Asiako geografia

Asiako satelite irudia

Asiako geografia munduko kontinenterik handienaren geografia da. Asiak 44 milioi km² azalera baino gehiago du, 44.936.000 km² hain zuzen. Kontinentearen mugak ez dira oso zehatzak, adibidez, Sinai penintsula, Afrikarekin duen muga, kontinente bietako zatia izan liteke. Era berean, Europarekin dituen mugak ere ezberdinak dira adituen arabera: batzuetan Ural mendiak, bestetan Ural ibaia bera. Kaukasoan ere eztabaidatsua da Georgia, Armenia edo Azerbaijan europarrak edo asiarrak diren ala ez.

Hala ere, Asiako muturrak honako hauek dira:

• Iparraldetik: Txeliuskin lurmuturra (Errusia).
• Hegoaldetik: Roti uhartea (Indonesia).
• Mendebaldetik: Baba lurmuturra (Turkia).
• Ekialdetik: Dezhniov lurmuturra (Errusia).

Eskualdeak

Eskualde geografikoak

Erdialdeko Asia	Ekialdeko Asia	Iparraldeko Asia	Hegoaldeko Asia	Hego-ekialdeko Asia	Hego-mendebaldeko Asia
Kaukaso Kaspiar Itsasoa Estepa errusiarra	Japonia Koreako penintsula Txinako ibai handiak eta basamortuak Mongolia Mantxuria	Siberia Ural mendiak Errusiako ibai handiak	Himalaia Indiako penintsula Indiako ozeanoko uharteak Indo-gangear ordokia Dekan goi-ordokia	Malasiar penintsula Indotxina Indiako eta Ozeano Bareko uhartediak	Anatolia Zipre Mashreq Arabiar penintsula Irango goi-ordokia

Kostaldea

Itsasoak

Asia munduko kontinenterik handiena izanda hiru ozeanotan ditu kostaldeak:

• Ozeano Barean.
• Indiako ozeanoan.
• Ozeano Artikoan.

Asiako kostaldea malkartsua da oso, barneko itsaso asko edukita (Arabiako itsasoa, Hegoaldeko Txinako Itsasoa, Javako itsasoa, Ekialdeko Txinako Itsasoa, Japoniako itsasoa, Okhotskeko itsasoa, Bering itsasoa, Karako itsasoa, Barentseko itsasoa, eta abar) eta baita golkoak ere (Persiako golkoa, Omango golkoa, Bengalako golkoa, Siamgo golkoa, Tonkingo golkoa, Akabako golkoa, eta abar).

Penintsulak

Asiak penintsula ugari ditu:

• Anatolia,
• Arabia,
• India,
• Malasiarra,
• Indotxina,
• Korea,
• Kamtxatka,
• Qatar,
• Zamboanga, eta abar.

Uharte eta uhartediak

Indiako Andaman uhartea.

Kontinentetik aparte, Asiak baditu uharte ugari, tartean munduko handienetariko batzuk, Borneo edo Sumatra adibidez, edo munduko populatuenetarikoak, Java edo Honshu adibidez.

Beste uharte famatuak honako hauek dira:

• Indonesiako Bali, Madura eta Sulawesi;
• Japoniako Hokkaido, Shikoku, Kyushu eta Okinawa;
• Indiako Andaman eta Nicobar;
• Filipinetako Luzon, Visayas eta Mindanao;
• Thailandiako Ko Pha Ngan eta Ko Samui;
• Sri Lanka;
• Singapur;
• Hong Kong;
• Taiwan;
• Sakhalin;
• Zipre.

Bestetik munduko uhartedi nagusi batzuk Asian daude: Maldivak, Indonesiar uhartedia, Japonia, Siberia Berriko uharteak, Zembla Berria, eta abar.

Hidrografia

Ibaiak

Asian ibai nagusi asko daude:

• Ozeano Artikoan: Obi, Jenisei edo Lena;
• Ozeano Barean: Amur, Huang He, Yangtze eta Mekong;
• Indiako ozeanoan: Brahmaputra, Irawadi, Ganges eta Indus;
• Persiako golkoan: Tigris eta Eufrates; eta,
• Barneko endorreikar arroan: Amu Daria eta Sir Daria

Ganges ibaia.

Hauexek dira Asiako hogei ibairik luzeenak:

Zb.	Izena	Luzera
1	Yangtze	6.300 km
2	Huang He	5.464 km
3	Lena	4.400 km
4	Mekong	4.350 km
5	Irtish	4.248 km
6	Jenisei	4.090 km
7	Ob	3.650 km
8	Behe Tunguska	2.989 km
9	Indus	2.900 km
10	Brahmaputra	2.900 km
11	Amur	2.824 km
12	Eufrates	2.800 km
13	Viliouï	2.650 km
14	Amu Daria	2.540 km
15	Ganges	2.510 km
16	Ishim	2.450 km
17	Ural ibaia	2.428 km
18	Salween	2.400 km
19	Oleniok	2.292 km
20	Aldan	2.273 km

Aintzirak

Asiak baditu hainbat aintzira tamaina handikoak:

• Ur gazikoak:
  • Kaspiar Itsasoa (386.400 km²): Munduko ur masa itxirik handiena da
  • Issik-Kul (6.236 km²): Munduko bigarren mendi-lakurik handiena da, Titicaca (Andeak) eta gero. Tian Shan mendilerroan dago kokatuta.
  • Itsaso Hila (810 km²): Munduko lakurik baxuena da, -428 metrotan baitago kokatuta.
  • Aral eta Urmia: Desagertzeko bidean.

• Ur gezakoak:
  • Baikal: 31.722 km².
  • Balkash: 18.200 km².
  • Dongting: 4.350 km².
  • Khanka: 4.190 km².
  • Tonle Sap: 2.700 km².

Orografia

Asia munduko kontinenterik menditsuena da eta bertan aurkitu ditzakegu munduko mendirik altuenak, adibidez, Everest, K2 edo Annapurna famatuak, guztiak Himalaia mendilerroan. Hala ere baditu ordoki handiak ere Siberia bezalakoa, goi-ordokiak, goi-ordoki tibetarra adibidez, eta basamortuak Gobi eta Arabiakoak bezalakoak.

Mendiak

Himalaia hegazkin batean ikusita.

Munduko zenbait mendilerro nagusienak Asian daude, adibidez:

• Altai mendiak
• Kaukaso mendilerroa
• Himalaia
  • Hindu Kush
  • Karakorum
  • Pamir mendiak
• Alpe japoniarrak
• Kunlun mendiak
• Saian mendiak
• Ural mendiak

Munduko mendirik altuenak ere Asian aurkitu ditzazkegu:

#	Izena	Altuera (m)	Mendilerroa	Eskualdea
1	Everest/ SagarMatha / Chomolungma	8.848	Mahalangur Himalaia	Nepal / Tibet
2	K2/ Godwin Austen	8.611	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan / Xinjiang)
3	Kangchenjunga	8.586	Kangchenjunga Himalaia	Nepal / India
4	Lhotse	8.516	Mahalangur Himalaia	Nepal / Tibet
5	Makalu	8.485	Mahalangur Himalaia	Nepal / Tibet
6	Cho Oyu	8.188	Mahalangur Himalaia	Nepal / Tibet
7	Dhaulagiri	8.167	Dhaulagiri Himalaia	Nepal
8	Manaslu	8.163	Manaslu Himalaia	Nepal
9	Nanga Parbat	8.126	Nanga Parbat Himalaia	Kaxmir (Pakistan)
10	Annapurna I	8.091	Annapurna Himalaia	Nepal
11	Gasherbrum I	8.080	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan / Xinjiang)
12	Broad Peak	8.051	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan / Xinjiang)
13	Gasherbrum II	8.034	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan / Xinjiang)
14	Shishapangma	8.027	Langtang Himalaia	Tibet
15	Gyachung Kang	7.952	Mahalangur Himalaia	Nepal / Tibet
	Gasherbrum III	7.946	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan)
16	Annapurna II	7.937	Annapurna Himalaia	Nepal
17	Gasherbrum IV	7.932	Baltoro Karakorum	Kaxmir (Pakistan)
18	Himalchuli	7.893	Manaslu Himalaia	Nepal
19	Distaghil Sar	7.884	Hispar Karakorum	Kaxmir (Pakistan)
20	Ngadi Chuli	7.871	Manaslu Himalaia	Nepal
	Nuptse	7.864	Mahalangur Himalaia	Nepal

Basamortuak

Gobi basamortua.

Asian daude munduko basamortu nagusietako hainbat, besteak beste Gobi (Mongolian), Taklamakan (Txinan), Karakum (Turkmenistanen), Arabiar basamortua (Arabian), Dasht-e Kavir (Iranen), Siriar basamortua (Siria, Irak, Jordania eta Saudi Arabiako lurretan) edo Negev (Israelgo hegoaldean).

Kanpo estekak

• (Ingelesez)"The soil maps of Asia".

• Datuak: Q2001617
• Multimedia: Geography of Asia / Q2001617