Edukira joan

Poeta New Yorken

Artikulu hau "Kalitatezko 2.000 artikulu 12-16 urteko ikasleentzat" proiektuaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Poeta New Yorken
Jatorria
Egilea(k)Federico García Lorca
Argitaratze-data1936
IzenburuaPoeta en Nueva York
Jatorrizko herrialdeaEspainia
Ekoizpen lekuaEspainia eta Kolonbia
Ezaugarriak
Genero artistikoaolerkigintza
Hizkuntzagaztelania

Poeta New Yorken (gaztelaniaz: Poeta en Nueva York) Federico García Lorcak 1929 eta 1930 artean idatzitako poema-liburu baten izenburua da, Columbiako Unibertsitatean (New York) egin zuen egonaldian, baita Kubara egin zuen hurrengo bidaian ere.

García Lorcak Espainia utzi zuen 1929an Kuban eta New Yorken hitzaldi batzuk emateko. Hala ere, bidaiaren arrazoia, beharbada, airez aldatzeko aitzakia bat izan zen, inguratzen zuen eta estutzen zuen girotik ihes egiteko: porrot sentimental baten eta sexualitateagatik sentitzen zuen barne dilema baten ondorioz, Lorcak, garai hartan, depresio sakon bat jasan zuen. New Yorken bizi izan zen 1929ko ekainaren 25etik 1930eko martxoaren 4ra, orduan Kubara abiatu eta hiru hilabetez bertan bizi izan zelarik[1].

Lorcari zirrara sakona eragin zion Ipar Amerikako gizarteak, eta egonaldiaren hasieratik kapitalismoarekiko eta gizarte modernoaren industrializazioarekiko ezinikusi sakona sentitu zuen, gutxiengo beltzari emandako tratua gaitzetsiz. Poeta New Yorken izugarrikeria oihu bat izan zen Lorcarentzat, bidegabekeria eta diskriminazioaren aurkako salaketa, gizarte modernoaren deshumanizazioaren eta gizakiaren alienazioaren aurkakoa, eta aldi berean askatasuna eta justizia, maitasuna eta edertasuna nagusi izango ziren giza dimentsio berri bat aldarrikatzen zuen[2]. Kritika poetikoa, gizadiaren historian aldaketa ekonomiko eta sozial paregabeak izan diren une honetan. Horrek hausnarketa ezkor sakona egiten du, eta modernismoaren eta aro teknologiko berriaren arteko lotura bihurtzen du. Ez dira poema errazak ulertzeko, batez ere erabiltzen dituen elementu surrealistak eta baliabide ameslarien ondorioz[3].

Liburuaren euskarazko itzulpena Juan Luis Zabala idazleak prestatu zuen 2003an, eta Erein argitaletxearekin kaleratu zen. Armiarma proiektuaren 'Euskarari ekarriak' atalean dago sarean[4].

Historia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

New Yorkera bidaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

García Lorca 1929an abiatu zen Kuban eta New Yorken hitzaldi batzuk emateko. Joan aurreko giroa poetarentzat desosegu handia izan zen: Emilio Aladrén eskultorearekin zuen harremana eten zuen, eta aldi berean, Salvador Dalirekin zuen urruntasuna agerian geratu zen, honek, 1929an, Luis Buñuelekin batera Un chien andalou film surrealista egin zuelarik, Granadako egileari aipamen argia eginez[5]. Nolabaiteko neke ekonomikoa ere bazuen, antza denez, gurasoek aurpegiratu zioten dirua ondo ez irabaztea. Federikok honela idatzi zien gurasoei[6]:

« Ez dut nahi nirekin haserre egotea. Pena ematen dit. Nik ez dut nire gauza askoren errurik. Errua bizitza eta nik ditudan borroka, krisi eta gatazka moralak dira. »


Hitz horietan, bere sentimenduez jabetzen da, eta, aldi berean, bere bizi-egoeraren aurrean ezkortasun argia islatzen du. Era berean, Lorca egoera politikoak estututa sentitzen zen, Primo de Riveraren diktadurarekin gero eta kritikoagoa zen jarrerari eutsiz: 1929 erdialdean hogeita lau idazle gazterekin batera manifestu bat sinatu zuen herrialdearen egoerarekiko bere haserrea adieraziz eta norabidea aldatzeko eskatuz[7]. Faktore guzti hauek, poeta andaluziarrarengan depresiorako joera zuen egoera animiko bat eragin zuten, hau, bere familiarentzat oharkabean pasa ez zelarik: bere aitak, Federico García Rodríguez, 1929ko otsailean, aire aldaketa batek on egingo ziola esan zion[8].

Manhattan, 1931n.

Kontinente berrirako bidaian Lorcarekin batera Fernando de los Ríos politikari sozialista joan zen, Columbiako Unibertsitatean hitzaldi bat emango zuena, baita Rita María Troyano de los Ríos iloba ere, Herefordshireko eskola batean espainierazko eskolak eman behar zituena. 1929ko ekainaren 10ean trenez Parisera abiatu ziren, non egun bateko geldialdia egin zuten, Louvre bisitatzeko aprobetxatuz. Calaisetik Doverrera itsasontziz bidaiatu zuten, eta, ondoren, Londresen hartu zuten ostatu bi egunez. Rita Hereforden utzi ondoren, Oxford bisitatu zuten, azkenean RMS Olympic itsasontzian ontziratzeko, Titanicen bikia zena, Southamptonetik abiatu zena 1929ko ekainaren 19an Ameriketara. Abiatu baino lehen, Lorcak Carlos Morla Lynch lagunari idatzi zion deprimituta eta "atsekabetuta" sentitzen zela, eta bidaia egin izanaz damutzen zela[9].

New Yorkera iritsiera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lorca 1929ko ekainaren 25ean iritsi zen New Yorkera. Etxe orratzen hirian, han bizi zen espainiar intelektual talde handi bat aurkitu zuen: Federico de Onís, Columbiako Unibertsitateko espainierazko irakaslea eta Estudios Hispánicos aldizkariko zuzendaria; Ángel del Río, unibertsitate bereko espainiar literaturako irakaslea; León Felipe,Cornelleko Unibertsitateko irakaslea; eta Gabriel García Maroto margolaria[1].

Frederico de Onísek eskatuta, Lorca Furnald Hall ikasle-egoitzan kokatu zen –horretarako atzerritarrentzako ingeles ikastaro batean matrikulatu behar izan zuen–. Bere lehen inpresioa aldekoa izan zen, New Yorkeko ikuskizun miragarriaren, bere etxe orratzen, bere bizitza zalapartatsuaren, Manhattango etorbideen eta Broadwayko argien aurrean sutsu agertuz[10]. Lorca maiz joan zen bere ingeleseko klaseetara, baina ez zuen aurrerapen handirik lortu, hizkuntza ia menderatu gabe. Hiria ezagutzeko eta bizitza soziala egiteko interes handiagoa agertu zuen, bere lagun eta ezagunekin hainbat ekitaldi eta ikuskizunetan parte hartuz. Denbora gehiena Columbiako Unibertsitateko Spanish Instituten ematen zuen, non hitzaldiak ematen ziren eta gaualdi literario eta musikalak egiten ziren, eta non bere herrialdetik hurbilen sentitzen zen[11].

Handik aste batzuetara Lorcak Harlem bisitatu zuen, non bere lagunekin batera Small's Paradise jazz klubera joaten ziren, AEBetako gutxiengo etnikoen errealitatearekin harremanetan jarriz eta AEBetako gizartearen alde iluna, mingotsa, ikusiz. Gutxiengo sozialen (ijitoak, beltzak, juduak) eta ongizatearen gizartetik baztertutako eta zapaldutako jendearen jarraitzaile handia, Lorca, bere olerkien bidez, gizakiak gizakiarekiko zuen zapalkuntza egoera salatzen zuten apalen, behartsuen, bozeramaile bihurtu zen. Honela, metropoli amerikarraren alderdi negatiboa ikusten hasi zen, bere deshumanizazioa, bere mekanizazio gehiegizkoa, bere hoztasuna, bere materialismoa, poetak betidanik sentitu zuen bizi eta berezko jarreraren guztiz kontrakoa[12].

Aipatzekoa da, halaber, Lorca 1929ko kraxa gertatu baino lehentxeago iritsi zela Ameriketako Estatu Batuetara, herrialdea krisi ekonomiko eta miseria sozial giroan murgildu zuena. Luis Mendez Dominguezek 1933an egindako adierazpenetan, honela adierazi zuen hiriari buruzko bere irudipena[13]:

« Ikaragarria hotzagatik eta krudelkeriagatik... Suiziden, histerikoen eta talde zorabiatuen ikuskizuna. Ikuskizun izugarria, baina handitasunik gabea. Inork ezin du jakin espainiar batek, eta are gehiago hegoaldeko gizon batek, zer bakardade sentitzen duen han". »


Inpresio guzti hauekin, Garcia Lorcak Poeta New Yorken idazten hasi zen, non modu intimistan islatu zuen bere egoera animikoa, bere malenkonia, bere pultsio sexualak, galdutako amodioen garraztasuna, iraganeko haurtzaroaren eta ahaztutako oroitzapenen atsekabea. Estilo surrealistarekin egin zuen, Walt Whitman eta T. S. Elioten eraginarekin[14]. Gurasoei bidalitako gutun batean honela deskribatu zuen liburuaren sorrera[13]:

« New Yorkeko poema-liburu interpretatzaile bat idazten ari naiz. Nik uste dut nire guztia zurbil geratzen dela nolabait sinfonikoak diren gauza hauen ondoan, hala nola zarata eta konplexutasun newyorktarra. »


New Yorkez haratago

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Low Memorial Library, Columbia Unibertsitatea.

Lorcak 1929ko abuztuaren 16an amaitu zuen bere ingeles ikastaroa, baina ez zen azterketetara aurkeztu. Orduan, Vermont estatuko egonaldi batera abiatu zen, bere lagun Philip Cummingsek gonbidatuta. Han eman zuen denboraldi bat Vermonteko natura menditsuaz gozatzen, bertako baso eta lakuez gozatzen. Cummingsek txabola bat alokatu zuen Eden lakuaren ertzean, non ibilaldi luzeak egiten zituzten. Bertan zeudela 1927an egin zuen Canciones poema liburuaren ingelesezko itzulpena egin zuten. Hala ere, udazken hasiberriak eta ohiko euriak poetarengan aldarte malenkoniatsua eragin zuten berriro. Hala, abuztuaren 29an New Yorkera itzuli zen, eta handik hogei eguneko egonaldia egin zuen Ángel del Ríorekin eta haren emazte Ameliarekin Bushnellsvilleko txabola batean, Shandaken inguruan. Azkenik, irailaren 18an Newburghera joan zen, Federico de Onís landetxe bat zuen herrira, eta egun batzuk gehiago eman zituen harekin[15].

1929ko irailaren 21ean New Yorkera itzuli eta John Jay Hall egoitzan kokatu zen, Columbiako campusean. Deprimituta jarraitzen zuen, Rafael Martínez Nadali urriaren 7ko Infancia y muerte poema bidaltzean egindako komentario batean frogatzen den bezala: "Nire animoa nolakoa den kontura zaitezen"[16]. Orduan, burtsaren kraxarekin bat egin zuen, Wall Streeteko histeria eta izu eszena ugariren lekuko izan zelarik, dirudienez, suizidio bat ere ikusiz, eta ordutik bere antikapitalismoa indartuz[17].

New Yorken, hiriak inspiratutako poema-liburuaz gain, Lorcak zinema-gidoi bat idatzi zuen (Viaje a la luna), estilo surrealistakoa izango zena, Buñuel eta Dalíren Un chien andalouren antzera, ezinezko maitasun baten istorioa eta ilargia heriotzaren sinboloa izanik[18]. Gabonak pasata, John Jay Hall utzi eta International House egoitzan kokatu zen. 1930eko urtarrilaren 21ean bere lehen hitzaldia eman zuen Vassar Collegen, aurretik Madrilgo Ikasleen Egoitzan eman zituen sehaska abestiei buruzko hitzaldi bat emanez[19]. Kubara joan bezperan, otsailaren 10ean, Lorcak omenaldi bat jaso zuen Spanish Instituten, non Imaginación, inspiración, evasión hitzaldia eman zuen, poesiari buruz surrealismotik gertu hitz eginez, "Fenomeno poetiko hutsa" bezala: "Jada ez dago terminorik, jada ez dago mugarik, jada ez dago lege esplikagarririk. Askatasun miresgarria!"[20].

Kubara bidaia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

García Lorcak New Yorketik alde egin zuen 1930eko martxoaren 4an, trenez Ipar Amerikako kostaldetik Miamiraino, eta Kubara joan zen, Fernando Ortiz soziologoak zuzentzen zuen Hispano-Kubako Kultura Erakundeak hitzaldi batzuk ematera gonbidatuta[21]. Honela idatzi zien gurasoei[22]:

« Baina Habana zoragarria da, bai zaharra eta bai modernoa. Málaga eta Cádizen arteko nahasketa da, baina askoz ere biziagoa eta lasaiagoa da tropikoarekin. Hiriaren erritmoa laztangarria da, leuna, oso sentsuala, eta erabat espainiarra, hobeto esanda, andaluziarra, den xarmaz betea. »


La Unión hotelean ostatu hartuta, Lorcak New Yorken edo Espainian baino egonaldi arduragabe eta askeagoa bizi izan zuen, homosexuala zela askeago erakutsiz[23]. Poetak bost hitzaldi eman zituen Habanako Principal de la Comedian: la mecánica de la poesía (martxoak 9); Paraíso cerrado para muchos, jardín abiertas para pocos. Un poeta gongorino del siglo XVII (Pedro Soto de Rojasi buruz, martxoaren 12an); Canciones de cuna españoles (martxoaren 16an); La imagen poética en don Luis de Góngora (martxoaren 19an); eta La arquitectura del cante jondo (apirilaren 6an). Hitzaldiak arrakastatsuak izan ziren, eta Lorcak bere bizitzan lehen aldiz irabazi zuen diru kopuru handi bat[24].

1930eko apirilaren amaieran Kubako Santiagon eman zituen egun batzuk, La mecánica de la poesía hitzaldia Maisuentzako Eskola Normalean errepikatuz. Han idatzi zuen bere poema bakarra uhartean egon zen bitartean: Son de negros en Cuba, Poeta New Yorken liburuari atxikia. Era berean, Kuban, Lorcak El público antzezlana idatzi zuen, non eszenatokiaren eta errealitatearen arteko hesiak hautsi nahi zituen, aktore eta ikusleen artean, eta bere tonu larrituagatik uhartean egon izanaren itxurazko zoriontasunarekin kontraste egiten duena[25].

Egitura

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Lorcak egindako marrazkia liburuan sartzeko.

I. Bakardadearen poemak Columbia Universityn

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Luis Cernudaren "Sumindura maitasun koloreko, maitasun ahanztura koloreko" (La canción del oeste poematik dator, Un río, un amor liburutik) epigrafearekin hasten da. Beharbada, obra osoko poemarik intimistenak dira, metropoliko bere bizitzaren garraztasuna bere haurtzaroko zoriontasunarekin alderatuz (1910). Bere maitasun hausturaren etsipena adierazten du (Zure haurtzaroa Mentonen), Cernuda epigrafean agerian geratzen dena, non maitasuna amorrutik abandonura pasatzen den.

  • Paseotik itzulera[26]: Bushnellsvillen 1929ko irailaren 6an idatzia, eskuizkribu bat dago García Lorca Fundazioan. Lanaren edukiaren sarrera da. Lanaren edukiaren sarrera irudikatzen du, hirian izandako bizipenen kronika izatetik, bere aldartearen isla dena – Horrela, "Zeruak eraila" aurkitzen da –. Bere oporretan Ángel del Ríorekin idatzi zuen, eta egileak sentitzen duen bizitzeko nekea adierazten du – "Neke gormutua" –, poetaren bi ahotsak erakutsiz: "larritua" – maitasun burutugabeagatik – eta "askatua" – bere maitasun-desengainua gainditzeko ahalegina –[27]. Agian horregatik jarri zuen poetak poema hau lehen tokian –kronologikoki geroagokoa izan arren–, bere aldartea eta, beraz, obraren hari nagusia modu ezin hobean sintetizatzen zituelako.
  • 1910[28]: New Yorken 1929ko abuztuan datatua, García Lorca Fundazioan eskuizkribu bat kontserbatzen da. Galdutako haurtzaroarekiko nostalgia adierazten du, bereziki bere egungo egoerarekin alderatuta. Iraganeko gertaera batez kexatzen da –"Ikusi dut beren bidearen bila /beren hutsa aurkitzen dutela gauzek"–, eta sentitzen du bere haurtzaroko errugabetasuna galdu izana.
  • Zure haurtzaroa Mentonen
  • Hiru adiskideen alegia eta gurpila

II. Beltzak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Beltzen araua eta paradisua
  • Harlemgo erregea
  • Eliza abandonatua

III. Kaleak eta ametsak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Herioaren dantza
  • Botaka egiten duen jendetzaren paisaia
  • Pixa egiten duen jendetzaren paisaia
  • Hilketa
  • Eguberriak Hudsonen
  • Lorik gabeko hiria
  • New Yorkeko panorama itsua
  • Kristoren jaiotza
  • Egunsentia

IV. Eden Mills lakuko poemak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Eden lakuko poema bikoitza
  • Zeru bizia

V. Farmerraren etxolan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Stanton mutil koxkorra
  • Behia
  • Putzuan itotako neska koxkorra

VI. Heriotzarako sarrera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Herio
  • Hutsunearen nokturnoa
  • Paisaia bi hilobirekin eta asiriar zakur batekin
  • Hondamena
  • Eper batek eraildako maitaleak
  • Intsektuen ilargia eta panorama

VII. Hirira itzulera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • New York
  • Juduen hilerria
  • Gurutziltzaketa

VIII. Bi oda

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Erromarantz oihua
  • Walt Whitmani oda

IX. Ihesa New Yorketik

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Vienar bals txikia
  • Balsa adarretan

X. Poeta Habanara iritsi da

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Beltzen sona Kuban

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b Sorel 1997, 100 orr. .
  2. ↑ Sorel 1997, 112 orr. .
  3. ↑ (Ingelesez) McKinlay, Neil C.. (2001-12). «The Dehumanisation of Poeta en Nueva York» Journal of Iberian and Latin American Studies 7 (2): 157–171.  doi:10.1080/14701840120104827. ISSN 1470-1847. (Noiz kontsultatua: 2021-08-12).
  4. ↑ «Poeta New Yorken, Federico Garcia Lorca» ekarriak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-12).
  5. ↑ Gibson 1998, 347-348 orr. .
  6. ↑ Gibson 1998, 348 orr. .
  7. ↑ Gibson 1998, 349 orr. .
  8. ↑ Gibson 1998, 350 orr. .
  9. ↑ Gibson 1998, 361-364 orr. .
  10. ↑ Gibson 1998, 369-372 orr. .
  11. ↑ Gibson 1998, 376 orr. .
  12. ↑ Gibson 1998, 381 orr. .
  13. ↑ a b Sorel 1997, 101 orr. .
  14. ↑ Sorel 1997, 104 orr. .
  15. ↑ Gibson 1998, 385-394 orr. .
  16. ↑ Gibson 1998, 395 orr. .
  17. ↑ Gibson 1998, 401 orr. .
  18. ↑ Gibson 1998, 403 orr. .
  19. ↑ Gibson 1998, 410 orr. .
  20. ↑ Gibson 1998, 411 orr. .
  21. ↑ Sorel 1997, 109 orr. .
  22. ↑ Gibson 1998, 416 orr. .
  23. ↑ Gibson 1998, 418 orr. .
  24. ↑ Gibson 1998, 419-421 orr. .
  25. ↑ Gibson 1998, 424 orr. .
  26. ↑ «Paseotik itzulera» ekarriak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-12).
  27. ↑ Solotorevslcy, M. (1978). VUELTA DE PASEO de Federico García Lorca.
  28. ↑ «1910» ekarriak.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-12).

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Poeta_New_Yorken&oldid=8834736"(e)tik eskuratuta