Agosti Xaho: berrikuspenen arteko aldeak
t Robota: Aldaketa kosmetikoak |
No edit summary |
||
| 17. lerroa: | 17. lerroa: | ||
}} |
}} |
||
'''Agosti Xaho |
'''Agosti Xaho''' —izen-deitura ofizialak, [[frantses]]ez: ''Joseph-Auguste Chaho''; berak ''J.-Augustin'' edo ''Augustin'' izenpetzen zuen erdaraz, eta ''Agosti'' euskaraz<ref name=zabaltza>Xabier Zabaltza: [http://www.euskara.euskadi.net/appcont/sustapena/datos/Agosti%20xaho.pdf ''Agosti Xaho. Aitzindari bakartia (1811-1858)''], Bidegileak bilduma, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.</ref>— ([[Atharratze]], [[Zuberoa]], [[1811]]ko [[urriaren 10]]a - [[Baiona]], [[Lapurdi]], [[1858]]ko [[urriaren 23]]a) kazetaria, idazlea, hizkuntzalaria eta politikaria izan zen. Haren pentsamoldea, ezkerreko euskal nazionalismo baten lehen aurrekaritzat hartzen da. [[Erromantiko]] sutsua zen. Euskaldunen jatorriaren eta historiaren inguruko hainbat kontakizunen asmatzaile izan zen, hala nola [[Aitor]]ren kondairarena. |
||
{{aipu|Xaho politikoagoa izan zen Ipar Euskal Herriko euskaltzaleak baino, eta kulturalistagoa Hego Euskal Herriko foruzaleak (eta abertzaleak) baino. Harengan Bidasoaz bi aldeetako tradizioak elkartu ziren. |
{{aipu|Xaho politikoagoa izan zen Ipar Euskal Herriko euskaltzaleak baino, eta kulturalistagoa Hego Euskal Herriko foruzaleak (eta abertzaleak) baino. Harengan Bidasoaz bi aldeetako tradizioak elkartu ziren.|[[Xabier Zabaltza]]<ref name=zabaltza/>}} |
||
[...] |
|||
Gaur egun, Xahok, oraindik ere, «umezurtz» dirau. Karlista eta liberala izan zelako. Legitimista, orleanista eta errepublikarra. Euskaldun eta frantsesa. Zuberotar eta manexa. Nafar eta bizkaitarra. Laiko eta hargin beltza. Agosti ez da inorena eta guztiona da.|[[Xabier Zabaltza]]<ref name=zabaltza/>}} |
|||
== Biografia == |
== Biografia == |
||
| 33. lerroa: | 29. lerroa: | ||
Agosti seme nagusia zen. Guztira zazpi anai-arreba ziren. Haren anaia Jean-Baptistek [[Etxahun]] bertsolariaren bizitzaz liburu bat idatzi zuen [[frantsese]]z, eta Joben liburua [[zuberera|Zuberoako euskaran]] eman. Beste anaia batek, Jean-Pierrek, Etxahunen biografia hori zubererara itzuli zuen.<ref name=zabaltza/> |
Agosti seme nagusia zen. Guztira zazpi anai-arreba ziren. Haren anaia Jean-Baptistek [[Etxahun]] bertsolariaren bizitzaz liburu bat idatzi zuen [[frantsese]]z, eta Joben liburua [[zuberera|Zuberoako euskaran]] eman. Beste anaia batek, Jean-Pierrek, Etxahunen biografia hori zubererara itzuli zuen.<ref name=zabaltza/> |
||
Andréren eta Roseren etxean euskaraz egiten zen eta, pentsatzekoa denez, frantsesez ere bai. Agosti, gainera, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoiz]] eta [[gaztelania]]z ere ongi moldatzeko adina ikasi zuen. [[Aleman]]ez, [[latin]]ez eta, agian, [[greko]]z ere ikasi zuen, irakurtzeko eta itzultzeko adina. Haren [[sanskrito]] maila, ordea, |
Andréren eta Roseren etxean euskaraz egiten zen eta, pentsatzekoa denez, frantsesez ere bai. Agosti, gainera, [[gaskoi (hizkuntza)|gaskoiz]] eta [[gaztelania]]z ere ongi moldatzeko adina ikasi zuen. [[Aleman]]ez, [[latin]]ez eta, agian, [[greko]]z ere ikasi zuen, irakurtzeko eta itzultzeko adina. Haren [[sanskrito]] maila, ordea, kaxkarragoa zen.<ref name=zabaltza/> |
||
=== Ikasketak === |
=== Ikasketak === |
||
| 40. lerroa: | 36. lerroa: | ||
zuten, ''Filosofoa'' izengoitia irabazi baitzuen.<ref name=zabaltza/> |
zuten, ''Filosofoa'' izengoitia irabazi baitzuen.<ref name=zabaltza/> |
||
1830ean, hemeretzi urte zituela, ama galdu zuen. |
1830ean, hemeretzi urte zituela, ama galdu zuen. Orduz geroztik |
||
«Umezurtza» (Orphelin) izendatuko zuen bere burua. |
«Umezurtza» (Orphelin) izendatuko zuen bere burua. Urte horretantxe edo, agian, hurrengo urtean, Agostik [[Paris]]a jo zuen. Haren asmoa [[zuzenbide]]a estudiatzea zen, baina denbora gehiago eman zuen [[filosofia]] eta [[mitologia]] ikasten legeak aztertzen baino.<ref name=zabaltza/> |
||
Handik lasterrera [[sanskrito]]a eta [[euskara]] lotu nahi zituen saio |
Handik lasterrera [[sanskrito]]a eta [[euskara]] lotu nahi zituen saio bat idatziko zuen. Paristik [[Tolosa Okzitania]]ra bizitzera joan eta, Parisa itzulirik, ''Revue des voyans'' aldizkaria sortu zuen. |
||
[[1835]]ean, Hego Euskal Herria [[Lehen Karlistaldia]]n sartua zela, [[Nafarroa |
[[1835]]ean, Hego Euskal Herria [[Lehen Karlistaldia]]n sartua zela, [[Nafarroa]]ra bidaiatu zuen, eta handik bildutako esperientzietatik ''[[Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques]]'' («Nafarroara bidaia, euskal herritarren matxinadaren garaian») idatzi zuen, [[1836]]an. [[Tomas Zumalakarregi]] [[jeneral]]arekin liluratuta zegoen, eta liburuaren atal batean bera eta jeneral [[karlista]]ren arteko elkarrizketa baten berri ematen du, ziurrenik asmatua. Urte hartan bertan, [[Anton Abadia]]rekin batera, ''Études grammaticales sur la langue euskarienne'' idatzi zuen, eta ''«zazpi uskal-herrietako uskalduner»''<ref>[[Anton Abadia]] eta Agosti Xaho: [http://books.google.fr/books?id=fFMEAAAAQAAJ&pg=PP11 ''Études grammaticales sur la langue euskarienne''].</ref> (zazpi euskal herrietako euskaldunei) eskaini zieten; eskaintza hura izan zen «[[Zazpiak Bat]]» goiburuaren aurrekari. Bukatu gabe argitaratu zen lau hizkuntzako hiztegia ere idatzi zuen (euskara, frantsesa, gaztelania eta latina). |
||
Dagoeneko [[Baiona]]n bizi zela, ''L'[[Ariel]]'' ([[1844]]) eta ''[[Uskal-Herriko Gaseta]]'' ([[1848]]) aldizkariak sortu eta politikari lanetan aritu zen Alderdi Errepublikanoan. [[Departamendu]]ko [[kontseilu nagusi]]ko kide izateko hautatu zuten [[1849]]-[[1851]] agintaldirako. [[1848]]ko [[Baionako iraultza]]n buruzagi aritu zen. [[Napoleon III.a|Louis Napoleonek]] [[1851]]n estatu kolpea eman zuenean, '''Xahok''' Hegoaldera ihes egin behar izan zuen. [[Gasteiz]]en |
Dagoeneko [[Baiona]]n bizi zela, ''L'[[Ariel]]'' ([[1844]]) eta ''[[Uskal-Herriko Gaseta]]'' ([[1848]]) aldizkariak sortu eta politikari lanetan aritu zen Alderdi Errepublikanoan. [[Departamendu]]ko [[kontseilu nagusi]]ko kide izateko hautatu zuten [[1849]]-[[1851]] agintaldirako. [[1848]]ko [[Baionako iraultza]]n buruzagi aritu zen. [[Napoleon III.a|Louis Napoleonek]] [[1851]]n estatu kolpea eman zuenean, '''Xahok''' Hegoaldera ihes egin behar izan zuen. [[Gasteiz]]en urte batez egon zen bizitzen, eta handik Baionara itzuli zenean hizkuntza gaietan soilik aritu zen, jardun politikoak oro debekaturik baitzituen. |
||
[[1858]]ko [[urriaren 24]]an hil zenean, euskal hiztegi batean lanean ari zen. Esan izan denez, euskaldun bati eginiko lehen hileta [[laiko]]a Agosti Xahorena izan zen. |
[[1858]]ko [[urriaren 24]]an hil zenean, euskal hiztegi batean lanean ari zen. Esan izan denez, euskaldun bati eginiko lehen hileta [[laiko]]a Agosti Xahorena izan zen. |
||
== Lanak == |
== Lanak == |
||
15:55, 16 apirila 2012ko berrikusketa
 Xahoren eskultura Baionako San Leon hilerrian. | ||
| Datu pertsonalak | ||
|---|---|---|
| Izen osoa | Agosti Xaho Lagarde[1] | |
| Jaio | 1811ko urriaren 10 | |
| Atharratze (Txantiloi:EH-ZU Zuberoa) | ||
| Hil | 1858ko urriaren 23 | |
| Baiona (Txantiloi:EH-LA Lapurdi) | ||
Agosti Xaho —izen-deitura ofizialak, frantsesez: Joseph-Auguste Chaho; berak J.-Augustin edo Augustin izenpetzen zuen erdaraz, eta Agosti euskaraz[2]— (Atharratze, Zuberoa, 1811ko urriaren 10a - Baiona, Lapurdi, 1858ko urriaren 23a) kazetaria, idazlea, hizkuntzalaria eta politikaria izan zen. Haren pentsamoldea, ezkerreko euskal nazionalismo baten lehen aurrekaritzat hartzen da. Erromantiko sutsua zen. Euskaldunen jatorriaren eta historiaren inguruko hainbat kontakizunen asmatzaile izan zen, hala nola Aitorren kondairarena.
| « | Xaho politikoagoa izan zen Ipar Euskal Herriko euskaltzaleak baino, eta kulturalistagoa Hego Euskal Herriko foruzaleak (eta abertzaleak) baino. Harengan Bidasoaz bi aldeetako tradizioak elkartu ziren. | » |
| Xabier Zabaltza[2] | ||
Biografia
Haurtzaroa
Aitak, André Xahok, hogeita hamalau urte zituen Agosti jaio zenean. Amak, Rose Lagardek, hamazazpi urte besterik ez. Xahotarrak, aita André eta aitatxi Joseph, Atharratzekoak ziren, Erregearen Justiziaren ordezkariak. Mauleko Lagardetarrak ere ongi jarritako funtzionarioak ziren. Xahotarren artean, bazen idazlerik: osaba Pierrek saiakera bat idatzi zuen euskararen jatorriaz, eta gramatika bat, biak argitaragabeak. Agosti eta haren hiru anaiak tradizio horri lotuko zitzaizkion.[2]
Agosti seme nagusia zen. Guztira zazpi anai-arreba ziren. Haren anaia Jean-Baptistek Etxahun bertsolariaren bizitzaz liburu bat idatzi zuen frantsesez, eta Joben liburua Zuberoako euskaran eman. Beste anaia batek, Jean-Pierrek, Etxahunen biografia hori zubererara itzuli zuen.[2]
Andréren eta Roseren etxean euskaraz egiten zen eta, pentsatzekoa denez, frantsesez ere bai. Agosti, gainera, gaskoiz eta gaztelaniaz ere ongi moldatzeko adina ikasi zuen. Alemanez, latinez eta, agian, grekoz ere ikasi zuen, irakurtzeko eta itzultzeko adina. Haren sanskrito maila, ordea, kaxkarragoa zen.[2]
Ikasketak
Hamaika urte zituela, Oloroeko apaizgaitegira joan zen bigarren hezkuntzako ikasketak egitera. Berehala gai intelektualek kezkatu zuten, Filosofoa izengoitia irabazi baitzuen.[2]
1830ean, hemeretzi urte zituela, ama galdu zuen. Orduz geroztik «Umezurtza» (Orphelin) izendatuko zuen bere burua. Urte horretantxe edo, agian, hurrengo urtean, Agostik Parisa jo zuen. Haren asmoa zuzenbidea estudiatzea zen, baina denbora gehiago eman zuen filosofia eta mitologia ikasten legeak aztertzen baino.[2]
Handik lasterrera sanskritoa eta euskara lotu nahi zituen saio bat idatziko zuen. Paristik Tolosa Okzitaniara bizitzera joan eta, Parisa itzulirik, Revue des voyans aldizkaria sortu zuen.
1835ean, Hego Euskal Herria Lehen Karlistaldian sartua zela, Nafarroara bidaiatu zuen, eta handik bildutako esperientzietatik Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques («Nafarroara bidaia, euskal herritarren matxinadaren garaian») idatzi zuen, 1836an. Tomas Zumalakarregi jeneralarekin liluratuta zegoen, eta liburuaren atal batean bera eta jeneral karlistaren arteko elkarrizketa baten berri ematen du, ziurrenik asmatua. Urte hartan bertan, Anton Abadiarekin batera, Études grammaticales sur la langue euskarienne idatzi zuen, eta «zazpi uskal-herrietako uskalduner»[3] (zazpi euskal herrietako euskaldunei) eskaini zieten; eskaintza hura izan zen «Zazpiak Bat» goiburuaren aurrekari. Bukatu gabe argitaratu zen lau hizkuntzako hiztegia ere idatzi zuen (euskara, frantsesa, gaztelania eta latina).
Dagoeneko Baionan bizi zela, L'Ariel (1844) eta Uskal-Herriko Gaseta (1848) aldizkariak sortu eta politikari lanetan aritu zen Alderdi Errepublikanoan. Departamenduko kontseilu nagusiko kide izateko hautatu zuten 1849-1851 agintaldirako. 1848ko Baionako iraultzan buruzagi aritu zen. Louis Napoleonek 1851n estatu kolpea eman zuenean, Xahok Hegoaldera ihes egin behar izan zuen. Gasteizen urte batez egon zen bizitzen, eta handik Baionara itzuli zenean hizkuntza gaietan soilik aritu zen, jardun politikoak oro debekaturik baitzituen.
1858ko urriaren 24an hil zenean, euskal hiztegi batean lanean ari zen. Esan izan denez, euskaldun bati eginiko lehen hileta laikoa Agosti Xahorena izan zen.
Lanak
Saiakera
- Azti-begia, Agosti Chaho Bassaburutarrak Ziberou herri maitiari Parisetik igorririk beste hanitchen aitzindari arguibidian goiz izarra (1834)
- Paroles d'un voyant (1834) (Jean Curutchetek berrargitaratua, Baiona, 1989, ISBN 2.904.348.352)
- La Philosophie des Révélations (1835)
- L'espagnolette de S. Louis, Agonie du Parti Révolutionnaire en France eta Lettre a Jacques Laffitte (1840)
- Histoire primitive des Euskariens-Basques (1840-1847) Beltzuntzeko kondearekin elkarlanean. Atal batean Aitorren elezaharra ematen da.
- Philosophie des religions comparées (1846)
Narrazio eta nobelak
- Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques (1830-1835)
- Lelo ou la Navarre il y a 500 ans (1848)
- Safer ou des houris espagnoles (1854)
- Biarritz entre les Pyrénées et l'ocean. Itinéraire pittoresque (1855)
Hizkuntzalaritza lanak
- Etudes grammaticales sur la langue euskarienne Anton Abadiarekin elkarlanean (1836)
- Dictionnaire basque, français, espagnol et latin, d'aprés les meilleurs auteurs classiques et les dictionnaires des Academies française et espagnole (1856) M letra arte.
Bilduma
Kantua
- Kantutegia (2006, Susa)
Erreferentziak
- ↑ Izen-deitura ofizialak, frantsesez: Joseph-Auguste Chaho.
- ↑ a b c d e f g Xabier Zabaltza: Agosti Xaho. Aitzindari bakartia (1811-1858), Bidegileak bilduma, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia, 2011.
- ↑ Anton Abadia eta Agosti Xaho: Études grammaticales sur la langue euskarienne.