Arto-irin: berrikuspenen arteko aldeak

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

Lerroan

20:50, 21 uztaila 2022ko berrikusketa

Arto-irina artoa hainbat metodoren bidez ehoz lortzen den irin edo hauts fina da, oinarrizko elikagaia munduko eskualde askotan. Artoa Amerikako herri indigenen laborantza tradizionala den aldetik^[1]., munduko toki honetan kontsumitzen da gehien, bereziki Iberoamerikan, non Kolonbia, Ekuador, Mexiko, Panama, Paraguai, Peru eta Venezuelako sukaldaritzen funtsezko parte den. Euskal Herrian ere garrantzi handiko elikagaiak prestatzeko erabili izan da, hala nola ogia, taloak eta morokila.

Historia

Arto-irinaren jatorria Ameriketako lurraldeen garai prehispanikoan dago, artoa prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako Mesoamerikan, nixtamalizazioa deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta karearekin egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehatzearen ondorioz lortzen dugu irina. Prozesu hau Mexikoko goi-lautadan sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, maiek molusku batzuen maskor xehatuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo Kolonbiako cibcha etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehatu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. Venezuelako indigenek plater tipikoak diren arepa eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo metate morteroan txikituta.

Artoa Euskal Herrira noiz iritsi zen argi ez badago ere, badirudi XVII. mendean iritsi zela Asturias aldera eta berehala hedatu XVIII. mendean^[1].

Euskal Herrian

Euskal Herrian bereziki taloa eta artopila egiteko erabili izan da gehienetan.

Motak

Hainbat arto-irin mota ezagutzen dira, hauen artean:

Aurre-egositako arto-irina: Luis Caballero Mejías irakasle eta ingeniari venezolarrak 1954an garaturiko teknika, zeinetan artoa egosi egiten den xehatu baino lehen. Venezuelan "Harina P.A.N." bezala deitua, izen bereko markagatik.
Aurre-egosi gabeko arto-irina: aurrekoaren antzekoa, baina kasu honetan artoa egosi gabe xehatzen da. Polenta italiarra erabiltzeko egokia dena, Venezuelan funche bezala deitua.
Arto-irin zuritua: Nixtamalizazio prozesuaren ondorioz lortua.
Arto-irin txigortua: Xehatu aurretik txigortutako artotik lortua. Kanarietako gofio de millo bezala deiturikoa, Venezuelan fororo izenez ezaguna.
Frangollo: Irin sendoa, Kanariar uharteetan izen bereko azkenburukoa egiteko erabiltzen dena.

Erreferentziak

↑ ^a ^b «Artoa» Auñamendi 2009-09-25 (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).

Ikus, gainera

Gari-irina

Kanpo-estekak

Datuak: Q110184114
Multimedia: Maize flour / Q110184114

[Auñamendi-1] «Artoa» Auñamendi 2009-09-25 (Noiz kontsultatua: 2020-03-29).

[1]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 [[Fitxategi:Makai ka Atta.JPG|thumb|320px|Arto-irina]]
-'''Arto-irina''' [[arto]]a metodo ezberdinen bidez ehoz lortzen den [[irin]] edo hauts fina da, [[oinarrizko elikagai]]a munduko eskualde askotan. [[Arto]]a Amerikako herri indigenen laborantza tradizionala den aldetik<ref name=Auñamendi>{{erreferentzia
+'''Arto-irina''' [[arto]]a hainbat metodoren bidez ehoz lortzen den [[irin]] edo hauts fina da, [[oinarrizko elikagai]]a munduko eskualde askotan. [[Arto]]a Amerikako herri indigenen laborantza tradizionala den aldetik<ref name=Auñamendi>{{erreferentzia
 |izenburua=Artoa
 |egilea=
@@ 9. lerroa: / 9. lerroa: @@
 == Historia ==
-Arto-irinaren jatorria [[Amerika|Ameriketako]] lurraldeen garai prehispanikoan dago, artoa prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako [[Mesoamerika]]n, [[nixtamalizazio]]a deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta [[kare]]arekin egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehetzearen ondorioz lortzen dugu [[irin]]a. Prozesu hau [[Mexikoko goi-lautada]]n sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, [[Maien zibilizazioa|maiek]] molusku batzuen maskor xehatuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo [[Kolonbia]]ko ''cibcha'' etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehatu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. [[Venezuela]]ko indigenek plater tipikoak diren ''[[arepa]]'' eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo ''[[metate]]'' morteroan txikituta.
+Arto-irinaren jatorria [[Amerika|Ameriketako]] lurraldeen garai prehispanikoan dago, artoa prozesatzeko garaturiko tekniken artean hain zuzen. Garai hartako [[Mesoamerika]]n, [[nixtamalizazio]]a deituriko prozesua garatu zen. Prozesu honen bitartez (artoa ur eta [[kare]]arekin egosita) Nixtamal deituriko produktua lortzen da, eta hau xehatzearen ondorioz lortzen dugu [[irin]]a. Prozesu hau [[Mexikoko goi-lautada]]n sortu izanaren ebidentzia ugari daude. Ikerketa antropologiko batzuen arabera, hasiera batean prozesu honetarako, hautsa erabiltzen zela uste da, [[Maien zibilizazioa|maiek]] molusku batzuen maskor xehatuak erabiltzen zituzten bitartean. Hautsak zein maskorrak izan ziren hasiera bateko karearen ordezko, gaur egun orduko bera den prozesu honetan. Gaur egungo [[Kolonbia]]ko ''cibcha'' etniako indigenek ere arto-irina erabiltzen zuten ogia egiteko, artaleak zuzenean xehatu, hosto batean bildu eta uretan egosita, bukatzeko, lorturiko masa erretzen zuten. [[Venezuela]]ko indigenek plater tipikoak diren ''[[arepa]]'' eta opilak egiten zituzten, karearekin artoa zuritu ostean egosi eta harri edo ''[[metate]]'' morteroan txikituta.
 Artoa Euskal Herrira noiz iritsi zen argi ez badago ere, badirudi [[XVII. mende]]an iritsi zela Asturias aldera eta berehala hedatu [[XVIII. mende]]an<ref name=Auñamendi/>.
@@ 15. lerroa: / 15. lerroa: @@
 == Euskal Herrian ==
 [[Fitxategi:Talogintza Barakan.jpg|thumb|320px|Talogintza Barakan]]
-Euskal Herrian bereziki [[talo]]a eta zerealaren izen berdinez ezagutzen den [[Arto ogi|Artoa]] (ogi mota) egiteko erabili ohi izan da gehienetan.
+Euskal Herrian bereziki [[talo]]a eta [[Artopil|artopila]] egiteko erabili izan da gehienetan.
 == Motak ==
@@ 21. lerroa: / 21. lerroa: @@
 * Aurre-egositako arto-irina: Luis Caballero Mejías irakasle eta ingeniari venezolarrak 1954an garaturiko teknika, zeinetan artoa egosi egiten den xehatu baino lehen. Venezuelan "Harina P.A.N." bezala deitua, izen bereko markagatik.
-* Aurre-egosi gabeko arto-irina: aurrekoaren antzekoa, baina kasu honetan artoa egosi gabe xehetzen da. [[Polenta]] italiarra erabiltzeko egokia dena, Venezuelan ''funche'' bezala deitua.
+* Aurre-egosi gabeko arto-irina: aurrekoaren antzekoa, baina kasu honetan artoa egosi gabe xehatzen da. [[Polenta]] italiarra erabiltzeko egokia dena, Venezuelan ''funche'' bezala deitua.
 * Arto-irin zuritua: Nixtamalizazio prozesuaren ondorioz lortua.
-* Arto-irin txigortua: Xehetu aurretik txigortutako artotik lortua. Kanarietako ''gofio de millo'' bezala deiturikoa, Venezuelan ''fororo'' izenez ezaguna.
+* Arto-irin txigortua: Xehatu aurretik txigortutako artotik lortua. Kanarietako ''gofio de millo'' bezala deiturikoa, Venezuelan ''fororo'' izenez ezaguna.
 * ''Frangollo'': Irin sendoa, Kanariar uharteetan izen bereko azkenburukoa egiteko erabiltzen dena.
@@ 32. lerroa: / 32. lerroa: @@
 * [[Gari-irin]]a
-== Kanpo estekak ==
+== Kanpo-estekak ==
 {{autoritate kontrola}}