Edukira joan

Eltxo

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Eltxo
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaArthropoda
KlaseaInsecta
OrdenaDiptera
SuperfamiliaCulicoidea
Familia Culicidae
Meigen, 1818
Azpifamiliak

Eltxoak[1] Culicidae familiako intsektu dipteroak dira.

Egun, 39 genero eta 135 azpigenero deskribatu dira, eta 3.600 espezie atzeman[2]. Halaber, espezie berrien aurkikuntzek, sistematika aldaketek eta taxon batzuen onartze zailtasunek zifra zehatza definitzea zailtzen dute[3]. Atzeman diren generoetako batzuk Anopheles, Culex, Psophora edota Aedes dira.

Eltxoek gorputz segmentatu liraina dute, hego pare bat, ile antzeko hiru hanka pare luze ile antzekok eta aho aparatu espezializatua, oso luzexka eta zulatzaile-zurrupatzailea. Eltxo guztiek loreetatik nektarra ateratzen dute; espezie batzuetako emeak, gainera, odola edatera moldatu dira. Taldea Kretazeo garaian dibertsifikatu zen. Biologo ebolutiboek mikro-harrapari gisa ikusten dituzte eltxoak, hau da, animalia txikiak handiagoak parasitatzen dituztenak beren odola edanez eta berehala hil gabe. Hala ere, mediku parasitologoek eltxoak gaixotasunaren bektore gisa ikusten dituzte, protozooen bizkarroiak edo bakterio edo birus-patogenoak ostalari batetik bestera daramatenak.

Eltxoen bizi zikloa arrautza, larba, pupa eta helduaroan oinarritzen da. Arrautzak ur-azalean erruten dira, eta larba eta pupa diren bitartean, uretan garatzen dira. Uretako algez eta material organikoz elikatzen diren larba mugikorrak jaiotzen dira. Larba horiek elikagai-iturri garrantzitsuak dira ur gezako animalia askorentzat, hala nola burruntzi-ninfentzat, arrain askorentzat eta hegazti batzuentzat. Espezie askotako eme helduek aho-zati egokituak dituzte ostalari baten azala zulatzeko eta ornodun ostalari ugariren eta ornogabe batzuen odolaz elikatzeko, batez ere beste artropodo batzuen odolaz. Espezie batzuek odol-zurrupada baten ondoren bakarrik sortzen dituzte arrautzak.

Ziztatzean, eltxoaren listua ostalariari transferitzen zaio, eta azkura ematen duen larruazaleko erupzioa eragin dezake. Gainera, odolez elikatzen diren espezieek patogenoak jan ditzakete ziztada egiten dutenean, eta beste ostalariei transmititu. Espezie horiek gaixotasun parasitarioen bektoreak dituzte, hala nola malaria eta filariasia, baita arbobirus gaixotasunak ere, hala nola sukar horia eta denge sukarra. Gaixotasunak transmititzean, eltxoek, urtero, 725.000 pertsona baino gehiago hiltzen dituzte.

Intsektu horiek hegalariak dira, gorputz fin eta hanka luzedunak. Espeziearen arabera, helduen tamaina ezberdina da, baina oso gutxitan gainditzen dituzte 15 mm.

Deskribapena eta bizi-zikloa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Eltxoa azal gainean
Eltxoa ziztatzear

Euli guztiek bezala, eltxoek lau etapa igarotzen dituzte beren bizi-zikloetan: arrautza, larba, pupa eta heldua. Lehenengo hiru etapak –arrautza, larba eta pupa– urtarrak dira neurri handi batean[4], arrautzak, normalean, ur-gelditan jartzen dira[5]. Eklosionatu, eta larba bihurtzen dira, zeinak elikatzen, hazten eta moldatzen diren pupa bihurtu arte. Eltxo heldua ur-azalean flotatzen doala azaleratzen da pupa heldutik. Eltxo helduen bizi-itxaropena astebetetik hilabete ingurura joan daiteke. Espezie batzuek helduek bezala hibernatzen dute, diapausan[6].

Helduak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxoek hego pare bat dute, azalean ezkata bereizgarriak dituztenak. Hego luze eta estuak ditu, eta hankak, berriz, luzeak eta meheak. Gorputza, normalean, grisa edo beltza, mehea da, eta 3-6 mm luze izan ohi da. Eltxoek, atsedenean, lehen hanka parea kanporantz mantentzen dute, eta eltxo kironomidoek, berriz, aurrerantz mantentzen dituzte[7]. Anopheles eltxoek lau orduz jarraian egin dezakete hegan, 1etik 2 km/h-ko abiaduran[8], gau batean 12 km ere eginez. Arrek segundoko 450 eta 600 aldiz astintzen dituzte hegoak. bularraldea dardaratzen duten muskuluek zeharka bultzatuta[9][10]. Eltxoak, batez ere, euli txikiak dira; handienak Toxorhynchites generokoak dira, 18 mm-rainoko luzera eta 24 mm-rainoko hego-luzera[11]. Aedes generokoak askoz txikiagoak dira; 2,8 eta 4,4 mm arteko tamaina dute[12].

Eltxoak arrautzatik heldura bost egunetan bakarrik gara daitezke klima epeletan, baina hilabete bat ere behar izan dezake[13]. Egunsentian edo iluntzean, pupatu eta egun gutxiren buruan, arrak multzotan biltzen dira, eta emeek haiengana hegan egiten dutenean elkartzen dira[14]. Emea bere bizitzan behin bakarrik estaltzen da, arrak igortzen dituen feromonek erakarrita[14]. Arrautzak garatzeko odola behar duen espeziea izanik, emeak ostalari bat aurkitzen du eta odol-errazio osoa edaten du. Ondoren, bizpahiru egunez atseden hartzen du janaria digeritzeko eta arrautzak garatzeko. Orduan prest dago arrautzak erruteko eta elikatzeko eta erruteko zikloa errepikatzeko[14]. Emeak hiru aste arte bizi daitezke modu basatian, tenperaturaren, hezetasunaren, odolez elikatzeko duten gaitasunaren eta ornodun ostalariek hiltzea saihesteko duten gaitasunaren arabera[14][15].

  • Eltxo eme heldu baten anatomia
    Eltxo eme heldu baten anatomia
  • Sukar hori heldua duen Aedes aegypti eltxoa, Culicinae azpifamiliakoa. Arrak (ezkerrean) zuhaixka-antenak ditu, eta emeak baino aho-zati luzeagoak (eskuinean)
    Sukar hori heldua duen Aedes aegypti eltxoa, Culicinae azpifamiliakoa. Arrak (ezkerrean) zuhaixka-antenak ditu, eta emeak baino aho-zati luzeagoak (eskuinean)

Arrautzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxo gehienen arrautzak ur-geldian jartzen dira, esate baterako, urmael batean, paduran, behin-behineko putzu batean, zuhaitz batean urez betetako zulo batean edo Bromeliaceae baten hostoen adarretan, ura atxikitzen dutenak. Batzuek arrautzak ertzetik gertu jartzen dituzte, beste batzuek, berriz, uretako landareei lotzen diete. Batzuk, Opifex fuscusek adibidez, paduretan ugal daitezke[16]. Wyeomyia smithiia landare haragijaleen loreontzietan ugaltzen da, eta bere larbak bertan ito diren intsektu ustelez elikatzen dira[17].

Obipositore edo arrautzen errutea, aldatu egiten da espezieen artean. Anophelesen emeek hegan egiten dute uraren gainean, ureratuz edo jauzika arrautzak banan-banan azalean uzteko; haien arrautzek zigarro-forma dute, eta haien alboetan flotatzen dute. Eme batek 100-200 arrautza jar ditzake bere bizitzan zehar[14]. Aedesen emeek arrautzak banaka uzten dituzte lohi hezearen edo uretatik hurbil dauden beste gainazal batzuen gainean; haien arrautzak urak hartzen dituenean baino ez dira eklosionatzen[18]. Culex, Culiseta eta Uranotaenia gisako generoetako emeek baltsa flotatzaileetan erruten dituzte arrautzak[19][20]. Mansonia emeek, aldiz, talde moduan jartzen dituzte arrautzak, oro har, nenufareen hostoen beheko azalari atxikita egoten dira[21].

Eltxo espezie gehienen arrautzek aldi berean eklosionatzen dute, baina diapausan dauden Aedesen arrautzak modu irregularrean sortzen dira epe luze batean[18].

  • Anophelesen arrautzak albo-flotagailuekin
    Anophelesen arrautzak albo-flotagailuekin
  • Arrautza kulizino baten mikrografia elektronikoa
    Arrautza kulizino baten mikrografia elektronikoa
  • Culexen arrautza-baltsa
    Culexen arrautza-baltsa

Larba

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxoaren larbaren buruak elikatzeko erabiltzen diren ahoko eskuila nabarmenak ditu, hankarik gabeko torax handi bat, eta sabel segmentatua. Sabeleko sifoi baten bidez arnasten du; beraz, maiz atera behar du azalera. Denbora gehiena, uraren gainazaleko alga, bakterio eta beste mikrobioez elikatzen ematen du. Asaldatzen denean, gainazalaren azpian murgiltzen da. Ahoko eskuilekin bere burua bultzatuz edo gorputza bat-batean okertuz egiten du igeri. Hainbat fasetan garatzen da, fase bakoitzean muda eginez, eta, ondoren, metamorfosiaren bidez, pupa bihurtzen da[13]. Aedes larbak, oso gazteak direnean izan ezik, lehorketa jasan dezakete; hainbat hilabetez diapausan sartzen dira beren urmaela lehortzen bada[18].

Pupa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Puparen burua eta toraxa zefalotorax batean fusionatzen dira, azpian sabelaldea kurbatuz. Pupa edo hegalaria aktiboki igeri egin dezake bere sabela irauliz. Larba bezala, espezie gehienen pupak maiz azaleratu behar du arnasa hartzeko, eta hori bere zefalotoraxen arnas-tronpeta baten bidez egiten du. Ez da elikatzen; denboraren zati handi bat uraren gainazalean esekita pasatzen du arnas-tronpetei esker. Larrituz gero, behera egiten dute igeri sabela irauliz, larben antzera. Molestatu gabe utziz gero, laster agertzen dire azalera berriro. Heldua ur azalean ateratzen da pupatik, eta hegaldia hartzen du[13].

  • Eltxo-pupa, helduak azaleratu baino pixka bat lehenago. Burua eta toraxa zefalotoraxean fusionatzen dira.
    Eltxo-pupa, helduak azaleratu baino pixka bat lehenago. Burua eta toraxa zefalotoraxean fusionatzen dira.

Banaketa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kosmopolita

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxoek banaketa kosmopolita dute lurreko eskualde guztietan, Antartikan eta Klima polar edo azpi-artikodun uharte batzuetan izan ezik, Islandian adibidez, non eltxorik ia ez dagoen[22]. Absentzia hori Islandiako klimari zor zaio ziurrenik. Bertako klima aurresanezinezkoa da: oso hotza, baina, sarritan, bat-batean epela, neguaren erdialdean, eltxoak diapausan dauden pupatik atera, eta berriro izoztu egiten dira bizi-zikloa amaitu aurretik[23][24].

Eremu epeletako eltxoen arrautzak eskualde beroagoetako espezie autoktonoen arrautzak baino toleranteagoak dira hotzaren aurrean[25][26]. Askok onar ditzakete zero azpiko tenperaturak, espezie batzuetako helduek, berriz, bizirik iraun dezakete neguan, mikrohabitatetan babestuz, hala nola eraikinetan edo zuhaitz hutsetan[27]. Eskualde tropikal epel eta hezeetan, eltxo-espezie batzuk urte osoan daude aktibo, baina eskualde epel eta hotzetan hibernatu egiten dute edo diapausan sartzen dira. Eltxo artikoak edo azpi-artikoak, Simuliidae eta Ceratopogonidae familietako beste eltxo artiko batzuk bezala, urtean aste batzuetan bakarrik egon daitezke aktibo, permafrost-ean urtze ur-putzuak sortu ahala. Denbora horretan, hala ere, kopuru handitan azaleratzen dira eskualde batzuetan; eltxokume batek 300 ml odol atera dezake egunean elur-orein talde bateko animalia bakoitzetik[28].

Klima aldaketaren eragina

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxo batek gaixotasun bat transmititzeko, sasoiko baldintza onak egon behar dute[29], batez ere hezetasuna, tenperatura eta euritea[30]. El Niñok Ekialdeko Afrikako, Latinoamerikako, Hego-ekialdeko Asiako eta Indiako agerraldien kokapenari eta kopuruari eragiten dio. Klima-aldaketak sasoiko faktoreak eragiten ditu, eta, aldi berean, eltxoen sakabanaketari eragiten dio[31]. Klima-ereduak datu historikoak erabil ditzakete iraganeko agerraldiak birsortzeko eta bektoreek transmititutako gaixotasunak izateko arriskua aurreikusteko, eremu baten aurreikusitako kliman oinarrituta[32]. Eltxoek eragindako gaixotasunak Afrika ekialdean, Latinoamerikan, Asiako hego-ekialdean eta Indian izan dira gehienbat. XXI. mendearen hasieran, larrialdi bat ikusi zen Europan. 2030erako aurreikusten da Britainia Handiko hegoaldeko klima egokia izango dela Anopheles eltxoek Plasmodium vivax malaria transmititzeko urtean bi hilabetez, eta 2080rako, gauza bera gertatuko da Eskoziako hegoaldean ere[33][34]. Denge sukarra ere iparralderantz hedatzen ari da klima aldaketarekin. Bektorea, Asiako tigre eltxoa Aedes albopictus, 2023rako Europako hegoaldean ezarriko da, eta, iparralderantz, Frantziako iparralde, Belgika, Herbehereak eta Kent eta Ingalaterrako Londresko mendebaldean bezainbeste iparraldera[35].

Ekologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Giza eta animalia gaixotasunen transmisore izateaz gain, eltxoek, ekosistemetan, badute bestelako funtziorik ere.

Eltxo ar helduek eta zenbait espezietako eltxo emeek loreen polinizazioa eragiten dute, horien nektarraz elikatzeko lore batetik bestera bidaiatzen dute eta[36]. Horrez gain, ekosistema hezeetako zati esanguratsu ere badira, karbonoaren eta hidrogenoaren zikloetan eragiten baitute. Horren harira, zenbait biologo adituk bioindikadoretzat ere kontsideratzen dituzte[37][38]. Gainera, puntu edo zona bero (lurreko espezie aniztasun handieneko tokiak) deiturikoen biodibertsitateari ere laguntzen diote[39].

Larbak, zooplanktonaren zati dira eremu heze ugarietan[40]. Bai larba eta bai eltxo helduak bestelako harrapakarien (intsektu, arrain, anfibio, hegazti, eta abar) elikadura iturri ere badira[41][36]. Aipatuaz gain, ur inguruneetatik lurrera, biomasa transferitzen laguntzen dute, eta zenbait larbek, uretako ekosistemetako mikroorganismo eta hondakin organikoez elikatzen diren bitartean, ura garbitzen dute[41].​ Hala, ur geldia arazteko prozesuan parte hartzen dute, eta haien gorpu eta hondakinek askatzen duten nitrogenoa landareentzat ongarri ere bada[36].

Harrapariak eta parasitoak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxo-larbak urmaeletako animalia ohikoenen artean daude, eta elikagai-iturri garrantzitsua dira ur gezaren harraparientzat. Eltxo-larbak harrapatzen dituzten uretako intsektu ugarien artean daude: burruntzi eta sorgin-orratzen ninfak, perinola kakalardoak eta zapatariak. Harrapari ornodunen artean, berriz, bagrea eta Ganbusia bezalako arrainak, apo ezproiduna eta zuhaitz-igel erraldoi gisako anfibioak, baita ur gezatako dortokak, eta belarri gorriko dortokak, eta hegaztiak, hala nola ahateak[42].

Heldu gainerakorrak urmaelaren gainazalean kontsumitzen dituzte euli harrapariek, hala nola Empididae eta Dolichopodidaeak eta armiarmak. Heldu hegalariek burruntzi eta sorgin-orratzek harrapatzen dituzte, hegaztiek, hala nola sorbeltzak eta enarak eta ornodunek, esaterako, saguzarrak[43].

Eltxoak parasitatzen dituzte: akaro hidraknidoek; ziliatuek, hala nola Glaukoma; mikrosporidioek, esaterako, Thelaniak, eta Saprolegniaceae eta Entomophthoraceae espezieak barne hartzen dituzten onddoek[43].

Polinizazioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Eltxo bat marigold lore bat bisitatzen nektar ateratzeko

Hainbat lore, Asteraceae, Rosaceae eta Orchidaceae familietako kideak barne, eltxoek polinizatzen dituzte, eta horiek bisitatzen dituzte azukre ugariko nektarra lortzeko. Loreen semiokimiko sorta batek erakartzen dituzte: alkoholak, aldehidoak, zetonak eta terpenoak. Eltxoek Kretazeotik bisitatu eta polinizatu dituzte loreak. Baliteke landareen elikadurak odol elikadurara egokitzea[15].

Parasitismoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Sakontzeko, irakurri: «Parasitismo»

Ekologikoki, odola xurgatzen duten eltxoak mikro-harrapariak dira, animalia handiagoez elikatzen diren animalia txikiak berehala haiek hil gabe. Biologo ebolutiboek parasitismo modutzat hartzen dute hori; Edward O. Wilsonen hitzetan: «Parasitoak... harrapakinak, bat baino gutxiagoko unitateetan, jaten dituzten harrapariak dira»[44]. Mikro-harrapaketa parasitismoaren eboluziorako egonkorrak diren sei estrategia nagusietako bat da. Ostalaria ugaltzen jarraitzeko aukera ematen duelako bereizten da, antzutzaileen edo parasitoide parasitoen jarduerak ez bezala, eta ostalari anitz izateagatik, ohiko parasitoak ez bezala[45][46]. Ikuspegi horretatik, eltxoak ostalarien kanpoko odolaz elikatzen diren ektoparasitoak dira, beren aho-atal zulatzaileak erabiliz gorputzean sartu beharrean. Beste ektoparasito batzuek ez bezala, arkakusoak eta zorriak adibidez, eltxoak ez dira denbora guzian ostalariaren gorputzean geratzen, elikatzeko soilik bisitatzen baitute[46].

eltxoen bizi zikloa
Eltxoen bizi zikloa

Elikadura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oro har, bai eltxo eme eta bai ar, azukre mailan aberatsak izan ohi diren nektarraz, zapaz eta zukuez elikatzen dira. Eltxo emeek, ordea, odola ere beharrezko dute, arrautzak sortu ahal izateko proteina bertatik lortzen baitute[47]. Hori dela eta, emeen ahoaren atalek tronpa luze bat dute ugaztunen (batzuetan baita hegazti, narrasti eta anfibioenak ere) larrua zeharkatu eta haien odola xurgatzeko[48]. Arren ahoak, berriz, ez du funtzio hori egiteko gaitasuna duen organorik, ezta beharrik ere.

Hala ere, bada salbuespenik Toxorhynchites generoko emeek ez baitute odolik jaten. Haien larbek, ordea, beste eltxo batzuenak jaten dituzte.

Espezie desberdinen arteko odol xurgatze jarrera edo ohiturak desberdinak izan ohi dira, dituzten lehentasunen arabera. Esaterako, batzuk hegaztiak lehenesten dituzte, eta beste batzuk nahiago dute ugaztunak ziztatu. Haien ziztaden biktimak izango direnak hautatzeko, lehenik bistaz, gero usaimenaz eta azkenik gorputz tenperatura detektatzeaz baliatzen dira[49].

Gizakien odola

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hainbat ikerketen esanetan, gizakien odola xurgatzerako orduan dituzten lehentasun ohikoenen artean ondorengoak daude: O odol-taldea, arnasa sakon hartzen dutenak, azalean bakterio ugari dutenak, odol tenperatura altua eta haurdun dauden pertsonak[50][51]. Herentziazkoa ere izan litekeela esan izan da[52].

Taxonomia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Familia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxoak nematocera familiako intsektu dipteroak dira, Culicidae familiakoak hain zuzen.

Azpifamiliak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Generoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ochlerotatus notoscriptus, Tasmaniar eltxoa giza azala ziztatzear
Ochlerotatus notoscriptus, Tasmaniar eltxoa giza azala ziztatzear

Genero ezagunenetako batzuk honako hauek dira:

Ziztadaren eraginak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Skeeter Sindromea (Eltxoen listuari alergia)
Skeeter Sindromea (Eltxoen listuari alergia)

Eltxoen ziztadak hantura txikia eta narritadura sortu ohi du ugaztunen azalean. Eltxoen listuaren kontrako erreakzio alergiko baten ondorio da, eta oso kasu bakanetan baizik ez da larria. Eltxoen ziztadaren arrisku ohikoena, ordea, gaixotasunen transmisioan datza.

Gaixotasunen transmisio bektorea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eltxoak, berez, gizakiari kalte gutxi eragin arren, hainbat gaixotasunen transmisioan parte hartzen du. Organismo askoren bizi zikloaren parte da eltxoen bidezko transmisioa, horrek esan nahi du organismo kaltegarria daramaten eltxoek ez dutela sintomarik jasaten, baina gaixotasuna transmititzen dutela.

Eltxoek transmititzen dituzten gaixotasun ohikoenak hauek dira (espezie eta ingurunearen arabera, betiere):

Sinonimoak euskaraz

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Euskaraz ondorengo sinonimoak aurki genitzake: eulia, ulitxa, eulitxa, sistuli, xankailo, moskito edota mustika[53][54].

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindiaren hiztegia, eltxo, Euskaltzaindia
  2. ↑ Reinert, J. E.. (2001-03). «Revised list of abbreviations for genera and subgenera of Culicidae (Diptera) and notes on generic and subgeneric changes» Journal of the American Mosquito Control Association 17 (1): 51–55. ISSN 8756-971X. PMID 11345419. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  3. ↑ «Mosquito Taxonomic Inventory» mosquito-taxonomic-inventory.info (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  4. ↑ (Ingelesez) «FAQs» American Mosquito Control Association (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  5. ↑ Wigglesworth, V. B.. (1933-01-01). «The Adaptation of Mosquito Larvae to Salt Water» Journal of Experimental Biology 10 (1): 27–36.  doi:10.1242/jeb.10.1.27. ISSN 0022-0949. (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  6. ↑ Kosova, Jonida. (2003-01-01). «Longevity Studies of Sindbis Virus Infected Aedes Albopictus» All Volumes (2001-2008) (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  7. ↑ (Ingelesez) «Midges» Missouri Department of Conservation (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  8. ↑ Kaufmann, C.; Briegel, H. (June 2004). "Flight performance of the malaria vectors Anopheles gambiae and Anopheles atroparvus" (PDF). Journal of Vector Ecology. 29 (1): 140–153. PMID 15266751. Archived from the original (PDF) on 28 July 2011.
  9. ↑ «Frequency of Mosquito Wings - The Physics Factbook» hypertextbook.com (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  10. ↑ (Ingelesez) Smith, David S.. (1965-06-01). «The Flight Muscles of Insects» Scientific American  doi:10.1038/scientificamerican0665-76. (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  11. ↑ Cook, G.C.; Zumla, A (2009). Manson's Tropical Diseases (22 ed.). Saunders Elsevier. p. 1735. ISBN 978-1-4160-4470-3
  12. ↑ (Ingelesez) «Ask IFAS: Featured Creatures collection» Ask IFAS - Powered by EDIS (Noiz kontsultatua: 2025-03-17).
  13. ↑ a b c Mosquito Life Cycle. Environmental Protection Agency 2013-02-21 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-12-19) (Noiz kontsultatua: 2023-12-12).
  14. ↑ a b c d e Anopheles Mosquitoes. Centers for Disease Control and Prevention 2020-07-16 jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012-05-18) (Noiz kontsultatua: 2023-12-13).
  15. ↑ a b (Ingelesez) Peach, Daniel A. H.; Gries, Gerhard. (2020). «Mosquito phytophagy – sources exploited, ecological function, and evolutionary transition to haematophagy» Entomologia Experimentalis et Applicata 168 (2): 120–136.  doi:10.1111/eea.12852. ISSN 1570-7458. (Noiz kontsultatua: 2025-03-23).
  16. ↑ Crans, Wayne J.; Wyeomyia smithii (Coquillett) Archived 2013-06-05 at the Wayback Machine. Rutgers University, Center for Vector Biology.
  17. ↑ Crans, Wayne J.; Wyeomyia smithii (Coquillett) 2013-06-05.. Rutgers University, Center for Vector Biology.
  18. ↑ a b c Huang, Juan; Walker, Edward D; Vulule, John; Miller, James R.. (2006). «Daily temperature proFiles in and around Western Kenyan larval habitats of Anopheles gambiae as related to egg mortality» Malaria Journal 5 (1): 87.  doi:10.1186/1475-2875-5-87. PMID 17038186..
  19. ↑ Gullan, P. J.; Cranston, P. S.. (2014). The Insects: An Outline of Entomology. (5. edizioa. argitaraldia) Oxford: Wiley-Blackwell, 280 or. ISBN 978-1-118-84616-2. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2023-12-11) (Noiz kontsultatua: 2023-12-14).
  20. ↑ Spielman, Andrew; D'Antonio, M.. (2001). «Part One: Magnificent Enemy» Mosquito: a natural history of our most persistent and deadly foe. New York: Hyperion ISBN 978-0-7868-6781-3..
  21. ↑ Amorim, J. A.; Sa, I. L. R.; Rojas, M. V. R.; Santos Neto, N. F.; Galardo, A. K. R.; Carvalho, D. P.; Ribeiro, K. A. N.; Sallum, M. A. M.. (2022-03-16). «Aquatic Macrophytes Hosting Immature Mansonia (Mansonia) Blanchard, 1901 (Diptera, Culicidae) in Porto Velho, Rondonia State, Brazil» Journal of Medical Entomology 59 (2): 631–637.  doi:10.1093/jme/tjab223. PMID 35043213..
  22. ↑ (Islandieraz) Vísindavefurinn: Af hverju lifa ekki moskítóflugur á Íslandi, fyrst þær geta lifað báðum megin á Grænlandi?. Visindavefur.hi.is jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2013-08-02) (Noiz kontsultatua: 2013-10-15).
  23. ↑ Peterson, B.V.. (1977). «The Black Flies of Iceland (Diptera: Simuliidae)» The Canadian Entomologist 109 (3): 449–472.  doi:10.4039/Ent109449-3..
  24. ↑ Gislason, G.M.; Gardarsson A.. (1988). «Long term studies on Simulium vittatum Zett. (Diptera: Simuliidae) in the River Laxá, North Iceland, with particular reference to different methods used in assessing population changes» Verb. Int. Ver. Limnol 23 (4): 2179–2188.  doi:10.1080/03680770.1987.11899871. Bibcode: 1988SILP...23.2179G..
  25. ↑ Hawley, W. A.; Pumpuni, C. B.; Brady, R. H.; Craig, G. B.. (1989-03). «Overwintering survival of Aedes albopictus (Diptera: Culicidae) eggs in Indiana» Journal of Medical Entomology 26 (2): 122–129.  doi:10.1093/jmedent/26.2.122. PMID 2709388..
  26. ↑ Hanson, S.M.; Craig, G.B.. (1995-09). «Aedes albopictus (Diptera: Culicidae) eggs: field survivorship during northern Indiana winters» Journal of Medical Entomology 32 (5): 599–604.  doi:10.1093/jmedent/32.5.599. PMID 7473614..
  27. ↑ Romi, Roberto; Severini, Francesco; Toma, Luciano. (2006-03). «Cold acclimation and overwintering of female Aedes albopictus in Roma» Journal of the American Mosquito Control Association 22 (1): 149–151.  doi:10.2987/8756-971X(2006)22[149:CAAOOF]2.0.CO;2. PMID 16646341..
  28. ↑ Fang, J.. (2010-07). «Ecology: A world without mosquitoes» Nature 466 (7305): 432–434.  doi:10.1038/466432a. PMID 20651669..
  29. ↑ Reiter, P. (2001-03). «Climate change and mosquito-borne disease.» Environmental Health Perspectives 109 (suppl 1): 141–161.  doi:10.1289/ehp.01109s1141. PMID 11250812. PMC 1240549. (Noiz kontsultatua: 2025-03-23).
  30. ↑ Bai, Li; Morton, Lindsay Carol; Liu, Qiyong. (2013-03). «Climate change and mosquito-borne diseases in China: a review» Globalization and Health 9: 10.  doi:10.1186/1744-8603-9-10. PMID 23497420..
  31. ↑ Caminade, Cyril; McIntyre, K. Marie; Jones, Anne E.. (2019-01). «Impact of recent and future climate change on vector-borne diseases» Annals of the New York Academy of Sciences 1436 (1): 157–173.  doi:10.1111/nyas.13950. PMID 30120891. Bibcode: 2019NYASA1436..157C..
  32. ↑ Tjaden, Nils Benjamin; Caminade, Cyril; Beierkuhnlein, Carl; Thomas, Stephanie Margarete. (2018-03). «Mosquito-Borne Diseases: Advances in Modelling Climate-Change Impacts» Trends in Parasitology 34 (3): 227–245.  doi:10.1016/j.pt.2017.11.006. PMID 29229233..
  33. ↑ Baylis, Matthew. (2017-12-05). «Potential impact of climate change on emerging vector-borne and other infections in the UK» Environmental Health 16 (Suppl 1): 112.  doi:10.1186/s12940-017-0326-1. PMID 29219091. Bibcode: 2017EnvHe..16S.112B..
  34. ↑ Baylis, M.. (2017-12). «Potential impact of climate change on emerging vector-borne and other infections in the UK» Environmental Health 16 (Suppl 1): 112.  doi:10.1186/s12940-017-0326-1. PMID 29219091. Bibcode: 2017EnvHe..16S.112B..
  35. ↑ Horton, Helena. (2024-04-25). «Mosquito-borne diseases spreading in Europe due to climate crisis, says expert» The Guardian jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2024-09-10) (Noiz kontsultatua: 2024-04-25).
  36. ↑ a b c (Ingelesez) Fang, Janet. (2010-07). «Ecology: A world without mosquitoes» Nature 466 (7305): 432–434.  doi:10.1038/466432a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  37. ↑ (Ingelesez) [1] «http://www.diva-portal.org/smash/record.jsf?pid=diva2:165446 résumé]»] DIVA (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  38. ↑ (Ingelesez) Willott, Elizabeth. (2004). «Restoring Nature, Without Mosquitoes?» Restoration Ecology 12 (2): 147–153.  doi:10.1111/j.1061-2971.2004.00392.x. ISSN 1526-100X. (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  39. ↑ (Ingelesez) Fang, Janet. (2010-07). «Ecology: A world without mosquitoes» Nature 466 (7305): 432–434.  doi:10.1038/466432a. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  40. ↑ Batzer, D. P.; Wissinger, S. A.. (1996). «Ecology of insect communities in nontidal wetlands» Annual Review of Entomology 41: 75–100.  doi:10.1146/annurev.en.41.010196.000451. ISSN 0066-4170. PMID 15012325. (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  41. ↑ a b «La Salamandre n°199 : Moustique, ennemi public ? - La Salamandre» www.salamandre.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-07).
  42. ↑ Beck, Kevin. (2019-11-22). «What Eats Mosquitoes?» Sciencing jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2021-06-02) (Noiz kontsultatua: 2021-05-31).
  43. ↑ a b Medlock, J. M.; Snow, K. R.. (2008). «Natural predators and parasites of British mosquitoes–a review» European Mosquito Bulletin 25 (1): 1–11. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2023-12-15) (Noiz kontsultatua: 2023-12-15).
  44. ↑ Wilson, Edward O.. (2014). The Meaning of Human Existence. W. W. Norton & Company, 112 or. ISBN 978-0-87140-480-0..
  45. ↑ Poulin, Robert. (2011). «The Many Roads to Parasitism: A Tale of Convergence» Advances in Parasitology (Academic Press) 74: 27–28.  doi:10.1016/B978-0-12-385897-9.00001-X. ISBN 978-0-12-385897-9. PMID 21295676..
  46. ↑ a b Poulin, Robert; Randhawa, Haseeb S.. (2015-02). «Evolution of parasitism along convergent lines: from ecology to genomics» Parasitology 142 (Suppl 1): S6–S15.  doi:10.1017/S0031182013001674. PMID 24229807.. Txantiloi:Open access
  47. ↑ «Eltxoen aurka edozerk balio du» Argia (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  48. ↑ Bastidas, Rodolfo y Zavala, Yanet. 1995. Principios de Entomología Agrícola. Ediciones Sol de Barro. ISBN 980-245-006-5
  49. ↑ (Gaztelaniaz) «Los tres sentidos que emplean los mosquitos para identificar a sus víctimas» BBC News Mundo 2015-07-19 (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  50. ↑ (Ingelesez) Shirai, Yoshikazu; Funada, Hisashi; Takizawa, Hisao; Seki, Taisuke; Morohashi, Masaaki; Kamimura, Kiyoshi. (2004-07-01). «Landing Preference of Aedes albopictus (Diptera: Culicidae) on Human Skin Among ABO Blood Groups, Secretors or Nonsecretors, and ABH Antigens» Journal of Medical Entomology 41 (4): 796–799.  doi:10.1603/0022-2585-41.4.796. ISSN 0022-2585. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  51. ↑ (Ingelesez) «5 Stars: A Mosquito's Idea Of A Delicious Human» NPR.org (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  52. ↑ (Ingelesez) Fernández-Grandon, G. Mandela; Gezan, Salvador A.; Armour, John A. L.; Pickett, John A.; Logan, James G.. (2015-04-22). «Heritability of Attractiveness to Mosquitoes» PLOS ONE 10 (4): e0122716.  doi:10.1371/journal.pone.0122716. ISSN 1932-6203. PMID 25901606. PMC PMC4406498. (Noiz kontsultatua: 2021-02-28).
  53. ↑ «moustique | frantses-euskara hiztegi elektronikoa | Nola Erran» nolaerran.org (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
  54. ↑ «Labayru Hiztegia» Labayru Hiztegia (Noiz kontsultatua: 2021-02-27).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Eltxo&oldid=10245326"(e)tik eskuratuta