Nekazaritzaren historia
Nekazaritzaren historia landareen etxekotze prozesua, hauen produkzioaren bilakaera eta nekazaritzako ekoizpen-tekniken garapena barneratzen dituen denbora esparrua da. Abeltzaintzaren garapenarekin batera eman zena munduko gune ezberdinetan.
Duela 12.000 urte inguru, Neolitoan, nekazaritzaren sorrerak historia irauli zuen, gizakien bizimodua eta biziraupena erabat aldatuz. Lurra lantzeak, elikagaien berezko ekoizpenaren oinarri gisa, gizateriari aldaketa garrantzitsuak egitea ahalbidetu zion, hala nola sedentarismoa eta gure historiaren garapena erabat markatu duten populazioen eraketa.
Lehen herrixketan, gizakiak animaliak zaintzen eta landareak hazten hasi ginen, bila joan beharrik gabe, eta horrek, tresnen erabilerarekin batera, iraultza oso bat eragin zuen, bilketa eta ehizan oinarritutako garai baten amaiera eragin zuena, eta nekazaritzaren eta abeltzaintzaren hasiera bizimodu gisa ekarri zuena.
Jatorria[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Zientzilariek hainbat hipotesi azaldu dituzte nekazaritzaren jatorriaren inguruan. Lehenengoa biztanleriaren azalpena izango litzateke, hazkunde demografikoak eragindako elikadura-krisi bati erantzuteko, une eta baldintza jakin batzuetan. Beste hipotesi bat klima-hipotesia litzateke, hau da, berrikuntzak klima-aldaketa bati erantzuteko iritsi zirela, eta horrek mugatu egin zituela ehiztari-arrantzale-biltzaile sozietateen baliabideak.
Azkenik, hirugarren teoria azalpen kulturala izango litzateke, non ehizan, arrantzan eta bilketan bizi ziren komunitateek natura menderatu eta garapen teknologiko eta soziala garatu zuten, eta horri esker hasi ziren aldatzen.
[1]Desberdinak diren arren, hiru hipotesiak ez dira baztertzaileak, baizik eta konbinatu egin daitezke ikuspegi zehatzagoa lortzeko.
Aldi historikoak[2] [3][aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritza primitiboa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritza-jarduera aurkitzen dugun etaparik zaharrenari egiten dio erreferentzia. Etapa horretan, lehen gizarte-aldaketak gertatu ziren, nekazaritza-jarduera sartzearen ondorioz.
Nekazaritzaren agerpenari esker, elkarteek ehiztari eta biltzaile izateari utzi zioten, eta nekazaritza-elkarteak sortu ziren. Era berean, nomada izateari utzi zioten, eta lurra finkatzea eta lantzea ahalbidetu zuten, nork bere burua hornitzeko.
Bere ekarpen nagusiak nekazaritza praktika bera izan ziren. Horrek nekazaritza-gizarteen sorrera ahalbidetu zuen, eta, horrekin batera, lehen zibilizazioen garapena.
Nekazaritza Erroma zaharrean[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritzaren agerpenarekin, esan bezala, lehen zibilizazioak sortu ziren, eta inperio handiak sortu ziren. Inperio horien artean Erromatar Inperioa dago.
Erromatar Inperioak ekarpen handiak egin zizkion nekazaritzaren garapenari. Horien artean, abereen erabileran sakondu zuten lurrak lantzeko, baita gizakiarentzako esfortzu txikiagoa eta produktibitate handiagoa ahalbidetzen zuten tresnen erabileran ere. Golde erromatarra horren erakusgarri da, edo ongarriaren erabilera.
Gainera, erromatarrek ureztatze-sistema oso garatuak ere sartu zituzten. Horien artean, errotaren aurrerapena, ureztatze-teknikak eta akueduktuak nabarmentzen dira, diziplina hori garatzea ahalbidetu zuten beste sistema batzuen artean.
Esan bezala, ekarpen nagusiak lurra lantzeko teknikak izan ziren, hala nola golde erromatarra, baita errota bezalako tresnak eta ureztatze-sistema eraginkorragoak sartzea ere.
Nekazaritza Erdi Aroan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erdi Aroan, nekazaritzari ekarpen handiak egin zizkioten bi etapa nabarmentzen dira.
Etapa horiek feudalaren aroa dira, baita Islamaren etapa eta haren ekarpena ere.
Horregatik, Erdi Aroko nekazaritzaren historia bi azpialdi horietan banatzen dugu, nekazaritzan gehien laguntzen dutenak izanik.
Nekazaritza feudala[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Feudalismoa bere ospea, neurri batean, nekazaritzari zor dion sistema bat izan zen. Jaun feudalek beren feudoetan biztanleria elikatzen zuten nekazaritza-ekoizpenarekin, eta, beraz, gizarte horiek bizirik irauteko oinarrizko praktika batez ari gara. Gainera, aldi horretan maiz egiten zen gerra-jarduera zela-eta, soberakina behar bihurtu zen, lanaren banaketa garatzeko.
Horregatik, etapa horretan aurrerapen tekniko berriak egin ziren, hala nola burdinaren goldea, bai eta elementu teknikoak ere, hiru urteko errotazioa esaterako. Aldaketa horiei esker, ekoizpena maximizatu zen eta gizarte honek behar zuen soberakin nahikoa sortu zen.
Berrikuntza horien artean, oso leku garrantzitsua du lugorria sartzeak, historiaren fase honetan erabilitako teknika baita, eta ustiapen-fasean galtzen zituzten mantenugaiak leheneratzeko aukera ematen baitie lurrei.
Islamaren Nekazaritza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Erromatarren Inperioak eta beste gizarte batzuek akueduktua edo nekazaritzaren aurrerapena sustatu zuten arren, garai hontara arte nekazaritzak ez zuen beste aldaketa handirik izan. Beraz, esan behar dugu Islamaren garaiko nekazaritza-iraultza aurkikuntzen aro bat izan zela, bai lanabesen arloan, bai ekoizpen-tekniken arloan ere.
Noria, errota hidraulikoa eta haize-errota eta presa dira gizarte horiek ekarri zituzten berrikuntzetako batzuk. Eta hori guztia, «Nekazaritza-sistema aurreratuak» deiturikoa sorrarazi zuten, tekniken zerrenda.
Nekazaritza Aro Modernoan[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritzak historian zehar izan duen eraldaketa handiena jasotzen duen etapa da. Eraldaketa honen hasiera XVIII. mendean hasi zen, Industria Iraultzaren etorrerarekin, eta XIX. mendean amaitu zen.
Beraz, aldaketa teknikoez eta lege-aldaketez ari gara, eta horrek aurrerapen handia ekarri zuen diziplina honetan.
Aldaketa tekniko horiei dagokienez, etapa honek ekoizpena handitzea ahalbidetu zuen, eta, beraz, soberakina ere bai. Horrela, merkaturatze handiagoa sortu zen, baita sektore horren profesionalizazio handiagoa ere. Beraz, teknika horiek eta industria-iraultzan garatutako makineria agertu zirenean produkzioa % 90eraino igo zela kalkulatu da.
Hala ere, eragin handia dute legerian egindako aldaketek ere, erreforma horietan lurrak publikoak izateari utzi baitzioten, eta horien jabetza pribatua ahalbidetu. Izan ere, erregulazioan izandako aldaketa horien ondorioz, jarduera hori onuragarriagoa izan zen lurjabeentzat, inbertsioa sustatuz.
Nekazaritza eta industria-iraultza[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Esan bezala, industria-iraultzak[4] leku nabarmena du nekazaritzaren historiaren etapa honetan. Industria-iraultza hori gabe, ekoizpen-maila horiek lortzea ahalbidetzen zuten makina asko eta erregulazio mesedegarriago hori aplikatzea ez ziren existituko.
Nekazaritza Aro Garaikidean[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Etapa honetan, iraultza berdea eta nekazaritza-mugimendu iraunkorra eta ekologikoa nabarmentzen dira.
Iraultza berdeak nekazaritzak azken nekazaritza-iraultzatik izan duen aldaketari egiten dio erreferentzia. Iraultza honek nekazaritzak ezartzen dituen eta 1960tik 1980ra bitartean Estatu Batuetan eta beste herrialde batzuetan garatzen diren aldaketei egiten die erreferentzia. Aldaketa horiek praktika batzuk hartzea dira, bai eta teknologiak ere, eta, horiei esker, nekazaritza-ekoizpena oso emankorrak ez diren lurretan edo muturreko lurretan egin daiteke.
Beraz, iraultza bati buruz hitz egin genuen, non nekazaritza zabaldu nahi zen, aldez aurretik uztarik sortuko ez zen lurretan. Horrela, nekazal praktika baimentzen da planeta osoan.
Era berean, nekazaritza ekologikoa ere badugu, nekazaritza jarduera jasangarriagoa eta ingurumenarekiko begirunetsuagoa izan dadin, ekoizpena erauzteko metodo ez-kutsakorrak erabiltzen dituen mugimendua.
Horrela, mugimendu horrek nekazaritza-jardueran ingurumen-irizpideak ezartzen ditu, eta historian zehar sartu diren mekanismo guztiak berrikusten ditu. Hori guztia, planetan duen eragina eta haren iraunkortasuna ikusteko.
Biodibertsitatea[5][aldatu | aldatu iturburu kodea]
Nekazaritzaren garapenak ez zuen esan nahi ehunka edo milaka espezieren etxekotzea bakarrik. Aniztasuna sortzea ere esan nahi izan zuen. Munduko nekazariak laboreen ehunka eta milaka barietate sortzen joan ziren, espezie bakoitzaren barruan aniztasuna areagotuz. Artoaren, arrozaren, dilisten, pataten eta beste hainbaten kolore ezberdinak aniztasun horren erakusgarri sinpleak dira.
Azak esaterako, espezie bakar bat dira, zeinetatik hautespenak azalorea, bruselak, brokolia eta kalea, bakoitza bere aldaki guztiekin, ekarri baitzituen. Gariak aldiz, negurako zein udaberrirako daude. 90 egunetan heltzen diren artoak egoteaz gain, 150 edo 180 egunetan heltzen direnak ere badaude. Aipatzekoak dira urpean hazten diren arrozak eta euriarekin bakarrik hazten diren beste batzuk, 80 egunetik 280ra bitarteko hazkunde-aldiak dituztenak ere.
Mahatsak, durazak, sagarrak, meloiak, laranjak, kolore desberdinetako limoiak eta zapore ezberdinetakoak daude. Patata biribilak, luzangak, lauak, zimurtuak, horiak, gorriak, moreak etab. daude. Eta horrela ehunka adibide jar daitezke, guztiak aipatutako aniztasunaren oinarri.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ (Gaztelaniaz) @NatGeoES. (2022-01-04). «¿Cuál fue el origen de la agricultura?» National Geographic (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Historia de la agricultura, evolución y civilizaciones Economipedia» Economipedia (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Historia de la agricultura | Origen y etapas» MuchaHistoria 2020-04-13 (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
- ↑ «Industria-iraultza» industrializazioa.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Una breve historia de los orígenes de la agricultura, la domesticación y la diversidad de los cultivos» grain.org (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q952080
Multimedia: History of agriculture / Q952080