Eibar

Eibar
Gipuzkoa, Euskal Herria
Eibarko ikuspegia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Debabarrena
Izen ofiziala	Eibar
Alkatea	Miguel de los Toyos Nazabal (en)
Posta kodea	20600
INE kodea	20030
Herritarra	eibartar
Kokapena
Koordenatuak	43° 11′ 03″ N, 2° 28′ 24″ W
Azalera	24,78 km2
Garaiera	124 metro
Distantzia	45 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	27.158 biztanle (2016) ( -46)
Dentsitatea	1.095,96 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	-% 2,64
Zahartze tasa	% 18,99
Ugalkortasun tasa	‰ 40,87
Ekonomia
Jarduera tasa	% 78,32 (2011)
Genero desoreka	% 5,07 (2011)
Langabezia erregistratua	% 13,02 (2013)
Kultura
Euskaldunak	% 48,7 (2010)
Euskararen erabilera	% 17,1 (2011)
Datu gehigarriak
Sorrera	1346 hiri gutuna. urtea
Webgunea	http://www.eibar.eus

Eibar Gipuzkoa mendebaldeko udalerri bat da, Debabarrena eskualdeko jendetsuena. Izan ere, 2016. urtean 27.158 biztanle zituen; beraz, probintziako hiri jendetsuenetan laugarrena da (Donostia, Irun eta Errenteria baino ez dira jendetsuagoak). 24,78 km² ditu, eta Deba ibaiaren ertzean dago, Bizkaiko mugan. 1346an sortu zen, Villanueva de San Andrés izenarekin, baina berehala Heybar izenak hartu zuen gaina.

Izena

Eibar izena Gaztelako 14. mendeko idazkietan agertzen da lehen aldiz, Eyvar, Heibar eta Eybarr formetan.

Eibarko eta Eibartik eretan deklinatzen da izena herrian bertan, eta belarriko mina ematen die eibartarrei Eibarreko entzuteak.

Etimologiari dagokionez, garbi dirudi ibar terminoari lotuta dagoela; baina ez dago garbi, ordea, zein den jatorrizko forma. Hegi-ibar (hegia izen arruntetik) eta Ego-ibar (Ego ibai eta ibarretik) formak aipatu dira jatorri bezala, eta ez dago oinarri handiegirik bata edo bestea hobesteko. Eibarko Udalak osatutako batzorde batek Ego-Ibarra izena hartu zuen 20. mendearen azken laurdenean.

Herritarrak eibartarrak dira, eta herri-goitizen batzuk ezagutzen dira, hala nola txaputxeruak («lehorrekoak»), xapu herrikoak, eta armaginak, azken forma hori bereziki Eibar futbol taldeari aplikatuta.

Geografia

Udalerri mugakideak

Gipuzkoa mendebaldeko udalerria izanik, Bizkaiarekin egiten du muga. Hala, bada, Eibarrek mendebaldean mugakide ditu Bizkaiko Etxebarria, Ermua, Mallabia eta Zaldibar herriak; iparraldean, Bizkaiko Markina-Xemein; ekialdean, Debabarreneko Soraluze eta Elgoibar; eta hegoaldean, Debagoieneko Bergara eta Elgeta.

Auzoak

Baserri-auzoak

Eibarren bost baserri-auzo daude:

• Otaola-Kiñarraga, (Otola-Kiñarra): Ego errekaren hegoaldean dauden lur guztiak, Elgeta eta Bergararekin mugakide.
• Arrate: Elgoibarrekin mugan, izen bereko santutegiaren inguruko lurrak.
• Gorosta: Gorosta errekaren urak biltzen dituen ingurua; Arrate auzoaren eta Santa Kurutz gainaren arteko lurrak.
• Mandiola: Santa Kurutz gainetik Bizkaiko mugarainoko lurrak, Akondia eta Urko mendien lurrak barne.
• Aginaga (Agiña): Ixua gainetik Markinarako bidean.

Hedadurari dagokionez, Kiñarraga-Otaola auzoa da handiena. Izan ere, ez da benetako auzoa, zenbait auzune txikiagoren batura baizik (Otaola, Urki, Kiñarraga...). Inguru horretan nekez jotzen du eguzkiak eta herri-basoak izan dira nagusi beti. Historian zehar baserri gutxi jaso dira Kiñarraga-Otaola inguruan, eta sortu diren bakarrak, gehienbat, herritik gertu eraiki dira. Eibar handitu ahala, baserriak galtzen joan dira, ordea.

Baserri kopuruaren arabera, Mandiola da auzorik handiena eta aberatsena. Gorostan eta Arraten ere badira hainbat baserri eta baseliza. Hala ere, hiru auzo horiek nahiko txikiak dira eta oso lotura estua izan dute herrigunearekin.

Baserri auzo horiei balle ere esaten zaie Eibarko euskaraz, baina berba hori bere horretan erabili barik baizik eta izenari lotuta. Honela: Kiñarra-balle, Arrate-balle, Gorosta-balle, Mandiola-balle eta Agiña-balle. Ez dago argi nola idatzi behar diren izen konposatu hauek: Gorosta-Balle, Gorosta-balle, Gorosta Balle ala Gorostaballe. Artikuluarekin ere erabiltzen dira batzuetan: Gorostaballiak (NORK kasuan).

Bost auzoen artean berezi eta bakartuena Aginaga da. Ixua mendiaz bestalde dagoenez, Artibai ibaiaren arroan, Eibarko herrigunearekin hartu-eman txikiagoa izan du eta haren izaera berezia du, eliza, eskola, kanposantua, taberna eta abarrekin. Hizkera aldetik, Markinako hizkeraren eragin nabarmena dauka, Eibarkoaren ezaugarriak gordetzen dituen arren.

Eibarko udaletxea Untzaga plazan

Herriguneko auzoak

• Azitain
• Urkizu. Herrian 'Urkuzua' izenez ere ezaguna.
• Saratsuegi. Eibartarrek Sautsi esaten diote, XXI. mendean urbanizatutako inguru honi.
• Txonta
• Jardineta
• Ipurua
• Urki. Jatorri etimologikoa, Urkidi.
• Ubitxa. Jatorri etimologikoa, Ubidieta,-> Ubieta -> Ubitta -> Ubitxa.
• Legarre
• Amaña

Eibarko mendiak mendi-lerroa

Eibar inguruan dauden mendi ugariek Eibarko mendiak izeneko mendi-lerroa osatzen dute. Nagusi eta ezagunenak Kalamua eta Urko dira baina hauek dira mendi guztiak:

Aizketa Akondia / Arrikurutz Ariznabar Arrate Artarrai Azkonabieta

Baldaburu / Baldako txuntxurra Egoarbitza Eriano Galdaramuño Garagoiti Gaztelumendi

Illordoko gaña Intxorta Kalamua / Maaxa Krab1eliñaitz Mendibil Morkaiko

Moru Santamariñazar Topinburu Urko

• 

  Eibar Urkotik

• 

  Oiz mendia Kalamuatik

Historia

Hiribildua sortu baino lehen, Ego ibarrean bazen burdinolen inguruan osatutako egitura administratibo bat, gaur eguneko udalerrien eta are probintzien mugez gaindi.

Gaztelako Alfontso XI.a erregeak foru gutuna eman zion 1346ko otsailaren 5ean Villanueva de San Andrés de Heybar izenaz. Bertan, agindu zuen lekua jendeztatzea, harresiz ixtea, dorrez hornitzea, eta abar. Ondoren eratu ziren lehen kaleak izan ziren Barrenkale, Elgetakale, Somera eta Txurio. XV. mendean, biztanleria bost halako eta gehiago handitu zuen, itsasoari begira egiten zuen industria-jardueraren epelean.

1766ko matxinadak (artoaren eta gariaren garestitzeak sortutakoak), eta 1794. urtean Frantziako tropen sarrerak (Konbentzioaren Gerra) herria lur jota utzi zuten. Kontzejua, eskolak eta elizaren zati bat erre egin zituzten; 116 etxe galdu ziren auzoetan eta arrabalean.

Karlisten gerrateek ere ez zioten onik egin herriari, Eibar liberala zelako. Maria Angela izeneko emakume bat nabarmendu zen Eibarren liberalen alde, eta kalea eman zion ondoren Udalak.

Espainiako II. Errepublikari oso lotua egon zen Eibar, haren aldarrikapenean ordu batzuz aurreratu zirelako eibartarrak herriko plazan, udaletxean. Espainiako Gerra Zibila hastean, Errepublikari leial lotu zitzaion herria, eta 1936ko irailean, behin matxinoek Gipuzkoa azpiratutakoan, frontearen lehen posizioan egon zen herria. Egoera hori 1937ko apirilaren 26 arte luzatu zen, indar kolpistak herrira sartu zirenean. Kalte handiak izan zituen kaskoan bonbardaketen eta suaren ondorioz.

Gerratearen ondoren herriaren fisionomia eta itxura goitik behera aldatu zen. 1940ko urriaren 8an, "Regiones Devastadas" delakoaren Zuzendaritza Nagusiak urbanizazio-proiektua onartu zuen, eta beste gauza askoren artean, Ego erreka tapatzea erabaki zuten, lurrazal gehiago edukitzeko asmoz.

Ekonomia

Ekonomiaren arloan, Eibar hiriak beti izan du metalarekin zerikusia duen industriarik, eta armagintza izan da herriari izana (eta baita izena ere) eman dion lanbide tradizionala. XV. gizalditik XX. gizaldira bitartean, horixe izan da eibartarren lanbide ezagunena (grabatuarekin eta damaskinatuarekin batera). XX. mendean, berriz, armagintzak indarra galtzen joan zen, eta beste sektore batzuk indartzen. Azpimarratzekoa, bereziki josteko makinak egiten zituen Alfa, eta bizikleta fabrika ugariak (GAC, Orbea, Abelux, BH...), guztiak ere Eibarren sortutakoak, nahiz eta XX. mende amaieran beste herri batzuetara joan ziren gehienak, Eibarren historikoki izan duen lur-sail gabeziak bultzatuta. Gaur egun, Eibarko ekonomia metalen eraldatzean oinarritzen da, bereziki autoen atalak egiteko, baina horrez gain, makina erreminta, armak eta mikrofusioa ere nabarmentzekoak dira.

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea %0,2; bigarren sektorea %19,3; hirugarren sektorea %75,9; eta eraikuntza %4,6.

Demografia

Orografia menditsua du Eibarrek, eta hiria mendian gora hazi da

Gipuzkoa eta Bizkaiko beste herri batzuetan bezala, Eibarren ere biztanleriaren hazkunde handia gertatu zen XX. mendeko 50eko eta 60ko hamarkadan. Eskualdearen hazkunde begetatiboaz gain, Espainiatik etorkin asko iritsi ziren, Gipuzkoako garapen ekonomikoak sortutako eskulan eskaria betetzera.

1980ko hamarkadan populazioaren gainbehera hasi zen, krisialdi ekonomikoaren eraginez. Biztanleen galera ez da eten, nahiz eta XXI. mendearen hasieran pixka bat moteldu zen.

2019an 27.246 biztanle zituen, horietatik %24,65ek 65 urte edo gehiago zuten. Eta atzerrian jaiotakoen kopurua %11,57 zen.

Biztanleriaren bilakaera

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Eibarko alkateen zerrenda»

Miguel de los Toyos (PSE) da herriko alkatea.

Udal hauteskundeak

Eibarko udalbatza
Alderdia		2019eko maiatzaren 26a		2015eko maiatzaren 24a
		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	9 / 21	5.604 (% 39.21)	10 / 21	5.596 (% 42,75)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	6 / 21	3.702 (% 25.90)	5 / 21	3.210 (% 24,52)
	Euskal Herria Bildu*	5 / 21	3.424 (% 23.96)	5 / 21	2.829 (% 21,61)
	Irabazi	1 / 21	941 (% 6.58)	1 / 21	904 (% 6,91)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 21	507 (% 3.55)	0 / 21	552 (% 4,22)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak eitb.eus webgunean

Euskara

Play media

Eibarko hiztunen testigantzekin osatutako bideoa, Euskal Herriko Ahotsak proiekturako egina, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Eibarko euskara (euskeria) mendebaleko euskalki edo bizkaieraren aldaera da, Debaerdikoa. Deba eskualdeko hainbat herrik osatzen dute Debaerdiko hizkera: Aldaera hori honako herri hauetan hedatzen da, Bizkaiko Ermua eta Mallabia eta Gipuzkoako Antzuola, Bergara, Eibar, Elgeta eta Soraluze. Horien artean aipatzekoa da Antzuolan eta Bergaran gainontzekoetan baino handiagoa izan dela Gipuzkoako euskararen eragina. Debaerdiko hizkeren artean Mallabikoa da besteetatik gehien urruntzen dena, Durangaldeko hizkerekin zubi lana egiten du eta.

Euskara batuko Ermuko zinean, besteak beste, Eibarko Idazle eta euskaltzale gazte batzuk ere egon ziren (1968).

Euskara batua sortzearen aldeko Ermuko zinean (1968), besteak beste, Eibarko Idazle eta euskaltzale gazte batzuk ere egon ziren. Euskal Idazkaritzak 1964an onartutako gomendioak onartu eta erabiliz, denbora laburrean ohitura bihurtu zuten. Horrela ulertu behar da handik lau urtera gauzatu zen Ermuko zina (1968ko ekainaren 28-29-30an) zeinean Baionan proposaturiko irizpideak baliatzeko konpromiso tinkoa hartu baitzuten, alegia, euskara batua sortzearen aldekoa. Geroago, 1970ean Batasunaren Kutxa liburuaren sarreran, Baionan eta Eibarren zina berretsi eta sinatutako hirurogeita hiru euskaltzale eta idazleen zerrenda argitaratu zen. Horien artean baziren Eibartar batzuk: Imanol Laspiur, Juan San Martin, Serafin Basauri eta Bego Etxebarria.

Markeskua jauregia

2011. urtean 13.585 euskaldun ziren Eibarren, hau da, herritarren % 51,6.

Egun Eibarko euskararen Hiztegia eskuragai da, herriko betiko berbak gorde eta ez ahazteko.

Udako Euskal Unibertsitateko egoitza akademikoa Eibarko Markeskua jauregian dago 2001etik. 1973z gero 1.800 baino gehiago dira UEUk unibertsitateko gaiak irakasteko antolatu dituen ikastaroak.^[2] 2003an Maskeskuatik zabaldu zuten on-line ikastaroen eskaintza. Juan San Martin beka 2001 urtean jarri zen abian Eibarko Udalaren eta Udako Euskal Unibertsitatearen arteko lankidetzan. Bekaren helburua euskarazko ikerketa sustatzea da. Lantzen diren ikerketa-esparruak Juan San Martinek bere bizitzan zehar landu zituenak dira: Antropologia, linguistika, filologia, toponimia, filosofia, literatura, botanika, artea, historia, kazetaritza, etnologia, mendizaletasuna eta zuzenbidea.^[19]

Kultura

Kirolak

• SD Eibar da herriko futbol talde garrantzitsuena, eta 2014.urtetik Espainiako futbol ligako lehen mailan lehiatzen da. SD Eibar futbol taldeak 3.000 bazkide inguru ditu.
• Eibarko Klub Deportiboak 2.500 bat bazkide biltzen ditu 12 kirol eta kultur ekintzatan.
• Eibar Rugby Taldea, eskualdeko talde bakarra. Ohorezko B Mailan jokatzen du, estatu mailako bigarren maila altuena.

Kultur azpiegiturak

• Coliseo antzokia. 1949an inauguratua.
• Portalea kultur etxea. Arkitektura industrial arrazionalistako eraikina, garai batean AYA arma fabrika egon zen bertan. Eraikinean kokatzen diren hainbat zerbitzu:
  • Margo eskola
  • Zeramika eskola
  • Juan San Martin liburutegia
  • Armagintza museoa. XIV. mendetik gaur egunera arteko Eibarko armagintzaren bilakaera erakusten du.
  • Udal euskaltegia.
  • Erakusketa aretoa.

• Indianokua gaztelekua
• Arrateko aterpetxea eta Gerra Zibileko fronteari buruzko interpretazio zentroa.
• Legarre musika sorkuntzarako gunea.

Kultur ekimenak

• Asier Errasti Film laburren zinemaldia
• Indalecio Ojanguren argazkilaritza lehiaketa
• Eibarko antzerki jardunaldiak
• Juan San Martin beka. Eibarko Udalaren eta Udako Euskal Unibertsitatearen artean antolatzen dute Juan San Martin beka, Juan San Martin eibartarraren omenez euskarazko ikerketa sustatzeko. Lantzen diren ikerketa esparruak Juan San Martinek bere bizitzan zehar landutakoak dira: Antropologia, linguistika, filologia, toponimia, filosofia, literatura, botanika, artea, historia, kazetaritza, etnologia, mendizaletasuna eta zuzenbidea.

Jai Egunak

Eibarko jaiegun garrantzitsuenak hurrengo hauek dira:

• Urte berri eguna: ohitura handia dago urtearen lehen egunean Eibarko Urko mendira igotzeko.
• San Blas eguna: otsailaren 3a. Eibartar askok san blas opila egiten dute.
• Santa Ageda bizpera: otsailaren 4a. Eibartar ugari kantuan eta eskean irteten dira beren makilak eskutan.
• Inauteriak edo aratosteak: Egun garrantzitsuenetako bat eguen zuria da, ikastola eta eskoletako umeek beren koko jantziekin desfile bat egiten baitute. Asteartea nagusien jaieguna izaten da.
• San Juan eguna: San Juan eguna eta horren bezpera. Su artifizialek eta Untzaga plazan urtero egiten den suak markatzen ditu egunok.
• Arrateko jaixak: irailak 7 eta 8a. Bezperan kontzertuak izaten dira Arrateko kanpan. Arrate egunean, irailaren 8an, eibartarrak Arratera igotzen dira.
• San Andres eguna: Azaroaren 30a da. Bezperan, herri afaria izaten da eta egunean azoka antolatzen da. Inguruko artisauek zein baserritarrek bertara hurbiltzeko parada izaten dute beren produktuak saltzeko. Eguerdi aldean Eibarko Kezka dantza taldearen eskutik erromeria izaten da.
• Gaztainerre: Arima egunaren ostean, bigarren astelehena izaten da. Jateko barraskiloak eta gaztaina erreak izatea ohitura da.

Ondasun nabarmenak

Jauregiak, erakundeak, azpiegiturak...

• Untzueta jauregia, XVII. mendekoa. Jatorria erdi aroan du, baina gaur egungo eraikina barrokoa da.
• Aldatze jauregia, XVII. mendekoa. Armarri bikaina du fatxadan.
• Markeskua jauregia, XVI. mendekoa. Bertan da UEUren kultura-egoitza.
• Eibarko udaletxea, Ego ibaiaren gainean eraikitako hormigoizko eraikina, lehenetarikoa. Ramon Kortazar arkitektoak diseinatu zuen eta 1901eko irailaren 14an inauguratu zen. Bertako balkoitik 1931ko apirilaren 14an Espainiako Bigarren Errepublikako bandera izango zena zintzilikatu zuten, honela gainontzeko beste hiriei aurrea hartuz.
• Coliseo antzokia, 1949an irekia eta 2007an berriztatua Victor Eusa Razquinen eskutik.
• Tren geltokia. 1887an inauguratu zen eta 1909an handitu (data hori dago idatzita eraikinean).
• Astelena frontoia. 1904an ireki zuten. Azkenengoz 2006 eta 2007 urteetan eraberritu zuten.
• Armeria eskola. 1912an sortu zuten.
• Sagartegieta jauregia. Malzaga auzoan kokatua. XVIII. mendekoa, estilo neoklasikoan eraikia.

Eraikin erlijiosoak

• San Andres eliza, XVI-XVII. mendeetan eraikia, baina eraikuntza eta itxura gotikoa du, nahiz eta hainbat elementu pizkundetar (zutabeak, korua, leihoak eta okuluak) eta barroko (ataria) izan. Bertan San Petriren eskultura erromaniko bat eta flandriar beirate bat daude, balio handikoak. Erretaula nagusia Diego Araotz eskultorearena da.
• Arrateko Amaren santutegia, XVII. mende hasierakoa. Sarreran ur bedeinkatuaren ontzi gotikoa du, aurretik egondako elizaren lekukoa.
• Aginagako San Migel eliza. Bataiarri erromaniko bat dauka.
• Azitaingo baseliza: Azitain auzoko eliza, Kristo bizargabe batekin (munduko bakarretakoa).
• Eibarko ermitak:
  • San Salvador
  • Santa Kurutz
  • Akondiako San Pedro
  • Zelaarteko San Roman
  • Egiako San Martin
  • Gorostietako Santa Maria Magdalena

Argazki galeria

• 

  San Andres eliza

• 

  Arrateko Amaren santutegia

• 

  Azitaingo baseliza

• 

  Markeskua jauregia

• 

  Aldatze jauregia

• 

  Untzueta jauregia

• 

  Sagartegieta jauregia

• 

  Eibarko udaletxea

• 

  Armagintzaren Museoa

• 

  Coliseo antzokia

• 

  Astelena pilotalekua

• 

  Zamakola lantegi-etxea

• 

  Unzaga dorrea

• 

  BH enpresaren instalazio ohiak

• 

  Alfa enpresaren egoitza

• 

  Lambretta enpresaren instalazio ohiak

Eibartar ospetsuak

Sakontzeko, irakurri: «Zerrenda:Eibartar ospetsuak»

Eibarkoak ditugu, besteak beste, Juan Antonio Mogel eta Juan San Martin idazleak eta Ignacio Zuloaga margolaria.

Maria Unzueta puntista, Miguel Gallastegi pilotaria, eta Mari Carmen Lasagabaster erraketista (“Amaia”) kirolari aitzindariak izan ziren. Bestalde, Alberto Ormaetxea Errealeko inoizko entrenatzailerik hoberena da, taldeak dituen Espainiako futbol liga txapelketa biak irabaztea lortu baitzuen. Eibarkoa da Patxi Usobiaga eskalatzailea, 2009an munduko txapeldun izandakoa, eta baita Roberto Etxeberria moda disenatzaile ospetsua ere.

Euskaltzaleen Topaguneko presidentea 2014tik 2019ra izan zen Elena Laka abokatua ere Eibarkoa da.

Enrique Zuazua matematikaria, Asier Sarasua biologo-filologo-blogaria, Mireya Etxaluze eta Javier Gorosabel astrofisikariak eta Jose Ramon Etxebarria fisikaria Eibarkoak dira.

Udako Euskal Unibertsitateko idazkari nagusia da Ane Sarasua Aranberri.

Su ta Gar musika taldea Eibarren sortu zen.

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• (Gaztelaniaz) www.eibar.eus Udalaren webgunea
• (Gaztelaniaz) Eibar KE futbol taldearen webgunea
• Eibar.Org Eibarko internauten webgunea
• Eibarko Armagintza Museoa
• Eibarko euskeria
• (Gaztelaniaz) Egoibarra batzordea, Eibarko ondare kulturala
• Gerra Zibileko Eibarri buruzko dokumentala

• Datuak: Q496567
• Multimedia: Eibar
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Eibar