Galiera

Wikipedia, Entziklopedia askea
Galiako zelta» orritik birbideratua)
Galiera
Datu orokorrak
HiztunakHizkuntza hila
EskualdeaGalia
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
hizkuntza zeltak
hizkuntza zelta kontinentalak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektu aditza objektua eta hizkuntza fusionatzailea
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
Glottologtran1289
IETFcel-gaulish

Galiera edo Galiako zelta antzinako hizkuntza zelta izan zen, latina gailendu baino lehen Galian hitz egiten zena. VI. mendean desagertu bazen ere, haren aztarna batzuek iraun dute Europako zenbait hizkuntzatan eta toponimian.[1] Lepontiera eta galaziera ahaide hurbilak zituen.[2]

Hutsune handiak daude galieraren gaineko ezagueran. 800 idazkun inguru ezagutzen dira:[3] eskaintzak, epitafioak, jabetza-akordioak, eta baita lege eta erlijio agiriak ere. Larzac-eko eta Chamalièresko berunak, Lezouxeko platera eta Colignyko Egutegia dira luzeenak.

Idazkera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hiru alfabeto erabili ziren galiera idazteko:[2]

Luganoko alfabetoa

K.a. VII-V. mendeen artean, Luganoko alfabetoa erabili zen Galia Zisalpinoan lepontiera idazteko; hauxe xen:

𐌀 𐌄 𐌉 𐌊 𐌋 𐌌 𐌍 𐌏 𐌐 𐌓 𐌔 𐌕 𐌈 𐌖 𐌅 𐌗 𐌆

Luganoko alfabetoak ez zituen ezberdintzen herskari ahostun eta ahoskabeak; beraz, 𐌓 /b/ edo /p/ izan daiteke; 𐌕, /t/ edo /d/; eta 𐌊, /g/ edo /k/. 𐌖 /u/ eta 𐌅 /w/ ezberdintzen ziren. 𐌈, ziur aski, /t/-rako erabiltzen zen, eta 𐌗 /g/-rako.

Alfabeto grekoa

K.a. III. mendetik aitzina, ekialdeko alfabeto grekoa erabili zen Galia Narbonensisen:

α β γ δ ε ζ η θ ι κ λ μ ν ξ ο π ρ ϲ τ υ χ ω

χ [χ]-rako zen, θ ts-rako, ου /u/, /ū/ eta /w/-erako; ε /e/ labur eta /ē/ luzerako; eta ο /o/ labur eta /ō/ luzerako. Azpimarratu behar da sigma ϲ dela (lunate sigma) ekialdeko alfabeto grekoan.

Latindar alfabetoa

K.a. 58-50ean Erromak Galia beretu ostean, galiarrak latindar alfabetoa erabiltzen hasi ziren:

A B C D Ð E F G H I K L M N O P Q R S T V X Z
a b c d ð e f g h i k l m n o p q r s t v x z

G eta K irizpide zehatzik gabe erabili ohi ziren. Ð/ð, ds eta s /ts/ edota /dz/ adierazteko erabil zitezkeen. X/x [χ] edo /ks/ zen. Q gutxitan erabiltzen zen (Sequanni, Equos), eta baliteke arkaismoa izatea. Ð eta ð baliatzen ziren Tau Gallicum hizkia irudikatzeko.

Fonologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bokalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bost bokal labur eta beste bost luze zituen:[2]

Mota Aitzinekoak Erdikoak Atzekoak
 luzea   motza   luzea   motza   luzea   motza 
Itxiak i   u
Erdi-itxiak e   o: o
Irekiak   a  

Kontsonanteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mota  Biezpainkariak   Hobikariak   Sabaikaria   Belarrak 
Sudurkariak m n
Herskariak p  b t  d k  ɡ
Afrikatua ts
Igurzkariak s x  ɣ1
Hurbilkariak j w
Likidoak r, l
  1. [x] /k/-ren alofonoa zen /t/-ren aurrean.

Gramatika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lexikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Zenbakiak

La Graufesenque graffitiko ordinalak:

Hilak

Colignyko Egutegiaren arabera, urtea 12 hilabetetan banaturik zegoen, eta beste bi hilabete tartekaturik zeuden bost urteko zikloan:[2]

  • X.., lehenbiziko urtean tartekatutako hilabetea
  • Samonios, azaroa
  • Dumannios, abendua
  • Rivros, urtarrila
  • Anagantio, otsaila
  • Ogronnios, martxoa
  • Cutios, apirila
  • Ciallos, hirugarren urtean tartekatutako hilabetea
  • Giamonios, maiatza
  • Simivisonnios, ekaina
  • Equos, uztaila
  • Elembivios, abuztua
  • Edrinios, iraila
  • Cantlos, urria

Bibliografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Delamarre, X. (2003). Dictionaire de la Langue Gauloise (2. arg.). Paris: Editions Errance. ISBN 2-287772-237-6
  • Lambert, Pierre-Yves (2003) La language gauloise (2. arg.) Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-224-4
  • Meid, Wolfgang (1994) Gaulish Inscriptions. Budapest: Archaeolingua. ISBN 963-846-06-6
  • Sims-Williams, Patrick (2003) The Celtic Inscriptions of Britain: phonology and chronology, c.400-1200 Oxford: Blackwell. ISBN 1-4051-0903-3

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. Lacroix, Jacques. L’héritage toponymique gaulois dans le français (image et réalité). Onomastique et patrimoine. Actes du Colloque d’onomastique du Teich (septembre 2003) Paris : Société française d'onomastique, 2004. pp. 123-143. (Actes des colloques de la Société française d'onomastique, 12), persee.fr (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  2. a b c d Perdicoyianni-Paleologou, Helene. Análisis Lingüístico de Las Antiguas Lenguas Celtas. worldhistory.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-20).
  3. Meyer Hilfiger, Manon. Contrairement à ce que l'on imagine, les Gaulois savaient écrire. nationalgeographic.fr (Noiz kontsultatua: 2022-11-23).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]