Katolizismo: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
No edit summary
Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin
Luistxo (eztabaida | ekarpenak)
28.716 edits
15. lerroa: 15. lerroa:


Kristautasunaren lehen hiru mendeetako hainbat egoeratan, Erromako [[Gotzain|gotzainak]], katolizismoan [[Pedro apostolua|Pedro apostoluaren]] oinordekotzat jotakoak, komunitateetan esku hartzen zuen gatazkak konpontzen laguntzeko, [[Klemente I.a]], [[Viktor I.a|Victor I.a]] eta [[Kalisto I.a|Kalixto I.]]<nowiki/>a [[Aita santu|aita santuak]] <ref>{{Erreferentzia|izena=Eamon|abizena=Duffy|izenburua=Saints and Sinners|data=2020-01-13|url=http://dx.doi.org/10.12987/9780300207088|doi=10.12987/9780300207088|sartze-data=2022-04-28}}</ref> izan ziren adibideak <ref>{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Müller|izenburua=Meudon (Paris) 1877–1893|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=126–127|data=1992|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-58082-6_46|aldizkaria=Sternwarten in Bildern|isbn=978-3-540-52771-8|sartze-data=2022-04-28}}</ref>. Bere historiako lehen hiru mendeetan, Eliza hiru patriarkatan antolatzen zen, [[Antiokia|Antiokiako]] gotzainak, [[Siria|Siriaren]] gaineko jurisdikzioarekin, eta geroago [[Asia Txikia]] eta [[Grezia|Greziaren]] gainekoa, [[Egipto|Egiptoko]] jurisdikzioko [[Alexandria]] eta [[Mendebaldeko jurisdikzioko Erroma]]. <ref>{{Erreferentzia|izena=Julio César|abizena=Rosales Varela|izenburua=El inglés y los jóvenes en el espacio público: una aproximación a los usos del inglés en las culturas juveniles y la publicidad dirigida a los jóvenes en la Ciudad de México|argitaletxea=Universidad Autonoma Metropolitana|url=http://dx.doi.org/10.24275/uami.n870zq94c|sartze-data=2022-04-28}}</ref> Geroago, [[Konstantinopla|Konstantinoplako]] eta [[Jerusalem|Jerusalemgo]] apezpikuek patriarkak gehitu zizkioten, arrazoi administratiboengatik, "Lehen urtean Nizareako apezpikua". Erromako patriarkak ere aginte berezia zuela uste izan zen, [[Petri (apostolua)|San Pedrorekin]] zuen harremanagatik, hiri honetan hil eta lurperatua izan baitzen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Radecki|izenburua=Tumultuous times : the twenty General Councils of the Catholic Church and Vatican II and its aftermath|argitaletxea=St. Joseph's Media|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56495700|isbn=0-9715061-0-8|pmc=56495700|sartze-data=2022-04-28}}</ref>
Kristautasunaren lehen hiru mendeetako hainbat egoeratan, Erromako [[Gotzain|gotzainak]], katolizismoan [[Pedro apostolua|Pedro apostoluaren]] oinordekotzat jotakoak, komunitateetan esku hartzen zuen gatazkak konpontzen laguntzeko, [[Klemente I.a]], [[Viktor I.a|Victor I.a]] eta [[Kalisto I.a|Kalixto I.]]<nowiki/>a [[Aita santu|aita santuak]] <ref>{{Erreferentzia|izena=Eamon|abizena=Duffy|izenburua=Saints and Sinners|data=2020-01-13|url=http://dx.doi.org/10.12987/9780300207088|doi=10.12987/9780300207088|sartze-data=2022-04-28}}</ref> izan ziren adibideak <ref>{{Erreferentzia|izena=Peter|abizena=Müller|izenburua=Meudon (Paris) 1877–1893|argitaletxea=Springer Berlin Heidelberg|orrialdeak=126–127|data=1992|url=http://dx.doi.org/10.1007/978-3-642-58082-6_46|aldizkaria=Sternwarten in Bildern|isbn=978-3-540-52771-8|sartze-data=2022-04-28}}</ref>. Bere historiako lehen hiru mendeetan, Eliza hiru patriarkatan antolatzen zen, [[Antiokia|Antiokiako]] gotzainak, [[Siria|Siriaren]] gaineko jurisdikzioarekin, eta geroago [[Asia Txikia]] eta [[Grezia|Greziaren]] gainekoa, [[Egipto|Egiptoko]] jurisdikzioko [[Alexandria]] eta [[Mendebaldeko jurisdikzioko Erroma]]. <ref>{{Erreferentzia|izena=Julio César|abizena=Rosales Varela|izenburua=El inglés y los jóvenes en el espacio público: una aproximación a los usos del inglés en las culturas juveniles y la publicidad dirigida a los jóvenes en la Ciudad de México|argitaletxea=Universidad Autonoma Metropolitana|url=http://dx.doi.org/10.24275/uami.n870zq94c|sartze-data=2022-04-28}}</ref> Geroago, [[Konstantinopla|Konstantinoplako]] eta [[Jerusalem|Jerusalemgo]] apezpikuek patriarkak gehitu zizkioten, arrazoi administratiboengatik, "Lehen urtean Nizareako apezpikua". Erromako patriarkak ere aginte berezia zuela uste izan zen, [[Petri (apostolua)|San Pedrorekin]] zuen harremanagatik, hiri honetan hil eta lurperatua izan baitzen. <ref>{{Erreferentzia|izena=Francisco|abizena=Radecki|izenburua=Tumultuous times : the twenty General Councils of the Catholic Church and Vatican II and its aftermath|argitaletxea=St. Joseph's Media|data=2004|url=https://www.worldcat.org/oclc/56495700|isbn=0-9715061-0-8|pmc=56495700|sartze-data=2022-04-28}}</ref>

=== Ortodoxoen zisma ===
Katolizismoaren izaera, neurri handi batean Erdi Aroko [[Zisma Nagusia|Zisma Nagusiak]] baldintzatu zuen. Erdibitzearen eragile nagusia [[Aita santu|Aita Santuaren]] autoritatearen inguruko tirabirak izan ziren. [[Leon IX.a]] Aita Santuak uste zuen [[Erroma|Erromako]] Apezpikuak ekialdeko lau patriarken gaineko autoritatea zuela. Gaur egun ere, ortodoxoek adierazten dute Laugarren Kontzilioan adostutakoaren arabera, [[Konstantinopla|Konstantinopolis]] eta [[Erroma|Erromako]] apezpikuen arteko berdintasuna ezarri zela. Horretaz gain, horrenbeste garrantzia ez zuten beste kausa ere bazeuden, hala nola [[Nizeatar kredoa|nizeatar kredoan]] gehitutako klausula batek (''[[filioque klausula]]'' zeritzonak) eztabaida ere eragin zuen.

Eliza kristaua dotrina, teologia, hizkuntza, politika eta geografia arloetan bereizi zen, eta bien arteko hutsunea ez da desagertu. Are gehiago, ondotik etorri ziren hainbat gertaerak, [[1200|1200ean]] [[Gurutzadak|gurutzatuek]] Konstantinopolis arpilatzeak, areagotu egin zituzten desadostasunak.

Zismatik, ekialdeko Europako kristautasunari ortodoxoa esan izan zaio, eta Katolizismoa hertsiki Erromako aita santuaren nagusitasuna onartzen duen adarra izan da, lehen garai haietan Europa Mendebaldera mugatua.

=== Mendebaldeko Zisma ===
Beste zisma larri bat [[Mendebaldeko Zisma]] ([[1378]]-[[1416]]) izan zen, zeinean [[Aita santu|Aita Santuak]] [[Avignon|Avignon-en]] bizi ziren eta gehienak [[Frantzia|frantziarrak]] ziren. Hala ere, [[Erroma|Erroman]] beste Aita Santu bat izendatu ohi zen, Elizaren banaketa eraginez 80 urtetan zehar.

Konponbiderako negoziazioen ondoren, 1414an [[Konstantzako kontzilioa|Konstantzako Kontzilioa]] egin zen, eta han [[Gregorio XII.a|Gregorio XII.ak]], Erromako Aita Santuak, bere borondatez uko egiten zion bere karguari. Espero zen bertanAvignongo Aita Santuak, [[Benedikto XIII.a|Benedikto XIII.ak]], gauza bera egingo zuela, baina karguari eutsi nahi izan zion, baina [[Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadore|Germaniako Erromatar Inperio Santuko]] enperadorearen presioz, bakartuta geratu zen eta Herrialde Katalanetan errefuxiatu zen, [[Peñíscola|Peñiscola]] hiriko ''Papa Luna'' delakoa bilakatuz. Azkenik, 1417an beste Aita Santu bat aukeratu zuten, [[Martin V.a]] eta horrela amaitu zen Mendebaldeko Zisma.

=== Erreforma protestantea eta konfrarreforma ===
Eliza Katolikoaren beste krisi une definitzailea [[XVI. mendea|XVI. mendean]] sortutako Erreforma protestantea izan zen.


== Erromatar eliza katoliko apostolikoa ==
== Erromatar eliza katoliko apostolikoa ==

10:59, 6 maiatza 2022ko berrikusketa

Beren burua katolikotzat duten biztanleen ehunekoa:
██ % 90 - % 100██ % 80 - % 90██ % 70 - % 80██ % 60 - % 70% ██ % 50 - % 60██ % 40 - % 50██ % 30 - % 40██ % 20 - % 30 ██ % 10 - % 20██ % 0 - % 10██ Daturik ez.

Katolizismoa (grekeraz: «Αاοاιاς, katholikós, unibertsala, dena ulertzen duena») kristautasunaren egungo adar nagusiari erreferentzia egiten dion hitza da, ekialdeko Zismaren ondoren sortutakoa. Katolikoak leialak dira Eliza katolikoarekin, baita teologiarekin, doktrinarekin, liturgiarekin, printzipio etikoekin eta portaera-arauekin ere, baita jarraitzaileekin ere, osotasun gisa, zeinei «katoliko» deitzen baitzaie.[1] «katolizismo» hitza, oro har, Erromako Elizarekin komunioan bizi diren pertsonek partekatutako esperientzia erlijiosoa aipatzeko erabiltzen da [2].

Eliza katolikokoaren terminoa kristauei dagokie, 23 eliza sui iuriz osatua, aita santuarekin erabateko komunioan daudenak eta guztira mila milioi fededun baino gehiago biltzen dituztenak [3] (munduko populazioaren seiren bat eta kristau fededun guztien erdia baino gehiago). [4][5] Eliza katolikoaren bereizgarri nagusia Erromako apezpiku aita santuaren autoritatea eta nagusitasuna aitortzea da. [ Hala ere, badira «katoliko» adjektiboa ere partekatzen duten hainbat Eliza, hala nola Eliza ortodoxoa eta ekialdeko Eliza ortodoxoak, Ekialdeko Eliza asiriarra eta Komunio Anglikanoa osatzen duten Elizak.[6]

Katolizismoaren historia

Eliza katolikoa (edo katolizismoa) izena "eliza unibertsala" izendatzeko erabili izan da II. mendearen hasieratik; termino horren erabilerari buruz dugun lehen erreferentzia izen hori Antiokiako Inazioren gutunetan agertzea da, Juan Krisostomoren arabera, Pedrok berak ordenatu baitzuen. [7][8]

Kristautasunaren lehen hiru mendeetako hainbat egoeratan, Erromako gotzainak, katolizismoan Pedro apostoluaren oinordekotzat jotakoak, komunitateetan esku hartzen zuen gatazkak konpontzen laguntzeko, Klemente I.a, Victor I.a eta Kalixto I.a aita santuak [9] izan ziren adibideak [10]. Bere historiako lehen hiru mendeetan, Eliza hiru patriarkatan antolatzen zen, Antiokiako gotzainak, Siriaren gaineko jurisdikzioarekin, eta geroago Asia Txikia eta Greziaren gainekoa, Egiptoko jurisdikzioko Alexandria eta Mendebaldeko jurisdikzioko Erroma. [11] Geroago, Konstantinoplako eta Jerusalemgo apezpikuek patriarkak gehitu zizkioten, arrazoi administratiboengatik, "Lehen urtean Nizareako apezpikua". Erromako patriarkak ere aginte berezia zuela uste izan zen, San Pedrorekin zuen harremanagatik, hiri honetan hil eta lurperatua izan baitzen. [12]

Ortodoxoen zisma

Katolizismoaren izaera, neurri handi batean Erdi Aroko Zisma Nagusiak baldintzatu zuen. Erdibitzearen eragile nagusia Aita Santuaren autoritatearen inguruko tirabirak izan ziren. Leon IX.a Aita Santuak uste zuen Erromako Apezpikuak ekialdeko lau patriarken gaineko autoritatea zuela. Gaur egun ere, ortodoxoek adierazten dute Laugarren Kontzilioan adostutakoaren arabera, Konstantinopolis eta Erromako apezpikuen arteko berdintasuna ezarri zela. Horretaz gain, horrenbeste garrantzia ez zuten beste kausa ere bazeuden, hala nola nizeatar kredoan gehitutako klausula batek (filioque klausula zeritzonak) eztabaida ere eragin zuen.

Eliza kristaua dotrina, teologia, hizkuntza, politika eta geografia arloetan bereizi zen, eta bien arteko hutsunea ez da desagertu. Are gehiago, ondotik etorri ziren hainbat gertaerak, 1200ean gurutzatuek Konstantinopolis arpilatzeak, areagotu egin zituzten desadostasunak.

Zismatik, ekialdeko Europako kristautasunari ortodoxoa esan izan zaio, eta Katolizismoa hertsiki Erromako aita santuaren nagusitasuna onartzen duen adarra izan da, lehen garai haietan Europa Mendebaldera mugatua.

Mendebaldeko Zisma

Beste zisma larri bat Mendebaldeko Zisma (1378-1416) izan zen, zeinean Aita Santuak Avignon-en bizi ziren eta gehienak frantziarrak ziren. Hala ere, Erroman beste Aita Santu bat izendatu ohi zen, Elizaren banaketa eraginez 80 urtetan zehar.

Konponbiderako negoziazioen ondoren, 1414an Konstantzako Kontzilioa egin zen, eta han Gregorio XII.ak, Erromako Aita Santuak, bere borondatez uko egiten zion bere karguari. Espero zen bertanAvignongo Aita Santuak, Benedikto XIII.ak, gauza bera egingo zuela, baina karguari eutsi nahi izan zion, baina Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadorearen presioz, bakartuta geratu zen eta Herrialde Katalanetan errefuxiatu zen, Peñiscola hiriko Papa Luna delakoa bilakatuz. Azkenik, 1417an beste Aita Santu bat aukeratu zuten, Martin V.a eta horrela amaitu zen Mendebaldeko Zisma.

Erreforma protestantea eta konfrarreforma

Eliza Katolikoaren beste krisi une definitzailea XVI. mendean sortutako Erreforma protestantea izan zen.

Erromatar eliza katoliko apostolikoa

Eliza katoliko apostoliko erromatarra nagusiki Europako hego-mendebaldeko herrialdeetan, Europa erdialdean, Latinoamerikan, Afrika erdialdean eta Filipinetan hedatzen da.

Kristau-konfesioetan hedadura handiena eta zaharrena duen eliza kristaua da, eta hortik datoz katoliko izeneko beste eliza batzuk. Gaur egungo erdigunea Vatikanoko hiri-estatua da, Erroman (Italia), non Aita Santua bizi den. Katoliko erromatarrek apezpikuen ikastetxeko buru gisa hartzen dute, San Pedroren oinordeko, Kristoren Bikario eta Elizaren Artzain. Aita Santuaren egoitza Avignonera, Frantziara, aldatu zen Behe Erdi Aroko aldi labur batez.

Erreferentziak

  1. ↑ McBrien, Richard P.. (1994). Catholicism. (New ed., completely rev. and updated. argitaraldia) HarperSanFrancisco ISBN 0-06-065404-X. PMC 28891808. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  2. ↑ Rausch, Thomas P.. (2003). Catholicism in the third millennium. (2nd ed. argitaraldia) Liturgical Press ISBN 0-8146-5899-7. PMC 50417367. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  3. ↑ Secretaria status. Rationarium Generale Ecclesiae. (2007). Annuarium statisticum Ecclesiae = Statistical yearbook of the Church = Annuaire statistique de l'Eglise : 2005. Libreria editrice Vaticana ISBN 978-88-209-7928-7. PMC 755165768. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  4. ↑ -, -. (2010-08-31). «Sesiones de enero i febrero de 1856» Anales de la Universidad de Chile 0 (0)  doi:10.5354/0365-7779.1856.2924. ISSN 0365-7779. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  5. ↑ Dodge, John Vilas, (25 Sept. 1909–23 April 1991), Senior Editorial Consultant, Encyclopædia Britannica, since 1972; Chairman, Board of Editors, Encyclopædia Britannica Publishers, since 1977. Oxford University Press 2007-12-01 (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  6. ↑ Gros, Jeffrey. (1998). Introduction to ecumenism. Paulist Press ISBN 0-8091-3794-1. PMC 38295244. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  7. ↑ Hot dry rock venture risks investigation:. 1988-01-01 (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  8. ↑ Hot dry rock venture risks investigation:. 1988-01-01 (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  9. ↑ Duffy, Eamon. (2020-01-13). Saints and Sinners.  doi:10.12987/9780300207088. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  10. ↑ Müller, Peter. (1992). «Meudon (Paris) 1877–1893» Sternwarten in Bildern (Springer Berlin Heidelberg): 126–127. ISBN 978-3-540-52771-8. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  11. ↑ Rosales Varela, Julio César. El inglés y los jóvenes en el espacio público: una aproximación a los usos del inglés en las culturas juveniles y la publicidad dirigida a los jóvenes en la Ciudad de México. Universidad Autonoma Metropolitana (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  12. ↑ Radecki, Francisco. (2004). Tumultuous times : the twenty General Councils of the Catholic Church and Vatican II and its aftermath. St. Joseph's Media ISBN 0-9715061-0-8. PMC 56495700. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Katolizismo&oldid=8929397"(e)tik eskuratuta