Lankide:Imarcossan1/Proba orria

Arma kimikoak propietate toxikoak eta substantzia kimikoak erabiltzen dute, hiltzeko, mina egiteko edota inkapazitatzeko. Armagintza kimikoa beste arma konbentzionaletatik eta arma nuklearretatik desberdintzend dira beraien suntsiketa efektua ez dira batez ere beraien estanda indarrarengatik.

Bizi organismoen erabilera ofentsiboa ( Bacillus anthracis bezalakoa, carbunco

ren agente responsablea) orokorrean arma biologikoa bezala karakteristikatuta dago, arma kimiko baino gehiago; organismo biziak produzitutako produktu toxikoak (adibidez toxinak, toxina botulinika, ricina edo saxitoxina bezalakoak) arma kimikoak kontsideratuak dira.

1993ko arma kimikoen konbentzioaren arabera, edozein substantzia kimiko toxikoa arma kimikoa konsideratzen da, bere jatorria inporta gabe, proposito permititu baten erabilera ez bada.

Arma kimikoak, destrukzio masibozko arma bezala klasifikatuak daude Nazio batuen erakundearen arabera horiek ekoiztea eta biltegiratzea debekatuta dago lehen aipatutako 1993ko konbentzioan.

Arma kimiko mota desberdinak

70 produktu kimiko inguru arma kimikoen agente gisa erabili edo biltegiratu dira XX. mendean. Konbentzioaren arabera, arma kimiko gisa erabiltzeko bezain toxikoak diren substantziak hiru taldetan banatuta daude, helburuaren eta tratamenduaren arabera:

1. Taldea – Ez dute ia inolako erabilera legitimorik (baten bat badago). Ikerketarako edo helburu mediko, farmazeutiko edo defentsiboekin bakarrik erabiltzen dira (adibidez, arma kimikoen sentsoreen edo babes-jantzien proba). Substantzia horien artean daude nerbio-agenteak, errizina, lewisita eta ziape-gasa. 100 g-tik gorako edozein ekoizpen Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundeari jakinarazi behar zaio, eta ezein herrialdek ezin du biltegiratuta eduki kimiko horietako tona bat baino gehiago.

2. Taldea - Substantzia horiek ez dute eskala handiko industria-erabilerarik, baina eskala txikiko ondorio nabarmenekin aplika daitezke. Horietako batzuk dimetil metilfosfonatoa (sarinaren aitzindaria, baina material ez-sukoi gisa ere erabiltzen dena) eta Tiodiglicola (ziape-gasa fabrikatzeko aitzindari kimikoa dena, baina tinta-disolbatzaile gisa ere asko erabiltzen dena) dira.

3. Taldea – Eskala handiko industria-erabilera garrantzitsuak dituzten substantziak. Horien artean fosgenoa eta kloropikrina daude. Biak arma kimiko gisa erabili dira, baina fosgenoa osagai garrantzitsua da plastikoak fabrikatzeko, eta kloropikrina pestizida gisa erabiltzen da. Urtean 30 tona baino gehiago ekoizten dituen eta Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundeak ikuska dezakeen edozein instalazioren berri eman behar da.

Armagintza kimikoaren Teknologia

	Agenteak	Barreiadura	Protekzioa	Detektaketa
1900 hamarkadan	Kloroa Kloropikrina Fosgeneoa Ziape	Haizeak barreiatua		Usaia
1910 hamarkadan	Lewisita	Granada kimikoak	Gas maskarak Olioz edo erretxinaz bustitako arropa
1920 hamarkadan		Fragmentazio proiektileak	CC-2 arropak
1930 hamarkadan	G serieko nerbio-agenteak	Aireko bonbardeaketa		Agentearen anpulu detektatzaileak Kolore-aldaketa duen papera
1940 hamarkadan		Karga kimikoa misiletan duten ojibak Aerosol-deposituak	Ukendu babeslea (ziape-gasa) Babes kolektiboa Iragazkidun gas-maskarak
1950 hamarkadan
1960 hamarkadan	V serieko nerbio-agenteak	Aerodinamika	Gas maskara ur suministroarekin	Nerbio-gasaren alarmak
1970 hamarkadan
1980 hamarkadan		Munizio binarioa	Gas maskara hobetuak,	Laser protekzioa
1990 hamarkadan	Novichok nerbio-agenteak	Munizio binarioa eta aerosola	Ezinezkoa gas maskarekin babestea	Detektaezinak

Arma kimikoak munduko leku askotan erabili izan dira ehunka urtetan, baina gerra kimiko «modernoa» Lehen Mundu Gerran hasi zen, nahiz eta arma horiek masiboki erabili zituen lehen herrialdea Espainia izan 1925ean, Rifeko gerran, bere erasoetan ziape gasa masiboki erabiliz, artilleriako jaurtigaien edo aireko bonbardaketen bidez. Hasiera batean, produktu kimiko komertzial ezagunak eta horien aldaerak baino ez ziren erabiltzen. Kloroa eta gas fosgenoa barne. Agente horiek borrokan sakabanatzeko metodoak ez ziren nahiko zehatzak eta ez ziren eraginkorrak.

Gerra honetan arma kimikoak erabili zituen lehen herrialdea Frantzia izan zen, gas negar-eragilez (xililo bromuroa) betetako granadak erabiliz 1914ko abuztuan.

Geroago, Alemaniar Inperioak, teknika hobetuz erantzun zuen, bi aldeetan gas hilgarriak eskala handian erabiltzen hasiz. Hasieran, klorozko ontziak zabaldu besterik ez zen egiten haizearen alde, eta etsaien lerroetara eramaten uzten zitzaion. Handik gutxira, frantsesek artilleriako munizioa aldatu zuten fosfogenoak edukitzeko. Metodo hori askoz eraginkorragoa zen, eta arma horiek erabiltzeko metodo nagusia bihurtu zen.

Lehen Mundu Gerran, gerra kimiko modernoa garatu zenetik, nazioek lau eremutan ikertu eta garatu dituzte arma horiek, nagusiki: agente berriak eta hilgarriagoak; agente horiek jaurtitzeko metodo eraginkorragoak helbururaino (barreiatzea); arma kimikoen aurkako defentsa eraginkorragoak; eta agente kimikoak detektatzeko bitarteko zehatzagoak.

Arma kimikoaren suntsipena

Gerra kimikoaren agenteak

Gerrarako erabiltzen den produktu kimiko bat «gerra kimikoko agente» deitzen da (ingelesez, CWA), eta normalean gaseosoa da giro-tenperaturan, edo azkar lurruntzen den likido bat izan daiteke. Likido mota horiek «hegazkorrak» dira, edo lurrun-presio handia izan dezakete. Sortzen diren keak toxikoak dira, eta hortik dator «gas pozoitsua» terminoa, gas-forman erabiltzen den arma kimiko bat deskribatzeko erabiltzen dena. Eragile kimiko asko modu lurrunkorrean diseinatu ziren, eremu handi batean sakabanatze hobea lortzeko.

Agente kimikoei buruzko ikerketaren lehen helburuak ez ziren toxikotasuna, baizik eta arroparen bidez larruazalari eragin ziezaioketen agenteen garapena, gas-maskarak alferrikakoak bihurtuz. 1917ko uztailean, alemanek ziape gasa erabili zuten lehen aldiz, gas-maskara gorabehera larrua eta oihala azalean erredura mingarriak eragiteko sartzen zituen lehen agentea.

Iraunkortasuna

Arma kimikoak iraupenaren arabera sailkatzen dira, hau da, barreiatu ondoren agente kimikoa aktibo dagoen denboraren arabera. Agente kimikoak iraunkorrak eta ez-iraunkorrak dira.

Ez-iraunkor gisa sailkatutako agenteek eraginkortasuna galtzen dute minutu edo ordu batzuen ondoren. Kloroa bezalako agente gaseoso hutsak ez dira iraunkorrak, ezta oso lurrunkorrak ere, hala nola sarina eta beste nerbio-agente asko. Taktikoki, agente ez-iraunkorrak askoz erabilgarriagoak dira denbora gutxian hartu eta kontrolatu behar diren helburuen aurka. Oro har, agente ez-iraunkorrek arnastearen ondoriozko arriskua baino ez dute.

Agente iraunkorrek, ordea, denbora luzeagoz egoten dira inguruan, astebetez, esaterako, deskontaminazioa zailduz. Agente iraunkorren aurkako defentsak babesa behar du epe luzeetarako. Agente likido ez-lurrunkorrak, hala nola babako agenteak eta VX nerbio-agente oleaginosoa, ez dira erraz lurruntzen, eta, beraz, arrisku handia dute kontaktuan.

Gerra kimikoko agente motak

Gerra kimikoaren eragileak giza gorputzari eragiten dioten moduaren arabera antolatzen dira kategoria askotan. Kategorien izenak eta zenbakiak pixka bat aldatzen dira iturritik iturrira, baina gerra kimikoko agenteen mota orokorrak honako hauek dira:

Erabilitako agente tipoak:

Agente klasea	Adibideak	Sintomak	Efektuak	Akzio abiadura	Barreiadura	Notak
Nerbio - agenteak	Sarin gasa, tabuna, somana, VX	Arnasa hartzeko zailtasuna, izerdia, kontrolik gabeko lerdea, konbultsioak, ikusmena iluntzea eta heriotza.	Azetilkolina neurotransmisorearen desintegrazioa inhibitzen du kaltetuen sinapsietan.	Lurrunak: segundotik minutura Azala: 2-18 ordu	VXa iraunkorra eta arriskutsua da kontaktuan; beste agente batzuk ez dira iraunkorrak eta, batez ere, arriskutsuak dira arnasteagatik.	Larruazalari, biriketako agenteei edo odolari erasaten dioten pozoiei erasotzen diotenak baino ehunka eta milaka aldiz hilgarriagoak dira nerbio-agenteak.
Odol-agenteak	Cianuro de hidrógeno	Arnasketa azkarra, conbulsioaks, koma y heriotza.	Gorputzeko ehunek oxigenoa normal erabiltzea saihesten du, eta, hala, bizi-organoek minutu gutxi batzuetan ez dute funtzionatzen.	Berehalako ekintza	Ez iraunkorrak eta arriskutsuak arnastuta.	Guztiak zianuroan oinarrituta
Maskuri-jartzaileak (babak eragiten dituztenak)	Ziape gasa, lewista	Erremina begietan eta azalean.	Erredura-min akutua, konjuntibitisa, larruazalean likidoz betetako anpulu handiak, poliki-poliki sendatzen direnak eta infektatu daitezkeenak	Lurrunak: 4-6 ordu, begiak eta birikak azkarrago kaltetzen dira; azala: 2-48 ordu	Iraunkorra eta arriskutsua kontaktuagatik. | Instalazio medikoak kolapsatuz hiltzeko baino gehiago ezgaitzeko erabiltzen da.
Biriketako agenteak (Agente itogarriak; biriketako toxikoak)	Fosgeno, Cloro	Arnasketa zailtzen du; negar-eragina, itolarria eta heriotza.	Arnas sistemari kalte egiten dio eta asfixia eragiten dio; bizirik irauten dutenek arnas arazo kronikoak izaten dituzte askotan.	Berehala, 3 ordura	Ez iraunkorra eta arriskutsuak arnasteagatik.	Lehen Mundu Gerran asko erabili dira, baina agente neurotoxiko eraginkorrenak iritsi zirenean zaharkituta geratu dira.
Agente negar-eragileak	negar eragileak, sarin gasa , CS, CR, CN	Begien narritadura gogorra.	Min zorrotz bat eragiten du begietan eta aldi baterako itsutasuna.	Bat-Batekoa	Ez iraunkorra eta arriskutsuak arnasteagatik.	Azken hamarkadetan, agente horiek istiluen aurkako elementu gisa erabili izan dira askotan, eta istiluen aurkako agenteen izena hartzen dute.
Agente ezinduak (edo paralizatzaileak)	BZ	Nahasmena, nahi gabeko fabulazioa, haluzinazioak, jatorri imaginarioko portaera automatikoekiko erregresioarekin batera, hala nola arropa erauztea.	Azetilkolinak kaltetuarengan duen eragina gutxitzen da. Nerbio-sistema periferikoan ondorioak eragiten ditu, eta nerbio-gasen intoxikazioetan ikusitakoen aurkakoak dira.	Inhalatuak: 30 minututik 20 ordura; Azala: azala BZren eraginpean jarri eta 36 ordura arte. Ohiko iraupena 72 eta 96 ordu artekoa da.	Oso iraunkorra lurzoruan eta uretan eta gainazal gehienen gainean; arriskutsua ukipenagatik.	-

Historia

Garai klasikoren garaiko arma kimikoak

Arma kimikoak botatzeko

Arma kimikoak duela milaka urtetik erabili dira gezi pozoituekin, baina antzinako garaietan eta garai klasikoetan asmamen aurreratuagoak daudela erakusten duten ebidentziak aurki daitezke. Arma kimikoen erabilera goiztiarraren adibide on bat Afrikako hegoaldeko eta Harri Aroaren amaierako ehiztari-biltzaileen elkarteak izan ziren, San izenez ezagunak. Beren gezien egur, hezur eta harrizko puntak beren ingurune naturalean lortzen zituzten pozoiekin blaitu zituzten. Pozoi hauek batez ere eskorpioi eta sugeetatik zetozen, baina landare pozoitsu batzuk ere erabili zituztela uste da. Geziak aukeratutako helburuaren kontra jaurtitzen ziren, normalean antilope baten kontra, eta gero ehiztariak animalia zigortuari jarraitzen zion pozoiak erori arte.

V. mendean. K. a. Txinako sekta moistaren idazki batzuek deskribatzen dute hauspoen erabilera ziapearen hazien kea sartzeko, eta beste landare toxiko batzuk, berriz, etsaien armadek lekuotan zulatzen zituzten tuneletan sartzeko. Oraindik zaharragoak diren txinatar idazki batzuk, K. a. 1000. urte ingurukoak. Ehunka errezeta dituzte ke toxikoak edo narritagarriak sortzeko, gerran erabiltzeko, bai eta horien erabileraren erregistro ugari ere. Erregistro horiei esker, behe-lainoak artsenikoa zuen espirituak harrapatzen ditu, eta haizearen laguntzaz lanbrotutako eta barreiatutako kare bizia erabiltzen da 178. urtean nekazarien matxinada desegiteko.

Mendebaldean gasaren erabilerari buruzko lehen berria K.a. v. mendekoa da. Atenasen eta Espartaren arteko Peloponesoko gerran. Espartar indarrek, atenastar hiri baten setioan, su bat piztu zuten harresien oinetan, egur, mundrun eta sufrez egina, ke kaltegarriak atenastarrak ondoren etorri zen erasoari aurre egiteko eragotziko zituelakoan. Esparta izan zen gerra horietan oso ohikoak ez ziren taktika hauek erabili zituen bakarra: esaten da Solon Atenaskoak eleboroaren sustraiak erabili zituela Pleistos ibaiak elikatutako akueduktu bateko ura pozoitzeko, K.a. 590. urtearen inguruan. K. a., Cirra setioan.

Sasanidek arma kimikoak erabili zituzten Erromako armadaren aurka III. mendean. C. Siriako Dura-Europosko tunel kolapsatuetan egindako ikerketaren arabera, irandarrek bitumen eta sufre-kristalak erabili zituzten haiek erretzeko. Piztu zituztenean, materialek gas itogarrien hodei trinkoak sortu zituzten, eta bi minututan 20 soldadu erromatar hil zituzten.

Arma kimikoak ezagunak ziren Txina zaharrean eta Erdi Aroan. 1241. urtean, Legnikako batailan, mongoliar armadak gas pozoitsua erabili zuela aipatzen du Jan D-ugosz historialari poloniarrak.

XV. mendearen amaieran, espainiarrek arma kimiko bati aurre egin behar izan zioten La Española uhartean. Takoiek errautsez eta baratxuri lainoztatuz betetako kalabazak botatzen zizkieten, eraso aurretik kezko gortina itsugarri bat sortzeko.

Gerra kimikoa Lehenengo Mundu Gerran

Agente kimikoak eskala handian erabili ziren lehen aldia Lehen Mundu Gerran izan zen, Ypresko Bigarren Batailatik hasita, 1915eko apirilaren 22an, alemaniarrek Frantziako, Kanadako eta Aljeriako tropei kloroz eraso zietenean. Ordutik, arnasketa-agenteen, negar-eragileen eta maskuri-eragileen 50965 tona erabili ziren bi aldeetatik, kloroa, fosgenoa eta ziape-gasa barne. Zifra ofizialen arabera, 1.176 500 inguru zauritu eta 85.000 hildako eragin zituzten zuzenean agente kimikoek gerran zehar.

Gaur egun ere ohikoa da Lehen Mundu Gerrako munizio kimikoa desehorztea, lehertu gabe, antzinako gudu-zelaietan edo biltegiratze-eremuetan gainditzean, eta Belgikako eta Frantziako biztanleria zibilarentzat arriskutsuak izaten jarraitzen dute. Herrialde horietako gobernuek agerian dagoen munizioa tratatzeko programa bereziak abiarazi dituzte.

Gerraren ondoren, erabili gabeko agente kimiko gehienak Itsaso Baltikora bota zituzten. Denborak aurrera egin ahala, ur gaziak karkasak korritzen ditu, eta edukiontzi horietatik isuritako ziape-gasa hondartzetara iristen da noizbehinka, argizari itxurako objektu solido gisa, anbararen antzekoa. Modu solidotuan bada ere, agenteak behar adina jarduera du manipulatzen duen edonori erredura larriak eragiteko.

1937 Japonian erabilitako arma kimikoa

Espainiako Gerra Zibileko arma kimikoak

Arma kimikoen erabilera Bigarren Mundu Gerran hedatu ez bazen ere, badira Ardatzaren potentziek agente kimikoak erabili zituzten kasu dokumentatuak.

Japoniak mostaza gasa eta lewisita izeneko beste agente bat erabili zituen Txinaren aurka borrokatu zuten gudu batzuetan. Yoshiaki Yoshimi eta Seiya Matsunoren lanek erakusten dutenez, Hirohitok agindu espezifikoen bidez (rinsanmei) baimendu zuen txinoen aurka arma kimikoak erabiltzea. Adibidez, Wuhanen inbasioan, 1938ko abuztutik urrira, enperadoreak 375 aldiz baimendu zuen gas toxikoa erabiltzea, 8 aldiz, Japoniako armadak gas toxikoa erabiltzea gaitzesteko Nazioen Elkarteak maiatzaren 14an hartutako ebazpena gorabehera.

Eraso horietan arma biologikoak ere erabili zituzten (Eskuadroia 731), nahita kolera, disenteria, tifusa, izurri bubonikoa eta antraxa (karbunkoa) hedatzen zituztelako. 2005ean ere, Bigarren Gerra Sino-japoniarretik hirurogei urtera, japoniarrek erretiratzeari ekin ziotenean abandonatu zituzten agente kimikoen edukiontziak aurkitzen dira; edukiontzi horiek kalteak eta heriotzak eragin dizkiete pertsonei.

Alemania naziak gerra kimikoa irauli zuen, ustekabean, gaur egun tabun, sarin eta soman izenez ezagutzen diren nerbio-agenteak aurkitzean. Naziek agente horien kopuru handiak garatu eta fabrikatu zituzten, baina gerrako bi aldeetako batek ere ez zituen eskala handian erabiltzen. Berreskuratu diren nazien dokumentu batzuek iradokitzen duter Abweh Alemaniako inteligentzia-agentziaren barruan uste zela aliatuek ere bazutela agente horiek eskuratzeko aukera, eta txosten zientifikoetan aipatzen ez zen gertaera informazio konfidentziala zelako izan zela. Egia esan, aliatuek ez zituzten gas horiek aurkitu, eta Abwehr-ek oker interpretatu zuen informazio falta. Alemaniak, azkenean, agente urduri horiek ez erabiltzea erabaki zuen, Aliatuek beren arma kimikoak erabiliz Hirugarren Reicharen aurka kontraeraso egingo ote zuten beldur baitziren.

William L. Shirer The Rise and Fall of the Third Reich (Hirugarren Reicharen igoera eta erorketa) liburuaren egilearen arabera, Erresuma Batuko ofizialik altuenek gerra kimikoa uztea erabaki zuten, Alemania naziak britainiar lurrak inbaditzea erabakiz gero uhartea defendatzeko azken aukera gisa.

Agente kimikoen erabilera, bereziki, kontraeraso baten beldurrik ez zegoenean gertatu zen, eta honako instantzia hauetan gertatu ziren:

1944an, Jerusalemgo Mufti Handiak, Amin al-Husaynik, Palestinako buruzagi erlijioso islamiarrak eta Adolf Hitlerren aliatuak, eskualdeko komunitate juduaren aurkako kanpaina bat hasi zuen, eta, bertan, arma kimikoak erabiltzen saiatu zen. Bost paraxutistak, Tel Aviveko mapekin eta Alemanian egindako hauts zuri bat zuten ontziekin, Tel Aviveko putzuetara hautsa botatzeko jarraibideak zituzten. Fayiz Bey Idrissik, garai hartako poliziaren komandanteak, dioenez, edukiontzi bakoitzak 25.000 pertsona hiltzeko adina pozoi gordetzen zuen. Gutxienez hamar edukiontzi zeuden.

Naziek Zyklon B izeneko intsektizida erabili zuten, hidrogeno zianuroa duena, beren kontzentrazio-esparruetan pertsona asko hiltzeko, hala nola Auschwitz eta Majdanek, Holokaustoan.

Arma kimikoak eta terrorismoa

Erakunde terrorista askok agente kimikoak jotzen dituzte beren erasoak diseinatzeko arma gogokoentzat. Normalean, arma horiek merkeak izaten dira, eskuragarriak eta garraiatzeko errazak. Kimikan aditua den batek erraz formulatu ditzake agente kimikoak, formulak eta materialak eskura baditu.

Zenbait iruzkingile politiko arma biologiko eta kimikoak terroristentzat benetan praktikoenak izatearen ideiaren aurka jarri dira. Analista horiek aditzera eman dutenez, arma horiek erabiltzea ohiko lehergailuak erabiltzea baino askoz zailagoa da, eta suntsipen handiko armek beldur handiagoa eragin dezakete arma biokimikoek baino.

1974ko uztailean, bere buruari Aliens of America — kasu honetan, Aliens — izena jarri zion talde batek ingelesaren terminoari erreferentzia egiten zion atzerritar bati erreferentzia egiteko, eta, beraz, taldeak Estatu Batuetako atzerritarrak izena izango zuen — su eman zien epaile baten etxeei, poliziaren bi mandatariren etxeei, horietako baten autoari, bi apartamentu-eraikini, eta bonba bat leherrarazi zuen Los Angelesko Nazioarteko Aireportuko Pan Am terminalean; hiru pertsona hil ziren eta zortzi zauritu. "Erakundea" atzerriko egoiliar bakarra zen, Muharem Kurbegovic izenekoa. Sarin kopuru batzuk eta AA1, AA2, AA3 eta AA4S izeneko lau nerbio-agente zituela esan zuen. 1974ko abuztuan atxilotu zutenean agente horiek aurkitu ez bazituzten ere, nerbio-agente bat sortzeko osagai bat bakarrik erosi behar zuela jakinarazi zioten. Zure apartamentua erregistratu bitartean, hainbat lehengai aurkitu ziren, fosgenoaren aitzindariak eta 25 libra sodio zianuro edukiontzi bat barne.

1995eko martxoaren 20an, planeta osoaren berehalako suntsiketan sinesten zuen japoniar terrorista talde batek, Aum Shinrikyo izenekoak, sarina erabili zuen Tokioko metroaren sisteman. Eraso horrek 12 hildako eta 5.000 zauritu baino gehiago eragin zituen. Aum Shinrikyo hamar aldiz saiatu zen eraso mota horretan, baina haietako bakoitzean kultuko kideek bakarrik bukatu zuten erasoa. 1994ko ekainean, taldeak eraso kimiko bat egin zuen, sarina erabiliz, Matsumotoko apartamentu eraikin baten aurka.

Arma Kimikoak Euskal Herrian

Meatze-ustiapen ugariek, Frantziatik gertu egoteak eta Bilboko merkataritza-portuak Alfred Nobel, dinamitaren aurkitzailea, eraman zuten 1872an bere lehen fabrika espainiarra Bizkaian jartzera. Asmatzaile suediarrak eta Frantziako eta Belgikako enpresaburu-talde batek Bolbora Dinamitikoaren Espainiako Sozietate Anonimoa jarri zuten martxan, Santa Marina mendian, 250.000 liberako kapital sozialarekin eta Viuda de Errazquin e Hijos merkataritza-etxearen eta Chalbaud familiaren laguntzarekin. Fabrika, La Dinamita izenez ezagunagoa, Unión Española de Explosivos (UEE) delakoaren jatorria da, sektoreko hirugarren taldea munduan. XIX. mendearen amaieran, gizartea Galdakaoko Zuazo auzora lekualdatu zen, ekoizpena eta instalazioak handituz. Bizkaiko gizartearentzat lehergailuak fabrikatzeko esklusibotasuna amaitu zenean, beste dinamita-enpresa batzuk sortu ziren, eta enpresa horiek bat egin zuten 1896an, Unión Española de Explosivos izenarekin. Bilbon sortu zen 25 milioi pezetako kapitalarekin, eta urtebete geroago fabrikazio-monopolioa lortu zuen Espainian. Dinamitak, taldearen alma materrak, Nemrod lurrun-ontzian eta Gernikako itsasadarrean merkaturatzen zuen bere ekoizpena penintsulan. 1911n, UEE lehergai militarrak fabrikatzen hasi zen, bolbora, trilita, tetralita eta Defentsa Ministerioarentzat moldatutako kargak sortuz. Ekoizpenaren handitzea beste lantegi batzuen integrazioarekin osatu zen, hala nola Franco-Española de Explosivos y Productos Químicos eta Sociedad Española de Armas y Municiones de Eibar, enpresa ezaugarritu duen hedapen-politika batean. Sektorearen buru izateko bokazio argiak Compañía Española de Minas de Río Tintoren xurgapena ekarri zuen 1970ean. Taldea Espainiako enpresa kimiko handiena bihurtu zen, Unión Explosivos Río Tinto (ERT) izenarekin bataiatu zena eta 2.600 milioi pezetako kapitalarekin jaio zena. 14.000 pertsonako plantilla bat holding industrialean sartzen zen, negozio petrokimikoekin, ongarriekin, metalurgikoarekin, meatzaritzarekin, farmazeutikoarekin, higiezinekin, plastikoekin eta, jakina, lehergaiekin. Taldearen handitasuna eta inbertsioen politika aktiboa Akilesen orpo bihurtu ziren 70eko hamarkadako krisi ekonomiko industrialean.

Kanpo Estekak

https://www.argia.eus/arma-kimikoak