Odia

Oriya
	ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା — ଓଡ଼ିଆ‎
	[[Fitxategi:\|285px]]
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Orissa
Hiztunak	31 milioi
Ofizialtasuna	India (Orissa)
Eskualdea	India
Hizkuntza sailkapena
	giza hizkuntza; indoeuropar hizkuntzak; Indo-irandar hizkuntzak; Indoariar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza
Alfabetoa	Odia (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	or
ISO 639-2	ori
ISO 639-3	ory
Ethnologue	ory
Glottolog	oriy1255
Wikipedia	or
ASCL	5216
IETF	or

Odia^[1]^[2] (ଓଡ଼ିଆ odiā) edo Oriya ekialdeko Indian hitz egiten den hizkuntza da. Indiako hizkuntza ofizialetako bat da, Odisha estatukoa alegia. Hizkuntza indoeuroparra da, hizkuntza indo-ariarrek Indiako azpikontinentean sarrera egin zutenean, hizkuntza drabidarrekin kontaktuan geratu zenetako bat, hego-ekialdean, Bengalako golkoan. Alfabeto propioa duen kultura-hizkuntza da.

Indiako 23 hizkuntza ofizialetako bat da, eta horien artean, hizkuntza klasiko izendapen ofiziala duen 7 hizkuntzetako bat da.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaltzaindiak Oriya izena ontzat eman zuen urte berean^[1], 2011n, Indiako estatu honetako agintariek beren herri eta hizkuntzaren transliterazio forma berriak gomendatu zituzten, eta Indiako erakundeek ontzat eman zituzten, Orissa (herrialdea) eta Oriya (hizkuntza) formak ordezkatuz Odisha eta Odia izenekin^[3].

Sailkapena eta ezaugarri nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntza indoeuroparra da, indoariar multzokoa, Indiako hizkuntza indoeuropar nagusiak bezala, eta hizkuntza hauen aurrekari historikoen (sanskritoaren eta prakritoaren) aztarnak gordetzen ditu.

Duela 1.500 urteko Odra izeneko aldaera prakritoaren ondorengoa da Odia hizkuntza, eta azken mila urteko eboluzioa dokumentatua dago, hizkuntza idatzia izan baita tarte horretan.

Sanskritoaren ezaugarri indoeuropar tipiko ugari gordetzen ditu^[4]: kasu sistema gorde du nagusiki (nahiz eta bokatiboa eta nominatiboa, alde batetik; eta akusatiboa eta datiboa, bestetik, elkartu diren). Hiru genero ditu (maskulinoa, femeninoa eta neutroa), baina ez da genero gramatikala, baizik eta semantikoa, arrak eta emeak bereizteko balio du, baina ez hiztegiko elementu orokorretarako hala nola gazteleraz (luna femeninoa, eta sol maskulinoa: halakorik ez dago odian). Bi zenbaki gramatikal daude, singularra eta plurala. Eta aditz formak hiru denbora nagusitan jokatzen dira (orainaldia, lehenaldia eta geroaldia), gainerako batzuk aditz laguntzailez osatzen direlarik.

Zenbakien izenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oinarrizko zenbakien izen hauek^[5] erakusten dute, adibide gisa, lexiko indoeuroparrarekin lotura argia duela hizkuntza honek:

Odia zifra	gure zifra	Odia hitza	translit.	ordinala
୦	0	ଶୂନ୍ୟ/ଶୁନ	śūnya/śuna
୧	1	ଏକ	eka	ପ୍ରଥମ (prathama)
୨	2	ଦୁଇ	dui	ଦ୍ବିତୀୟ (dbitīẏa)
୩	3	ତିନି	tini	ତୃତୀୟ (tr̥tīẏa)
୪	4	ଚାରି	cāri	ଚତୁର୍ଥ (caturtha)
୫	5	ପାଞ୍ଚ	pāñca	ପଞ୍ଚମ (pañcama)
୬	6	ଛଅ	cha'a	ଷଷ୍ଠ (ṣaṣṭha)
୭	7	ସାତ	sāta	ସପ୍ତମ (saptama)
୮	8	ଆଠ	āṭha	ଅଷ୍ଟମ (aṣṭama)
୯	9	ନଅ	na'a	ନବମ (nabama)
୧୦	10	ଦଶ	daśa	ଦଶମ (daśama)
୧୧	11	ଏଗାର	egāra
୧୨	12	ବାର	bāra
୧୩	13	ତେର	tera
୧୪	14	ଚଉଦ	cauda
୧୫	15	ପନ୍ଦର	pandara
୧୬	16	ଷୋହଳ	ṣohaḷa
୧୭	17	ସତର	satara
୧୮	18	ଅଠର	aṭhara
୧୯	19	ଊଣେଇଶ	ūṇeiśa
୨୦	20	କୋଡ଼ିଏ/ବିଂଶତି	koṛie/biṅśati
୩୦	30	ତିରିଶ	tiriśa
୪୦	40	ଚାଳିଶ	cāḷiśa
୫୦	50	ପଚାଶ	pacāśa
୬୦	60	ଷାଠିଏ	ṣāṭhie
୭୦	70	ସତୁରୀ	saturī
୮୦	80	ଅଶୀ	aśī
୯୦	90	ନବେ/ନବ୍ବେ	nabe/nabbe
୧୦୦	100	ଶହ/ଶତ	śaha/śata
୧୦୦୦୦୦	100.000	ଲକ୍ଷ	lakṣa

Dialekto nagusiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Midnapori Oriya
Singhbhumi Oriya
Baleswari Oriya
Ganjami Oriya
Desiya Oriya
Sambalpuri Oriya
Bhatri Oriya

Idazkera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oriya hizkuntza berezko Odia alfabetoan idazten da, Kalinga idazkeraz ere ezaguna. Abugida formako alfabeto bat da, bokal eta kontsonanteen konbinazio silabikoak zeinu bereziz idazten dutena.

10. mendean berezko forma hartzen hasi zen, eta Odia hizkuntzaren kanal idatzia izan da alfabeto hau mila urtez. Forma biribilduak dituzte letrek, palmondo hostoetan idaztearen ondorioz, lerro zuzenen bidez idazteak hostoak hauskor bihurtzen dituztelako^[6].

Transliterazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

**Bokalak (bere horretan)** / goiko marra diakritikoarekin [ā], bokal luzeak
ଅ	ଆ	ଇ	ଈ	ଉ	ଊ	ଋ	ୠ	ଌ	ୡ	ଏ	ଐ	ଓ	ଔ
a	ā	i	ī	u	ū	r̥	r̥̄	l̥	l̥̄	e	ai	o	au

**Kontsonanteak**
କ	ଖ	ଗ	ଘ	ଙ
ka	kha	ga	gha	ṅa
ଚ	ଛ	ଜ	ଝ	ଞ
ca	cha	ja	jha	ña
ଟ	ଠ	ଡ	ଢ	ଣ
ṭa	ṭha	ḍa	ḍha	ṇa
ତ	ଥ	ଦ	ଧ	ନ
ta	tha	da	dha	na
ପ	ଫ	ବ	ଭ	ମ
pa	pha	ba	bha	ma
ଯ	ୟ	ର	ଳ	ଲ	ୱ
ẏa	ya	ra	ḷa	la	wa
ଶ	ଷ	ସ	ହ
śa	ṣa	sa	ha
ଡ଼	ଢ଼	କ୍ଷ
ṛa	ṛha	kṣa

**Diakritikoak - Kontsonanteei gehituz, konts + bokal silabak dira / adibideak କ୍ k letrarekin**
ା	ି	ୀ	ୁ	ୂ	ୃ	ୄ	ୢ	ୣ	େ	ୈ	ୋ	ୌ
ā	i	ī	u	ū	r̥	r̥̄	l̥	l̥̄	e	ai	o	au
କା	କି	କୀ	କୁ	କୂ	କୃ	କୄ	କୢ	କୣ	କେ	କୈ	କୋ	କୌ
kā	ki	kī	ku	kū	kr̥/kru	kr̥̄/kru	kl̥/klu	kl̥̄/klu	ke	kai	ko	kau

**Zeinuak, puntuazioa**
ଂ	ଃ	ଁ	୍	଼	।	॥	ଽ	ଓଁ	୰

Zenbakiak
୦	୧	୨	୩	୪	୫	୬	୭	୮	୯
0	1	2	3	4	5	6	7	8	9

Kultura hizkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Raj Britainiarraren garaian, 1850 urtetik aurrera bereziki, Oriya hizkuntzak krisi moduko bat bizi izan zuen, bengalieraren dialekto edo adar baten gisara ikusia izan baitzen. Hala ere, hizkuntzaren aldeko mugimendu batek erreakzionatu zuen, eta jada britainiarren agintepean, 1936ak, Orissa eratu zen, hizkuntza honen eskualde oinarrizko gisa. Estatu gisa sartu zen Orissa Indiareko errepublika independentean, baina hala ere, hizkuntza ez zen ofizial bilakatu 1954 arte^[7]. Orissa/Oriya izenak 2011n aldatu zituzten ofizialki Odisha eta Odia transliterazio zuzenagoetara.

Literatura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

14. mendeko Sarala Das poeta kontsideratzen da odia literaturako klasiko nagusia, nahiz eta lehenagoko obrak ere kontsideratzen diren hizkuntza honen adierazgarri, eta batzuk aurrekari ere bai (Charyapada idazkiak, 7-9 mendeak). Klasiko hauek mitololgia hinduarekin daude lotuta batik bat. Era berean, forma poetikoak nagusiki abestuak izateko eratu ziren, izaera musikal handia dute.

19. mendetik, modernotze bat gertatu zen Kabibar Radhanath Ray (1849–1908), Fakir Mohan Senapati (1843–1918) eta Madhusudan Rao (1853–1912) autoreekin, eta haien eskutik eleberria jorratzen hasi zen. 20. mendeko autore ezagunak dira rushna Chandra Kar (1907–1995) eta Muralidhar Mallick (1927–2002).

Zinea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekoizpenaren aldetik, bengaleraren ondoren film kopuru handienetakoa sortzen duen Indiako zine industrietako bat da odia hizkuntzakoa, nahiz eta ez izan ezaguna nazioartean. Hasiera batean, bengalerazko zinearen eta Kalkutako ekoizpen indarraren itzalpean garatu zen Odishako zinea, baina 1970tik aurrera bide propioa egin dute bertako ekoizpenek^[8].

Hedabideak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

19. mendean misiolariekin erlazionatutako agerkariekin hasi zen prentsa odia hizkuntzan. Gero zentzu politiko nazionalistakoak gailendu ziren. Lehen egunkaria, Dainik Asha, 1928an hasi zen argitaratzen Berhampur hirian. Indiaren independentziarekin prentsa asko garatu zen, baina nagusiki politikari zehatzek beren eragina sentiarazteko sortutako agerkariak izan ziren. 1980tik aurrera hori aldatzen hasi zen, asmo komertzialeko prentsa gailentzen hasi zelarik. 2018 urtean, 70 egunkari argitaratzen dira hizkuntza honetan^[7].

Prentsaren aldean, irratia ez dago hain garatua, kate gehienak All India Radio sare publikoaren emisorak dira.

Zenbait telebista kate daude odia hizkuntzan, eta Odisha TV (OTV), kable bidezko zenbait katerekin, da enpresa inportanteena. Satelite bidezko lehen katea, ETV Odia, 2002an sortu zen.