Lankide:Xorino/Hamsa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Hamsa bat Tunisian.

Hamsa (arabieraz: خمسة‎, khamsa alfabeto latinoz) palmondo itxurako kutuna da Afrikako iparralde osoan eta Ekialde Ertainean, eta normalean bitxigintzan eta hormako zintzilikarioetan erabiltzen da.[1][2] Eskuin-eskua zabalik irudikatuz, irudi ezaguna eta askotan babes-ikur gisa erabiltzen dena historian zehar, hamsa betidanik sinetsi izan da begizkoaren aurkako babesa emateko.

Khamsah hitz arabiarra da, "bost" esan nahi duena, baina "eskuko bost hatzen" irudiari ere egiten dio erreferentzia.[3][4][5] Juduen kulturan, hamsa bosgarren zenbakiarekin lotzen da, eskuan adierazitako bost hatzengatik, eta khamsa hitza hebraierarekin lotzen delako ("bost" ere esan nahi du).

Hamsa Fatimaren Eskua ere deitu izan zaio Mahomaren alabaren ondoren.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hamsaren erabilera goiztiarra Inanna edo Ishtar jainkosaren amuletoetan antzinako artefaktu mesopotamikoen arrastoa izan daiteke. Eskuineko esku irekiaren irudia Kartagon[6] (Egungo Tunisia), antzinako Ipar Afrikan eta Iberiar Penintsulako (Espainia eta Portugal) kolonia feniziarretan ere ikusten da. Khirbet el-Qomen XX. mendeko hilobi israeldar bat aurkitu zuten, hamsaren antzeko eskuko inskripzioa zuena.[2]

Eskuan oinarritutako Jainkoaren beste babes-sinbolo batzuk hauek dira: Artizarraren Eskua (edo Afrodita), Mariaren Eskua. Emakumeak begizkotik babesteko eta/edo ugalkortasuna eta edoskitzea areagotzeko, haurdunaldi osasungarriak sustatzeko eta ahulak indartzeko erabili zen.[2] Garai hartan, emakumeak presio eta itxaropen handiarekin zeuden ama bihurtzeko.[7] Emakumearen hazkuntzaren eginkizun bakarra ama bihurtzea izan zen, eta beharrezkoa zenean amatasuna adierazten zuen. Babes moduko bat ere bazela uste zen, bai gizonarentzat bai emakumearentzat.[8]

Hamsa bat irudikatzen duen marrazkia
Old Hamsa Amulet
Hamsa kutuna

Teoria batek khamsaren eta Pantea Eskuaren (edo Jainkosa guztien Eskua) arteko lotura postulatzen du, antzinako egiptoarrek Bi Hatzen gisa ezagutzen duten kutuna. Kutun horretan, bi atzamarrek Isis eta Osiris irudikatzen dituzte, eta erpuruak Horus semea irudikatzen du. Gurasoen espiritu babesleak semearengandik babesteko erabili zen.[2] Beste teoria batek hamsaren jatorria Kartagora edo Feniziara eramaten du, non Tanit gorenaren eskua (edo kasu batzuetan bulba) begizkoa saihesteko erabili zen.[9]

Bruno Barbattiren arabera, une horretan [noiz?] arrazoi hori izan zen mundu islamiarreko apotropoaren magiaren ikur nagusia, nahiz eta irudikapen moderno askok sinbolismo sexualaren jatorri nabaria erakusten jarraitzen duten. Hori Jainkoa guztian existitzen delako ustearekin lotzen da. [beharrezko aipamena]

Sinbolo horren beste esanahi bat zeruko jainkoarekin, Horusekin, lotzen da. Horusen begia da, eta horrek esan nahi du gizakiek ezin dutela kontzientziaren begitik ihes egin. Eguzkia eta ilargia Horusen begiak direla dio. Fatimaren eskua ere feminitatea da, eta emakumearen esku santua deitzen zaio. Uste da ezaugarri bereziak dituela, pertsonak gaizkitik eta bestelako arriskuetatik babesteko modukoak. [beharrezko iturririk onena][10]

Egokitzapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikusten denez, judu sefardiak izan ziren amuleto hori erabiltzen lehenak, begiko gaizkiari buruz zuten sinesmenagatik.[11] Eskuaren ikurra kabbala -eskuizkribu eta -kutunetan agertzen da, "Shin"hizki hebrearra bezala bikoiztuz, "Shaddai"-ren lehen letra, Jainkoari dagozkion izenetako bat.[12] Hamsaren erabilera kultura juduan aldizkakoa izan da, juduek maiz erabili izan dute XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, gero eta gutxiago denboran XX. mendearen erdialdera arte. Hala ere, esku babesle baten nozioa Bibliako garaietara jotzen duen judaismoan egon da. Deuteronomio 5:15ean aipatzen da, eta Hamar Aginduetan juduak Egiptotik kanpo eraman zituen Jainkoaren "esku indartsua" dela esaten da.[13] Hamsa geroago ikusten da juduen artean, antzinate berantiarreko garaietan zerutik iristen den Jainkoaren eskua bezala, bizantziar aroa, baita Erdi Aroko Europa ere. Oso ezaguna da garai horretako komunitate judu ashkenaziek nola erabiltzen duten, eta Erdi Aroko Espainiako juduek hamsa erabiltzen dutela ere nabaritu da, askotan "magia zalearekin" lotuta.[13] Shalom Sabar bezalako historialariek uste dute, 1492an Espainiatik juduak kanporatu ondoren, erbesteratutako juduek hamsa erabili zutela, seguruenik, atzerrira eraman behar izan zituzten lurretatik babesteko, baina uste hori frogatzea zaila izan da.[13] Sabar-en arabera, hamsa geroago ere erabili dute juduek Europan "apaizaren ikur bereizgarri gisa, batez ere pertsona bat apaiz-jatorrikoa zela frogatu nahi zutenean......[13]

Eskualdeko kristauen artean ere, khamsa aberastasun onaren eramailea da. Kristau matxinoek Mariaren eskua deitzen diote (arabiarra: Kef Miryam, edo "Ama Birjinaren eskua"). Espainian eremu islamiarra amaitu eta 34 urtera, haren erabilera nahiko esanguratsua izan zen Karlos V.ak 1526an Fatimaren Eskuaren nahiz irekitako eskuin-eskuaren kutun guztien debekua ezarri zuen gotzain-batzordeak bultzaturik.[14][15][2]

Sinbolismoa eta erabilera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Clay hamsa hebraierazko inskripzioa ("zorte on" euskaraz)
Fatimaren bi eskuekin egindako amuletoa, "Jainkoa zaintzailea da" inskripzioekin, "Jainkoak kontsolamendua dakar saiakuntza guztietan"

Eskua (Khamsa), bereziki eskuineko eskua irekia, bedeinkapenak, boterea eta indarra ere irudikatzen dituen babes-ikurra da, eta begizkoa desbideratzeko indartzat hartzen da.[2][16] Eskualdeko urrezko eta zilarrezko bitxigintzako osagairik ohikoenetako bat, historikoki eta tradizionalki, zorrotadan edo zilarrezko formatuan zizelkatu zen, purutasuna adierazten duela eta propietate magikoak dituela uste den metala.[17][2][18] Gorriz ere margotuta dago (batzuetan animalia sakrifikatu baten odola erabiliz) etxeetako paretetan, babesteko, edo geletako ateetan pintatuta edo esekita, hala nola, ama batena edo haur batena.[19][20][2] Eskua hatz bereiziekin irudika daiteke, gaitza saihesteko, edo batera itxita, zorte ona ekartzeko.[21] Era berean, hatzekin gora begira isla daiteke baztertzeko, edo beherantz bedeinkatzeko. Oso estilizatuta dauden bertsioak esku gisa ezagutzea zaila izan daiteke, eta atzamarrak irudikatzen dituzten bost zirkulu izan daitezke, ahurra irudikatzen duen zirkulu zentral baten inguruan kokatuak.[21]

Bereber tradizioko zilarrezko amuletoa (khmissa)

Begizkotik babesteko erabiltzen da, eta begirada maltzur batek gaixotasun, heriotza edo, besterik gabe, zoritxar arrunta eragin dezakeela uste da. Askotan, hamsek begi-ikurra izaten dute.[18][22] Tradizio arabiarreko (eta Bereberreko) eskuaren, begiaren edo bosgarren zenbakiaren deskribapenak begizko gaizkiaren babesarekin lotuta daude, khamsa fi horretan azaltzen den bezala ("bost [behatz] zure begian").[22] Altxatu eskuineko eskua palmondoarekin, eta erakutsi hatzak pixka bat bananduta. Madarikazio hori "erasotzailea itotzeko" erabiltzen da.[19] Arabierazko begizkoaren kontrako beste formula bat, baina eskuko keinurik gabe, khamsa wa-khamis da ("bost eta osteguna").[23][24] Asteko bosgarren eguna bezala, osteguna egun egokia da erritu magikoentzat eta gurtzen diren santuen hilobietarako erromesentzat, begizkoaren ondorioak arintzeko.[25]

Kultura arabiarrean eta bereberrean duen garrantzia dela eta, hamsa Aljeriako ikur nazionaletako bat da eta bere enblematan agertzen da. Amuletoen artean ere ezagunena da (Begia eta Hirz, Koranaren bertsoak dituen zilarrezko kaxa), Egipton begizkoa saihesteko.[17] Baladi hiriko auzoetan ("tradizionalak") bizi diren emakume egiptoarrek sarritan khamaysa egiten dute, eta bost (khamsa) objektuk osatzen dituzte, beren seme-alaben ileari edo mantal beltzei lotzeko. Bost objektuak piper, esku, zirkulu edo izarrez egin daitezke kakotik zintzilik.[20]

Kultura arabiarrean eta bereberrean adierazgarria den arren, herri juduak luzaroan interpretatu eta hartu du eskuaren sinboloa, Hamar Aginduetatik hasita. Agindu horietako batzuen arabera, "Jaunak Egiptotik Israel atera zuen esku sendo batekin eta besoa luzatuta".[26] "Esku indartsua" garai hartan komunitatean zuen garrantzia sustraitu zuen hamsaren adierazgarri da. Laguntza eskuan, Jainkoak bere herriari lagundu eta borrokatik kanpo zuzentzeko borondatea agertu zuen. Bizantziar garaiaren inguruan, artistek goitik iristen zen Jainkoaren eskua irudikatzen zuten.[27] Zeruko Jainkoaren eskuak herri judua borrokatik kanpo eramango zuen, eta juduek berehala egin zuten lotura hamsarekin eta haren kulturarekin. Eskua testu juduan identifikatu eta komunitate osoan eragina duen ikono gisa hartu zen. Juduen artean, hamsa oso sinbolo errespetatua da, santua eta komuna. Ketubah edo ezkontza-kontratuetan erabiltzen da, baita Torá adierazleen gisa eta Haggadah bezalakoak ere.[28] Sinagogaren barruan nahiz kanpoan eskua erabiltzeak herri juduak hamsarekin lotu zuen garrantzia iradokitzen du. Eskuak objektu erlijioso eta jainkotiar batzuk apaindu zituen, eta ordutik bere fase ezohikotik sortu da.

Israelgo Estatua sortu zenean, hamsa Israelgo eguneroko bizitzaren sinbolo bihurtu zen eta, nolabait, Israelen beraren sinbolo.[29] Sekularitate-sinboloa eta modako talismana izatera iritsi da; lepokoetan, giltzatakoak, postaletan, telefono- eta loteria-txarteletan eta iragarkietan agertzen den "zorte onaren" xarma. Ekialde Ertainetik kanpoko juduek ere erabili ohi dute sinbolo hori, batez ere Estatu Batuetako komunitate juduetan.[29] Goi-mailako bitxietan, dekorazio-lanetan eta hormen dekorazioan ere sartzen da.[29]

Mimounan, Pazkoaren ondoren egiten den Magrebeko ospakizun judutarrean, zenbait zorte- eta emankortasun-sinbolo dituzten taulak jartzen dira, "5" zenbakiari enfasia jarrita, hala nola urrezko bitxigintzako bost pieza edo gozogintzako orri batean jarritako bost babarrun. Bosgarren zenbakiaren errepikapena hamsa kutunarekin lotuta dago.[30]

Marokon, Hamsak "Khamsa" edo "Khmeza" du izena, eta zorte txarraren eta pertsona gaiztoen aurkako babes gisa erabiltzen da. Hamsa etxerako dekorazio-artikulu askotan sartzen da, baina, hala ere, bitxigintzan erabiltzen da gehien. Marokoko emakume gehienek hamsa bat duen bitxi bat dute gutxienez.[31]

Ikus gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aipamenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Bernasek et al., 2008, p. 12.
  2. ↑ a b c d e f g h Sonbol, 2005, pp. 355–359.
  3. ↑ Zenner, 1988, p. 284.
  4. ↑ World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning (Belmont, Estados Unidos), 1991, p. 219.
  5. ↑ Drazin, 2009, p. 268.
  6. ↑ (Ingelesez) Kashgar. «The Hamsa (Khamsa)» Kashgar.
  7. ↑ The World of Child Labor. Loretta E. Bass.
  8. ↑ Sechzer, Jeri. (2004). «"Islam and Woman: Where Tradition Meets Modernity": History and Interpretations oyt? Yt? the f Islamic Women's Status» Sex Roles 51 (5/6): 263–272.  doi:10.1023/B:SERS.0000046610.16101.e0..
  9. ↑ Silver, 2008, p. 201.
  10. ↑ Lenhart, Sandy. "Hand of Fatima Meaning – Origin and Variations". Ezine Articles. N.p., n.d. Web. 29 September 2013.
  11. ↑ The Encyclopedia of Jewish Symbols, page 70, Ellen Frankel, Betsy Platkin Teutsch. Rowman & Littlefield, 1992
  12. ↑ EMAIL, Jewish Magazine. Angels and Demons. Jewishmag.com.
  13. ↑ a b c d Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman :0 izeneko erreferentziarako
  14. ↑ Perennial Books, 1970, p. 186.
  15. ↑ Trumball, 1896, p. 77.
  16. ↑ Rajab, 1989, p. 116.
  17. ↑ a b Badawi, 2004, p. 510.
  18. ↑ a b Lynch and Roberts, 2010, p. 8.
  19. ↑ a b Schimmel, p. 92.
  20. ↑ a b Early, 1993, p. 116
  21. ↑ a b Gomez, 1996, p. 54.
  22. ↑ a b Ham and Bing, 2007, p. 385.
  23. ↑ Lent et al., 1996, p. 189.
  24. ↑ Shinar, 2004, p. 117.
  25. ↑ Houtsma, 1993, p. 897.
  26. ↑ Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring: The Hamsa in Jewish and Israeli Societies, 141
  27. ↑ Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring, 142
  28. ↑ Sabar, Shalom From Sacred Symbol to Key Ring, 144
  29. ↑ a b c Nocke, 2009, pp. 133–134.
  30. ↑ Bin-Nun, Yigal. (8 April 2007). «Lady Luck» Haaretz.
  31. ↑ (Ingelesez) «Moroccan Jewelry» Moroccan Zest 2018-08-22.

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

 

Kanpoko loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txantiloi:Amulets and Talismans [[Kategoria:Inanna]] [[Kategoria:Eskua]] [[Kategoria:Islama eta judaismoa]] [[Kategoria:Kutunak]] [[Kategoria:Amuletoa]] [[Kategoria:Gainbegiratu gabeko itzulpenak]]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Xorino/Hamsa&oldid=9434673"(e)tik eskuratuta