Antilope

Wikipedia, Entziklopedia askea
Inpala

Antilope Antelope generoko bobidoei, eta bobidoen eta antilokapridoen familiako beste zenbait ugaztun artiodaktilori ematen zaien izen arrunta da. Guztiak lirainak, tamaina ertainekoak eta bereziki gautarrak dira. Afrikan eta Asian bizi dira batik bat[1].

"Antilope" terminoa oso zehaztugabea da: Antilopinae azpifamiliako espezieei dagokie, baina, sarritan, azpifamilia horretan sartzen ez diren beste generoak biltzen ditu, hala nola Oryx edo Hippotragus.

Familia horren ezaugarri bat da arrek bakarrik dituztela adarrak, nahiz eta espezie batzuetan emeak ere adardunak izan. Belarjaleak dira eta oreinak ez bezala (adar trinkoak dituzte), haien adarrak hutsak dira. Gainera, oreinen adarrak urtero isuri eta hazten dira eta antilopeenak, berriz, etengabe hazten dira.[2]

Espezieak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antilope cervicarpa emea belarra jaten

Antilopeen 91 espezien gehiengoa Afrikakoak dira, eta 30 bat generotan sailkatzen dira. Ez dira taxonomikoki definitutako talde bat.[3] Bovidae familiako kide guztiak deskribatzeko erabiltzen da terminoa, ardiak, behiak edo ahuntzak ez direnak. Oro har, Alcelaphinae, Antilopinae, Hippotraginae, Erreduncinae, Cephalophinae, Bovinae, rebok grisa eta impala espezieetako guztiei antilope deritze.

Banaketa eta habitata[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antilope espezie gehienak Afrikakoak dira eta Ekialdeko Afrikako zati handi batean 25-40 espezie elkartzen dira, baina Asian ere badaude beste espezie batzuk.[4] Arabiar penintsulan bizi dira arabiar orix-a eta gazela arrunta; Indian nilgoa, indiako gazela (txinkara), antilope beltza, tibetar antilopea eta lau adarretako antilopea daude; Errusian eta Erdialdeko Asian, berriz, Tibeteko antilopea eta saiga.

Antilopeak habitat ugaritan bizi dira. Gehienak Afrikako sabanetan bizi dira, baina badira isolatuago dauden beste espezie batzuk ere, hala nola saiga, hotzari eta ingurune lehorrei egokitua, Arabiako orixa basamortura egokitua, saltarrocak ingurune harritsuetara, eta sitatunga, erdi-urtarrak.[5][6]

Basoetan, basoetan edo zuhaixketan bizi diren espezieak sedentarioak dira, baina lautadetako espezie askok migrazio luzeak egiten dituzte. Ekialdeko Afrikako ñu eta gazelek ugaztun guztien migrazio-zirkuitu masibo ikusgarrienetako batzuk egiten dituzte.[6]

Ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Morfologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antilopeen tamaina asko aldatzen da espezie eta generoaren arabera. Adibidez, afrikar altze arrek 178 cm-ko zabalera izan dezakete eta ia 950 kg pisatu; antilope erreal heldu batek, berriz, 24 cm-ko zabalera eta 1,5 kg-ko pisua dute.

Gerenuka bi hanketan zutik egon daiteke, zuhaitzetako adarretara heltzeko

Antilope askok zankada handiak ematen dituzte eta azkar korrika egin dezakete, horregatik ez dira harritzekoak haien hanka luze eta indartsuak. Batzuk harkaitzetan bizitzeko ere egokituta daude. Dibatag eta gerenukak hanka eta lepo finak dituzte, haien ohitura adarkatzailea dela eta.[7] Antilope desberdinek gorputz mota desberdinak dituzte, eta horrek eragina izan dezake mugimenduan. Duikerak antilope txikiak dira, landaredi trinkoan bizi direnak. Gazelak ezagunak dira, abiadura handia dutelako eta jauzi egiteko gaitasuna dutelako. Antilope handiagoak (nilgó, adibidez) eta Taurotragus generokoak 2,4 m edo gehiagoko jauziak egiteko gai dira, nahiz eta haien abiadura mugatuago dagoen, pisu handiagoa dutelako.

Portaera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Parekatze-estrategiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antilopeak ugalketa-portaeraren arabera sailkatzen dira maiz.

Antilope txikiak, dik-dikak esaterako, monogamoak dira. Basoan bizi dira, baliabide desberdinekin, eta ar bat ez da gai eme bat baino gehiago monopolizatzeko, banaketa eskasa dela eta. Basoetako espezie handienek artalde oso txikiak osatzen dituzte, bi eta lau eme eta ar bakarrekoak.

Impala edo ñuak bezalako antilope handiek, artalde handiak osatzen dituzte, eme askok eta ar heldu bakar batek osatuak, eta beste ar guztiak kanporatzen dituzte, askotan borrokagatik.

Defentsa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gazela korrikalariek belardi zabalak nahiago dituzte.

Antilopeek zenbait defentsa-estrategia dituzte, askotan bere morfologiak agindutakoak.

Artalde handietan biltzen diren antilope handiak, ñua esaterako, kopuru eta lasterketa-abiaduraz baliatzen dira babeserako. Espezie batzuetan, helduek kumeak inguratzen dituzte, harraparien mehatxupean daudenean. Basoko antilope asko kolorazio kriptikoaren eta entzumen onaz baliatzen dira, harrapariak saihesteko. Basoetako antilopeek, askotan, belarri oso handiak izaten dituzte, kolore ilun edo marradunak. Antilope txikiek, batez ere duikariek, harraparia galarazten dute zuhaixka trinkoetan salto egitean.[8]

Belardi irekietako espezieek ez dute harrapariengandik ezkutatzerik, eta, beraz, lasterkari azkarrak izaten dira. Arinak dira eta erresistentzia ona dute; abiaduraren mendeko harrapariek jazartzen dituztenean abantaila dena. Erreakzio-distantziak aldatu egiten dira espezie harrapariekin eta portaerarekin. Adibidez, gazelek ez dute lehoi batetik ihes egin 200 m baino hurbilago egon arte, baina guepardoen kasuan 800 m-ko distantziara egonda ere ihes egin dezakete.[9]

Ihes egitea ez bada aukera bat, antilopeak borrokatzeko gai dira. Oryxek, bereziki, beste abere askok bezala alboz jartzen dira direna baino handiagoak iruditzeko, eta azken baliabide gisa harrapari bat erasotu dezakete.[10]

Bizi-itxaropena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zaila da antilopeak naturan zenbat denbora bizi diren zehaztea. Animalia basati gutxi bizi dira haien potentzial biologikoan zahartu eta gaixotuta daudenean. Beraz, haien abiadura maximoak galtzen dituztenean, harrapariek haiexei ematen diete lehentasuna. Gatibualdian, ñua 20 urtetik gora bizi izan da, eta inpalak nerabezaro bukaerara iritsi dira.[11]

Egoera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

UICNk ia 25 espezie hartzen ditu arrisku egoeran, dama gazela eta mendiko niala esaterako.[12] Espezie horientzat arriskuaren arrazoi nagusiak habitata galtzea, janariagatiko lehia eta ehiza dira.

Txirua edo antilope tibetarra bere larruazalagatik ehizatzen da. Shahtoosh artilea egiteko erabiltzen da, eta xaletan erabiltzen da. Ilajea hildako animaliengandik bakarrik ken daiteke, eta animalia bakoitzak oso ilaje ilun gutxi du. Beraz, zenbait antilope hil behar dira mantoi bakarrerako. Eskaera jasanezin horren ondorioz, txiru-populazioa izugarri jaitsi da.[13]

Saiga bere adarrengatik ehizatzen dute, kultura batzuek afrodisiakotzat hartzen dituztelako. Arrek bakarrik dituzte, eta haien hainbesteko ehizak artalde batzuetan 800 eme eta ar bakarra izatea dakar. Espezieak gainbehera nabarmena izan du eta arrisku kritikoan dago.

Kultura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antilopearen adarra botere medizinal eta magikoek hautematen dute leku askotan. Saiga arraren adarra, ekialdeko praktikan, afrodisiako gisa ehotzen da, eta ia desagertu arte ehizatu da.[14] Kongon, espirituak mugatzen dituela uste da. Antilopeak azkar korritzeko duen ahalmenaren ondorioz, haizearekin lotu da, RigVedan bezala, Maruts eta Vayu haizearen jainkoa bezala. Hala ere, ez dago inolako ebidentzia zientifikorik edozein antiloperen adarrek gizakiaren fisiologian edo ezaugarrietan aldaketaren bat izan dezaten.

Malin uste zen antilopeek nekazaritzarako trebetasunak ekarri zizkiotela gizateriari.[15]

Gizakiek ere "Antilope" terminoa erabili dute pistako eta zelaiko kirolean ohikoa den tradizioa izendatzeko.

Antilopeak azpifamiliaka[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Azpifamilia hauek antilopetzat har daitezekeen espezieak dituzte:

Antilopeak eremu geografikoearen arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Geografikoki, Afrikan, Ekialde Ertainean, Erdialdeko Asian eta Txinan daude, eta habitat ugari hartzen dituzte, hala nola sabana, estepa, basoa, oihan tropikala eta basamortua. Antilope-espezieen artean, hauek aipa ditzakegu, jatorrizko kontinentearen arabera:

Afrika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Adaxa

Hippotraginae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Peleinae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreduncinae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Alcelaphinae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aepycerotinae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bovinae azpifamilia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bestelakoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indiako Antilope cervicapra

Asia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «antilope - Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa» www1.euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2023-03-07).
  2. ↑ ISBN 9781626365315..
  3. ↑ (Ingelesez) «antelope | mammal» Encyclopedia Britannica.
  4. ↑ ISBN 9781118409633..
  5. ↑ Spinage, C. A.. (1986). The Natural History of Antelopes. New York: Facts on File Publications.
  6. ↑ a b Estes, R. D.. (1992). The Behavior Guide to African Mammals. University of California Press.
  7. ↑ Txantiloi:Cita libro
  8. ↑ Bere, R. M. (1970) The World of Animals: Antelopes. Arco Publishing Company, New York.
  9. ↑ Kingdon, J. (1997). The Kingdon Field Guide to African Mammals. Academic Press, San Diego & London. ISBN 0124083552
  10. ↑ «Oryx | San Diego Zoo Animals & Plants» animals.sandiegozoo.org (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).
  11. ↑ Mungall, E. C. and Sheffield, W. J. (1994). Exotics on the Range: The Texas Example. Texas A & M Univ Press. ISBN 0890963991
  12. ↑ Quarter of antelope species in danger of extinction. IUCN.
  13. ↑ «Four out of six great apes one step away from extinction – IUCN Red List» iucnworldconservationcongress.org 4 September 2016.
  14. ↑ Radford, T. (2003). «Antelope stampeding to extinction» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2023-03-14).
  15. ↑ ISBN 978-1-85986-059-5..

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antilope&oldid=9305613"(e)tik eskuratuta