Txinatar konstelazio

Wikipedia, Entziklopedia askea
Suzhouko izar-kartaren erreprodukzioa (XIII. mendea)

Txinako astronomia tradizionalak zeruko esfera asterismo edo konstelazioetan banatzeko sistema du, «ofiziala» bezala ezagutzen dena (txineraz 星官xīng guān)[1].

Txinako asterismoak, oro har, tradizio helenistikoaren konstelazioak baino txikiagoak dira. Song dinastiako (XIII. mendea) Suzhou planisferioak 283 asterismo erakusten ditu guztira, banako 1565 izar guztira[2]. Asterismoak lau taldetan banatzen dira: Hogeita Zortzi Jauregiak (二十八宿, Èrshíbā Xiù) ekliptikan zehar eta Iparraldeko Zeruko Hiru Esparruak. Hegoaldeko Zerua bosgarren talde gisa gehitu zen Ming dinastiaren amaieran, Europako izar-mapetan oinarrituta eta 23 asterismo gehigarriz osatuta.

Hiru Esparruak (三垣, Sān Yuán) Esparru Debekatu Morea hartzen du bere baitan, zeina Ipar Zeruko Poloan zentratzen den, izarrak urte osoan ikus daitezkeen eta horiek barne hartzen dituen beste biak zeruko ekuatorean dauden bitartean[3].

Hogeita Zortzi Jauregiek, hala, Txinatik ikusten diren —baina ez urte osoan zehar— izar horietarako erabiltzen den koordenatu ekliptiko bat osatzen dute, ilargiaren hilabetean zehar ilargiaren mugimenduan oinarrituta[4].

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txinako sistema, izan ere, sistema greko-erromatarretik independenteki garatu zen, gutxienez, K.a. V. mendetik aurrera, nahiz eta lehenago elkarrekiko eragina izan zitekeen, antzinako Babiloniako astronomiaren paralelismoak iradokitzen duen bezala[5].

Hogeita Zortzi Ilargi Jauregien sistema Indiako Nakshatra sistemaren oso antzekoa da (nahiz eta ez berdin-berdina izan), eta, gaur egun, ez da ezagutzen txinatar eta indiarren sistemaren historian elkarren arteko eraginik izan den.

Gaur egun dauden txinatar izar-mapa zaharrenak Tang dinastiakoak dira. Horien artean, aipagarriak dira Kaiyuan Garaiko Astrologiari buruzko VIII. mendeko Tratatua eta Dunhuang Izarren Diagrama. Lehengo astronomo txinatarren bildumak (Shi Shen, Gan De eta Wu Xian) eta Indiako astronomiakoak (K.o. I. eta II. mendeetan Txinara iritsi zirenak) biltzen ditu. Gan De, izan ere, Estatu Gudalarien garaiko (K.a. V. mendea) astronomo bat izan zen, eta Dunhuang-eko Izar-maparen lekukotasunaren arabera, 810 izar zenbatu zituen 138 asterismotan. Dunhuangeko Izar-mapak berak 1.585 izar ditu 257 asterismotan bilduta.

Asterismoen kopurua, edo asterismotan bildutako izarren kopurua, ez zen inoiz finkoa izan, magnitude-ordena berean mantendu baitzen (konparaziorako, Ptolomeok II. mendean egindako izar katalogoak 1.022 izar zituen 48 konstelaziotan). XIII. mendeko Suzhouko izar-taulak 1.565 izar ditu 283 asterismotan; XIV. mendeko Cheonsang Yeolcha Bunyajido korearrarenak 1.467 izar ditu 264 asterismotan, eta 1673an Flandriako Ferdinand Verbiest jesuitak Kangxi Enperadorearentzat egindako zeruko globoak 1876 izar ditu 282 asterismotan. 

Hegoaldeko Zerua ezezaguna zen antzinako txinatarrentzat, eta, ondorioz, ez da sistema tradizionalean sartzen. XVI. mendean, Europako harremanekin, Xu Guangqik, Ming dinastia amaierako astronomoak, Europako izar-mapetan oinarritutako beste 23 asterismo sartu zituen[6]. «Hegoaldeko Zeru» (近南極星區) asterismoak Txinako sistema tradizionalaren parte gisa tratatzen dira gaur egun.

Terminologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txinako «izar, zeruko gorputza» hitza 星 xīng da. 星 karakterea, jatorriz, forma konplikatuagoa zuen: 曐; karaktere fono-semantikoa (形聲字), zeinaren, jatorriz, bere zati semantikoak 晶 hiru izar distiratsu irudikatzen zituen («eguzki» 日 erradikalaren hiru kasuak).

«Konstelazio» termino txinatar modernoa 星座 (xīng zuò) da, IAU sistemak definitutakoei erreferentzia eginez. Termino zaharragoa 星官 (xīng guān) sistema tradizionaleko konstelazioak deskribatzeko bakarrik erabiltzen da. 官 karaktereak «funtzionario publikoa» esan nahi du (hortik euskarazko «ofiziala» itzulpena txinatar asterismoetarako), baina, historikoki, gōng 宮-ren aldaera bat da —tenplua, jauregia—, jatorriz eraikin handi baten piktograma. 

«Asterismo» termino generikoa 星群 da (xīng qún, literalki «izar taldea»).

Hiru Esparruak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiru Esparruak Debekatutako Esparru Morea (紫微垣, Zǐ Wēi Yuán), Jauregi Gorenaren Esparrua (太微垣, Tài Wēi Yuán) eta Zeruko Merkatuaren Esparrua (天市垣, Tiān Shì Yuán ) dira.

Debekatutako Esparru Moreak gaueko zeruaren iparraldeko eremua hartzen du. Antzinako txinatarren ikuspuntutik, Debekatutako Esparru Morea zeruaren erdian dago, eta beste izar guztiek inguratzen dute: Hartz Txikia, Draco, Camelopardalis, Cepheus, Cassiopeia, Auriga, Boötes eta Hartz Handia, Canes Venatici, Leo Minor eta Herkules konstelazioen zatiak.

Jauregi Gorenaren Esparruak Virgo, Coma Berenices eta Leo konstelazio greziarrak eta Canes Venatici, Hartz Handia eta Leo Minor-en zatiak hartzen ditu bere baitan.

Zeruko Merkatuaren Esparruak Serpens, Ofiuko, Aquila eta Corona Borealis konstelazio greziarrak eta Herkulesen konstelazioen zatiak hartzen ditu.

Hiru Esparru horietako bakoitza bi «horma» asterismoz itxita dago, 垣 yuán izendatuak, «horma baxua, hesia; esparrua» (ez da nahasi behar ilargi-jauregiarekin: «horma» 壁):

  • Debekatutako Esparru Morea ezker horma 紫微左垣 (Cassiopeia / Cepheus / Draco)
  • Debekatutako Esparru Morea eskuin horma 紫微右垣 (Draco / Ursa Major / Camelopardalis)
  • Jauregi Goreneko ezker horma 太微左垣 (Virgo / Coma Berenices)
  • Jauregi Gorenaren eskuin horma 太微右垣 (Leo / Virgo)
  • Zeruko Merkatuaren Esparrua ezker horma 天市左垣 (Herkules/Sugeak/Ophiuchus/Aquila)
  • Zeruko Merkatuaren Esparrua eskuin horma 天市右垣 (Serpens/Ophiuchus/Hercules)

Hogeita Zortzi Jauregiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Txinako asterismo tradizionalak erakusten dituen izar-mapa modernoa, hemisferio bakoitzaren ertzean 28 jauregiak adierazita. 

Hogeita Zortzi Jauregiak Lau Sinbolotan biltzen dira, bakoitza iparrorratz norabide batekin lotuta eta zazpi jauregirekin. Izenak eta izar determinatzaileak hauek dira[7][8]:

Lau ikur

(四象) 		Jauregia (宿)
Zenbakia Izena (pinyin) Ingelesaren itzulpena Izar determinatzailea
Ekialdeko
herensuge trukesa

(東方青龍)

Udaberria 		1 角 (Jué/Jiăo) Horn α Vir
2 亢 (Kàng) Neck κ Vir
3 氐 (Dī) Root α Lib
4 房 (Fáng) Room π Sco
5 心 (Xīn) Heart α Sco
6 尾 (Wěi) Tail μ Sco
7 箕 (Jī) Winnowing Basket γ Sgr
Iparraldeko
dortoka beltza

(北方玄武)

Negua 		8 斗 (Dǒu) (Hegoaldekoa) Dipper φ Sgr
9 牛 (Niú) Ox β Cap
10 女 (Nǚ) Girl ε Aqr
11 虛 (Xū) Emptiness β Aqr
12 危 (Wéi/Wēi) Rooftop α Aqr
13 室 (Shì) Encampment α Peg
14 壁 (Bì) Wall γ Peg
Mendebaldeko
tigre zuria

(西方白虎)

Udazkena 		15 奎 (Kuí) Legs η And
16 婁 (Lóu) Bond β Ari
17 胃 (Wèi) Stomach 35 Ari
18 昴 (Mǎo) Hairy Head 17 Tau
19 畢 (Bì) Net ε Tau
20 觜 (Zī) Turtle Beak λ Ori
21 參 (Shēn) Three Stars ζ Ori
Hegoaldeko
txori gorribizia

(南方朱雀)

Uda 		22 井 (Jǐng) Well μ Gem
23 鬼 (Guǐ) Ghost θ Cnc
24 柳 (Liǔ) Willow δ Hya
25 星 (Xīng) Star α Hya
26 張 (Zhāng) Extended Net υ¹ Hya
27 翼 (Yì) Wings α Crt
28 軫 (Zhěn) Chariot γ Crv

Hegoaldeko asterismoak (近南極星區)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hego Zeru-poloaren inguruko zerua ezezaguna zen antzinako txinatarrentzat. Beraz, ez zen Hiru Esparru eta Hogeita Zortzi Jauregi sisteman sartu. Hala ere, Ming dinastiaren amaieran, Xu Guangqi-k Europako izar-mapen ezagutzan oinarritutako beste 23 asterismo sartu zituen[6]. Asterismo horiek Txinako izar-mapa tradizionaletan sartu ziren geroztik.

Asterismoak hauek dira:

Ingelesezko izena Txinako izena Izarren kopurua Konstelazio Helenistikoa
Itsasoa eta Mendia 海山(Hǎi Shān) 4 Carina / Centaurus / Musca / Vela
Gurutzea 十字架(Shí Zì Jià) 4 Gurutzea
Zaldi-buztana 馬尾(Mǎ Wěi) 3 Centaurus
Zaldiaren sabela 馬腹(Mǎ Fù) 3 Centaurus
Erlea 蜜蜂(Mì Fēng) 4 Musca
Triangelua 三角形(Sān Jiǎo Xíng) 3 Triangulum Australe
Txori exotikoa 異雀(Yì Què) 9 Apus / Octans
Peacock 孔雀(Kǒng Què) 11 Pavo
Persia 波斯(Bō Sī) 11 Indus / Teleskopioa
Suge-buztana 蛇尾(Shé Wěi) 4 Octans / Hydrus
Sugearen sabela 蛇腹(Shé Fù) 4 Hydrus
Sugearen Burua 蛇首(Shé Shǒu) 2 Hidroa / Erretikulua
Txoriaren mokoa 鳥喙(Niǎo Huì) 7 Tucana
Garabia 鶴(He) 12 Grus / Tucana
Suzko txoria 火鳥(Huǒ Niǎo) 10 Phoenix / Eskultorea
Ur Korronte Okertua 水委(Shuǐ Wěi) 3 Eridanus / Phoenix
Adabaki zuria Inguruan 附白(Fù Bái) 2 Hydrus
Adabaki zuriak erantsita 夾白(Jiā Bái) 2 Erretikulua / Dorado
Urrezko arraina 金魚(Jīn Yú) 5 Dorado
Itsasoko Arroka 海石(Hǎi Dàn) 5 Carina
Arrain hegalaria 飛魚(Fēi Yú) 6 Volans
Hegoaldeko Itsasontzia 南船(Nán Chuán) 5 Carina
Piper txikia 小斗(Xiǎo Dǒu) 9 Kamaleoia

Txinako izar izenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Antzinako astronomo txinatarrak sistematikoki izendatu zituzten izar ikusgaien izenak, gutxi gorabehera, Johann Bayer-ek antzeko modu batean egin baino mila urte baino lehenago. Funtsean, izar bakoitza asterismo bati dagokio. Ondoren, asterismo horretako izar bakoitzari zenbaki bat ematen zaio. Hori dela eta, izar bat «Asterismoaren izena + Zenbakia» izendatzen da. Asterismo batean, ordea, izarren zenbaketa ez da izar horren itxurazko magnitudean oinarritzen, asterismoan duen posizioan baizik. Bayer sistemak txinatar metodo hori erabiltzen du noizean behin, batez ere, Dipper Handiko izarrekin, denak magnitude berekoak baitira; aldi berean, Hartz Handiaren izarrak (北斗 txineraz), Txinako astronomian, zenbakituta daude Bayer izendapenen ordena berean, bi kasuetan Dubhe lehena delarik.

Adibidez, Altair 河鼓二 izena du txineraz; 河鼓 asterismoaren izena da (literalki Danborra ibaian);二 zenbakiaren izendapena da (bi). Hori dela eta, hitzez hitz esan nahi du: «Ibaiaren Danborraren Bigarren Izarra». (Bayer-ek Altairi Beta Tympani Flumine dei ziezaiokeen Txinako konstelazioen katalogazioa egin izan balu)

Izar batzuek badituzte izen tradizionalak ere, askotan, mitologiarekin edo astrologiarekin lotuta. Adibidez, Altair 牛郎星 izenez ezagutzen da edo 牵牛星 txineraz (Behi Artzainaren Izarra), Behi Artzain eta Ehule Neskaren istorio mitologikoari aipamena eginez.

Izendapen horiek, oraindik, Txinako astronomia modernoan erabiltzen dira. Izen tradizionalen ingelesezko izenak erabiltzen diren izar guztiak itzultzen dira ohiko txinatar izendapenen eta ez katalogoko izenen itzulpenen arabera.

IAU konstelazio modernoaren arabera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jarraian, 88 IAU konstelazioen zerrenda aipatzen da, haien izenen txinerazko itzulpenarekin. Lotutako artikulu bakoitzak konstelazio (moderno) bakoitzaren barruan dauden izarren izen txinatar (tradizionalak) zerrenda eskaintzen du.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ 星官 literally translates to "star official". The English translation "officials" is used in Hsing-chih T'ien. and Will Carl Rufus, The Soochow astronomical chart, Ann Arbor : Univ. of Michigan Press, 1945.
  2. ↑ Hsing-chih T'ien. and Will Carl Rufus, The Soochow astronomical chart, Ann Arbor : Univ. of Michigan Press, 1945, p. 4.
  3. ↑ Needham, J. "Astronomy in Ancient and Medieval China". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series A, Mathematical and Physical Sciences, Vol. 276, No. 1257, The Place of Astronomy in the Ancient World (May 2, 1974), pp. 67–82. Accessed 9 Oct 2012
  4. ↑ 二十八宿的形成与演变
  5. ↑ Xiaochun Sun, Jacob Kistemaker, The Chinese sky during the Han, vol. 38 of Sinica Leidensia, BRILL, 1997, ISBN 978-90-04-10737-3, p. 7f. and p. 18, note 9. The authors, citing Needham, Science and Civilisation in China vol. 3 (1959), p. 177, speculate that both the Babylonian MUL.APIN and the cardinal star names in the Yáo diǎn suggest an ultimate origin in Sumerian astronomy of about 2300 BC (based on calculations regarding the precession of the equinoxes), or approximately the reign of Sargon of Akkad.
  6. ↑ a b Sun, Xiaochun (1997). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. p. 910.
  7. ↑ The Chinese Sky. International Dunhuang Project.
  8. ↑ Sun, Xiaochun (1997). Helaine Selin (ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. Kluwer Academic Publishers. p. 517. ISBN 0-7923-4066-3. Retrieved 2011-06-25

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Txinatar_konstelazio&oldid=9229025"(e)tik eskuratuta