Lankide:Joxan Garaialde/Proba orria

Ibai Urdina Yangzi 长江 (zh), 長江 (zh), Cháng Jiāng (Pinyin)
Geografia

Ibai Urdina edo Yangzi Asiako ibairik luzeena da, eta munduko hirugarrena, Amazonas eta Nilo ibaien atzetik. Ia 6.300 kilometroko luzera du, eta Txinan dago. Ibaia HE eta E norabideetan doa zortzi probintziatan zehar: Anhui, Hubei, Hunan, Jiangsu, Jiangxi, Qinghai, Sichuan eta Yunnan, baita Chongqing eta Shanghai udalerrien eta Tibeteko eskualde autonomoaren zehar ere, Ekialdeko Txinako itsasoan, Shanghaitik gertu, itsasoratu arte.

Yangzi ibaiak 1.800.000 km²-ko arroa drainatzen du. Bokalean, 31.900 m³/s ur husten ditu, eta Txinako lurraldearen % 40 eta ibaiertzeko ekoizpenaren % 70 urez elikatzen du. Zeharkatzen dituen hiri nagusiak Chongqing, Wuhan eta Nanjing dira. Ibaiko presetako bat, Hiru Arroiletako presa, munduko presarik handiena da (ez urtegia), eta, era berean, zentral hidroelektriko handiena elikatzen du. Ibaia nabigagarria da bere ibilbidearen zati handi batean, eta ontzi transatlantikoak Wuhaneraino irits daitezke; beste ontzi txikiago batzuk, berriz, Yichangeraino nabigatzen dute.

Yunnan probintzian, non ibaia arroil sakonetatik doan, Yunnaneko hiru ibai paraleloen eremu babestuen zatia da, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatutako lekua.

Askotan, Yangzi ibaia Txinako iparraldea eta hegoaldea banatzen dituen lerrotzat hartzen da, Hala ere, geografo txinatarrek, oro har, uste dute Qin mendiak-Huai ibaia dela banaketa geografikoaren lerro ofiziala^{[erreferentzia behar]}. Eskualdeko ibairik handiena izanik, Yangzi ibaia oso garrantzitsua da Txinan, historikoki, kulturalki eta ekonomikoki.

Izena

Ibaiaren izena oso eztabaidatua da. Txineraz izen ofiziala Cháng Jiāng da (txinera sinplifikatuz 长江, txinera tradizionalez 長江) eta «ibai luzea» esan nahi du. Hala ere, lehendabiziko izena europarrentzat Yangzi izan zen txinera sinplifikatuz 扬子江, txinera tradizionalez 揚子江), behe partean zuen izena. Espainian, Frantzian, Italian eta Euskal Herrian, gainera, Ibai Urdina izenaz ere ezaguna da; segur aski Frantzian asmatutako izena, Txinako beste ibai nagusiaren, Ibai Horiaren, izenaren ereduari jarraituz.

Ibilbidea

Sakontzeko, irakurri: «Ibai Urdinaren delta»

Yangzi ibaiak mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du Txinaren erdigunea. 6.300 km-ko luzera du, eta bere arroak 1.800.000 km²-ko azalera du, 35° 54′ eta 24° 17′ N latitudeen eta 112° 25′ eta 90° 33′ E luzeren artean. Bere ibaiadarrekin ureztatzen ditu: Sichuan, Hubei, Hunan, Jiangxi probintziak eta Chongqing eta Shanghai probintzietako zenbait udalerriren % 95 baino gehiago; Guizhou probintziaren % 50-75; Shaanxi, Anhui, Jiangsu eta Yunnan probintzien % 25-50, eta Qinghai, Zhejiang, Henan, Gansu, Guangxi, Guangdong, Fujian eta Tibeteko eskualde autonomoko % 10/25.

Yangzi ibaia zenbait goi-ibar bat egitean sortzen da, eta, hidrologikoki, ibai nagusia urrunen dagoena da, Yangzi ibaiaren izena hartu beharko lukeena. Hori mendebaldeko goi-ibarra da, Jinsha ibaiari dagokiona, eta, aldi berean, ibaian gora jarraitzen du Tongtian ibaia izenez eta, gero, Tuotu ibaia izenez. Yibin hiritik aurrera, non Jinsha ibaia eta Min ibaia elkartzen diren —Yangziren iparraldeko goi-ibarra—, ibaiak behin betiko hartzen du Yangzi izena. Tradizioz, Yangzi bera ere hiru zati edo sekziotan banatutzat hartu izan da​​

• Goi-ibilgua (Yibinetik Yichang hirira doana) 4.250 km luze da; haren urak biltzeko eremuak 1.000 km²-ko azalera du, eta batez ere Qinghai, Sichuan eta Chongqing probintziak ureztatzen ditu.
• Erdiko ibilguak (Yichang eta Hukou konderriaren (Wuhan) artekoa, ibaia Poyang aintzirarekin elkartzen denean) 955 km-ko luzera du, eta bere arroak, 680.000 km²-ko azalera, eta batez ere Hubei, Shaanxi hegoaldea, Hunan eta Jiangxi ureztatzen ditu;
• Beheko ibilguak (Hukoutik Shanghaira eta Ekialdeko Txinako itsasora doana) 938 km luze da, eta 120.000 km²-ko hartzen ditu; ibilgu horrek Anhui eta Jiangsu hegoaldea, Zhejiang iparraldea eta Shangaiko lurraldea hartzen ditu.

Iturburuaren identifikazioa

Yangziaren iturrien mapa, Tibeteko goi-ordokian

Yangzi ibaiaren iturburuaren kokapen zehatza ezezaguna izan zen denbora luzez; hasieran, neurketa-tresna zehatzik ez zegoelako; gero, iturrien eskualdearen urruneko egoeragatik, eta, azkenik, sare hidrografikoaren konplexutasunagatik Tibeteko goi-lautadan. Duela hiruzpalau mila urte, Yangzi ibaia, Hiru Arroiletako irteeran, aintzira eta zingira ugarik okupatzen zuten eskualde batean sartzen zen, geroago dreinatuko zituztenak. Biztanleria urria zen, eta bertakoek ez zuten lortu zehaztea Yangzi ibaia Hanen ibaiadarra zen ala alderantziz, nahiz eta Yangzi ibaiaren batez besteko emaria ibaiadarrarena baino hamar aldiz handiagoa izan. Izan ere, Han ibaiaren ibilgua oso zabala da leku batzuetan (1.000 eta 2.000 m bitartean), eta Yangzi ibaiaren ibilgua, Hiru Arroiletako sestran, 200 m-raino estutu daiteke, batez ere Yijiang aurreko bokalean (Nankingo pasabidea). Yu Handiari buruzko kapitulu batean, Dokumentuen Klasikoan agertzen dena, Txinako idatzirik zaharrena, ziurrenik K.a. 500. urtearen inguruan idatzia, akats hori zuzentzen du, baina adierazten du Yangzi ibaiaren jatorria Min mendietan legokeela eta Tuotuo ibaia (benetako iturria) ekialderago dagoen ibaiadar bat izango litzatekeela. Luzaroan, Min ibaia Yangzi ibaiaren iturburutzat hartuko da hainbat arrazoirengatik: Yibinen, elkartzen den gunean, Yangzi ibaiak (Jinsha), batez beste, Minek baino heren bat gehiagoko emaria du. Haren zabalera, normalean, txikiagoa da, ibaiak haran sakon batean doalako denbora gehienean (150 eta 200 metro artean, 400 eta 1000 metro arteko aldean), eta Yangziren ibilgua ez da nabigagarria, Min ibaiarena ez bezala. Xu Xiake bidaiari eta geografoak (1587-1641) ezarri zuen lehen aldiz Jinsha ibaia zela ibai nagusia. Kangxi enperadorearen agindupean antolatutako espedizio batek, Tibeteko goi-lautadako iturrien eskualdearen lehen azterketa egin zuen, Yangzi ibaiaren jatorria zehaztasunez identifikatzea lortu gabe. 1718an argitaratutako atlas geografiko batek erregistratzen ditu aurkikuntza horiek. 1761ean, Chi Zhaonanek xehetasunez deskribatu zituen Yangzi ibaiaren iturrien eskualdean dauden ibaiak.

Yangzi ibaiaren benetako iturburuaren bilaketa 1970eko hamarkadatik aurrera berrabiarazi zen, Txinako hainbat espedizio zientifiko antolatu zirenean. Tibeteko goi-lautadaren zati horretan Yangzi ibaia sortzen laguntzen duten hiru ibai nagusiak dira: Chumar, Tuotuo eta Dangqu. Chumar ibaia berehala baztertu zen iturburu gisa, hiruretan emaririk baxuena duelako eta, sarri lehortzen delako neguan. Dangqu ibaiak Tuotuo ibaiak baino bospasei aldiz emari handiagoa du, eta ur-hartze eremua handiagoa da. Baina Txinako batzorde ofizialak Tuotuo ibaia gorde zuen Yangzi ibaiaren iturburu ofizial gisa hainbat arrazoirengatik: bere jatorria hobeto finkatua dago; estuariotik lerro zuzenean dagoen distantzia askoz handiagoa da; haren luzera hogei bat kilometro luzeagoa zela kalkulatu zen (hala ere, geroago egindako neurketek erakutsi zuten Dangqu ibaia 12 km luzeagoa dela). Ikuspuntu hidrologikotik, Dangqu ibaiaren ibilguak, Tuotuo ibaiarena baino luzeagoa, bihurtzen du Yangzi ibaiaren benetako iturburu.

Oro har, Yangzi ibaia jotzen da hegoaldeko eta iparraldeko Txinaren arteko mugatzat, baina txinatarrek muga hori Huai ibaiak egiten duela uste dute.

Hiru Arroiletako urtegia

Sakontzeko, irakurri: «Hiru Arroiletako urtegia»

Hiru Arroiletako urtegia Yangzi ibaian dago

1994an, txinatar gobernuak Hiru Arroiletako eskualdean munduko urtegirik handiena egitea erabaki zuen. Eskualdea ekologikoki estimatutako eremuan kokatuta, ia 630 kilometro karratuko eremua du. Lanak 2007. urtean bukatu zituzten.

Ikus, gainera

• Asiako geografia

Bibliografia

• (Ingelesez) Van Slyke, Lyman P. 1988. Yangtze: nature, history, and the river. Stanford Book. ISBN 0-201-08894-0
• (Ingelesez) Winchester, Simon. 1996. The River at the Center of the World: A Journey up the Yangtze & Back in Chinese Time, Holt, Henry & Company, 1996, hardcover, ISBN 0-8050-3888-4; trade paperback, Owl Publishing, 1997, ISBN 0-8050-5508-8; trade paperback, St. Martins, 2004, 432 pages, ISBN 0-312-42337-3
• (Ingelesez) Chen, Jin. (2020). Springer et Changjiang Press  doi:10.1007/978-981-13-7872-0. ISBN 978-981-13-7871-3..
• (Ingelesez) Fengling, Chenb; Xianyou, Ren; Guifang, Yang. (2009). Analysis of historical floods on the Yangtze River, China: Characteristicsand explanations, Geomorphology, vol. 113, p. 210-216 (irakurri sarean [archive]) — Historique et origines des crues du Yangtsé en particulier sur son cours moyen et inférieur.. .
• (Ingelesez)  Zhang, Jiayan. (2013). Coping with Calamity: Environmental Change and Peasant Response in Central China, 1736-1949. UBC Press, 265 or. ISBN 978-0-7748-2597-9.. sarean irakurri
• (Ingelesez) Rowan K, Chen. (2013). Ancient Central China: Centers and Peripheries along the Yangzi River. Cambridge University Press.
• Xiaofan, Tao. (2012). Le Yangzi, du fleuve à la région ? Les recompositions spatiales de l’urbain et les politiques d’aménagementd’un grand bassin hydrographique. thèse géographie Université Panthéon-Sorbonne - Paris I, 620 or..sarean irakurri