of the EU, was created by a truly multilingual European. European Union.
  6. ↑ Hernández de la Fuente, David. (2013). Breve historia de Bizancio.. Alianza Editorial.
  7. ↑ F. Androshchuk - The Viking World, 2008.. .[Betiko hautsitako esteka]
  8. ↑ M. ORTEGA SOTO - Revista chilena de estudios medievales, 2021.. .
  9. ↑ The entry of the slavs into christendom: An introduction to the medieval history of the slavs. Cambridge University.
  10. ↑ Apodaca Garaigordobil, Alberto. (15 de septiembre de 2017). Las DOS Caras de la Iglesia: Del Concilio de Nicea (325) Al Concilio de Constanza (1414-1417).. .
  11. ↑ Runciman, Steven. (1930). "A History of the First Bulgarian Empire". .
  12. ↑ Claramunt, Salvador. (1992). Las claves del Imperio Bizantino, 395-1453.. Planeta.
  13. ↑ a b Paul Cubberley (1996) "The Slavic Alphabets". In Daniels and Bright, eds. The World's Writing Systems. Oxford University Press. ISBN 0-19-507993-0.
  14. ↑ Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001–05, s.v. "Cyril and Methodius, Saints"; Encyclopædia Britannica, Encyclopædia Britannica Incorporated, Warren E. Preece – 1972, p.846, s.v., "Cyril and Methodius, Saints" and "Eastern Orthodoxy, Missions ancient and modern"; Encyclopedia of World Cultures, David H. Levinson, 1991, p.239, s.v., "Social Science"; Eric M. Meyers, The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, p.151, 1997; Lunt, Slavic Review, June, 1964, p. 216; Roman Jakobson, Crucial problems of Cyrillo-Methodian Studies; Leonid Ivan Strakhovsky, A Handbook of Slavic Studies, p.98; V. Bogdanovich, History of the ancient Serbian literature, Belgrade, 1980, p.119
  15. ↑ The Columbia Encyclopaedia, Sixth Edition. 2001–05, O.Ed. Saints Cyril and Methodius "Cyril and Methodius, Saints) 869 and 884, respectively, "Greek missionaries, brothers, called Apostles to the Slavs and fathers of Slavonic literature."
  16. ↑ Encyclopædia Britannica, Major alphabets of the world, Cyrillic and Glagolitic alphabets, 2008, O.Ed. "The two early Slavic alphabets, the Cyrillic and the Glagolitic, were invented by St. Cyril, or Constantine (c. 827–869), and St. Methodii (c. 825–884). These men from Thessaloniki who became apostles to the southern Slavs, whom they converted to Christianity."
  17. ↑ Hollingsworth, P. A.. Constantine the Philosopher. , 507 or..
  18. ↑ "On the relationship of old Church Slavonic to the written language of early Rus'" Horace G. Lunt; Russian Linguistics, Volume 11, Numbers 2–3 / January, 1987
  19. ↑ Schenker, Alexander. (1995). The Dawn of Slavic. Yale University Press, 185–186, 189–190 or..
  20. ↑ Lunt, Horace. (2001). Old Church Slavonic Grammar. Mouton de Gruyter, 3–4 or..
  21. ↑ Wien, Lysaght. (1983). Old Church Slavonic (Old Bulgarian)-Middle Greek-Modern English dictionary. Verlag Bruder Hollinek.
  22. ↑ Benjamin W. Fortson. Indo-European Language and Culture: An Introduction, p. 374
  23. ↑ Tsanev, Stefan. Български хроники, том 4 (Bulgarian Chronicles, Volume 4), Sofia, 2009, p. 165
  24. ↑ «156 Araua - Euskaltzaindiaren Arauak» www.euskaltzaindia.eus (kontsulta data: 2022-03-01).
  25. ↑ Serbian constitution
  26. ↑ «Serbian signs of the times are not in Cyrillic» Christian Science Monitor 2008-05-29.
  27. ↑ UNGEGN Working Group on Romanization Systems
  28. ↑ IOS Universal Multiple-Octet Coded Character Set. .
  29. ↑ (Ingelesez) Radio Free Europe/Radio Liberty, ed. (3 septiembre 2013). Protests Against Cyrillic Signs Continue n Vukovar. .
  30. ↑ «Kazajistán usará el alfabeto latino» Euronews 2018-02-20.
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Alfabeto_ziriliko&oldid=10303353"(e)tik eskuratuta