Safaviden dinastia: berrikuspenen arteko aldeak

Safaviden dinastia; دودمان صفوی; Dudmān e Safavi
	1501 – 1736
	Monarkia
	Safaviden Inperioaren hedadura handiena, 1512 aldean
Geografia
Hiriburuak	Tabriz (1501–1555); Qazvin (1555–1598); Isfahan (1598–1736)
Ekonomia
Dirua	Tuman
Kultura
Hizkuntza(k)	persiera (ofiziala), azerbaijanera
Erlijioa	xiismoa
Historia
	Timurtarren dinastia
	Ak Koyunlu
Hotaki dinastia
Afxariden dinastia
Errusiar Inperioa
Otomandar Inperioa

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

20:04, 3 urtarrila 2019ko berrikusketa

Safaviden dinastia^[1] (persieraz: دودمان صفوی‎, Dudmān e Safavi; azerbaijaneraz: صفويلر سولاله‌سى, Səfəvilər sülaləsi) Irango leinu xiita izan zen, 1501-1736 bitartean herrialdean agindu zuena. Haren ekiteari esker gorpuztu zen Persia modernoa, egungo Iranen aitzindari izan zen estatua, eta sinesmen xiitari esker iraun zuten baturik inperio haren barnean zeuden herriek.

Historia

VII. mendetik XIII. mende hasierara arabiarren eta turkiar seljuktarren esku egon zen Persiako lurraldea eta hango herritarrak islamera bihurtu ziren. Persia Inperio Islamiko Unibertsal baten parte izan zen, baina dinastia askoren eragina izan zuen beti.

Safavidak Safi-ad-din Ardabili (1253-1334) xeik kurduaren ondorengoak ziren^[2]; haiek lortu zuten leinu turkomanoen eragina deuseztea. Ismail I.a izan zen dinastiaren sortzailea. 1501ean, Azerbaijango xah izendatu zuten, eta hiriburua Tabrizen kokatu zuen; 1510erako Iraketik Khorasanerako eta Bakutik Persiar golkorako lur eremuak beretu zituen inperio berriak.

Otomandarrek Persiari eraso zioten, haien erlijio heretikoaren aitzakia harturik. Eta, horrekin batera, emirerri turkomanoen presioari ere aurre egin behar izan zion Persiak. Ismailen ondorengo Tahmasp I.ak, 1524-1576 bitartean agindu zuenak, turkiarren kontrako borrokan jarraitu zuen, habsburgotarrekin bat eginda; otomandarrek, berriz, hitzarmena sinatu zuten Frantziako errege Frantzisko I.arekin. Otomandarrek askoz ere indar gehiago zutela bistan da, eta horren ondorioz hainbat lurralde galdu zituen Persiak; Irango goi-ordokia baino ez zitzaion gelditu, Bagdad galdu eta 1555ean Amasiako hitzarmena sinatu ondoren.

Persiaren garai oparoena XVII. mendea izan zen, Abbas I.a Handiaren agintaldia (1587-1629); Abbasek, Konstantinoplako bake hitzarmena sinatu ondoren, ipar-ekialderantz zabaldu nahi izan zituen bere inperioaren lurrak. Ingelesen laguntzarekin gudarostea berrantolatu zuen eta erasoari ekin zion: Kandahar hartu zuen, portugaldarrak Ormuztik egotzi zituen eta Bagdad eta Irak kendu zizkien otomandarrei. Abbas I.ak Isfahanen jarri zuen erresumaren hiriburua eta gizartea eta ekonomia eraberritu zituen. Haren ondorengoak ordea, Safi I.a (1629-1642) eta Abbas II.a (1642-1667), oso ahulak izan ziren, eta gortean istilu ugari sortu izanaz baliatu ziren safaviden etsaiak. Horrela, Mahmud Hotak afganiar emirraren esku gelditu zen Isfahan 1722an.

1722an Mahmud Hotak Persiako xahanxah izendatu bazuten ere, Safaviden Inperioaren iparraldeko probintziak Bukharako turkomanoen esku zeuden, errusiarrek aginpidea zuten Kaspiar itsasoaren hegoaldean, eta otomandarren eragina agertu zen berriro Azerbaijan, Armenia eta Mesopotamian. Etsai haiek guztiek ekarritako hondamena zela-eta, Mahmud Hotaken ondorengo Axrafi ez zitzaion turkiarren sultana jaun bakar gisa onartu beste aukerarik gelditu, eta persiarrak sunismora bihurtuko zituela agindu behar izan zuen, orobat. Egoera horri erantzuten lehenak iparraldeko leinuak izan ziren; Nadir buruzagi nomadaren aginduetara, Tahmasp II.a izendatu zuten errege 1729an, afganiarren nagusitasunari uko egin, Azerbaijan, Armenia eta Georgia turkiarren mendekotasunetik askatu eta Errusiak kendu zizkien probintziak berreskuratu ondoren. 1736an Nadir-ek Abbas III.a eraitsi zuen eta bere burua errege izendatu zuen, Nadir Xah izenaz. Era horretan, Safaviden dinastia amaitu eta Afxariden dinastia hasi zen.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. (PDF) 182. arauaː Dinastien izenak. .
↑ Ebn Bazzaz. Encyclopaedia Iranica, VIII/1, p. 8, iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2017-3-23).

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Safaviden dinastia

[1] Euskaltzaindia. (PDF) 182. arauaː Dinastien izenak. .

[2] Ebn Bazzaz. Encyclopaedia Iranica, VIII/1, p. 8, iranicaonline.org (Noiz kontsultatua: 2017-3-23).

[1]

[2]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
 {{Antzinako herrialde infotaula
-| izena=Safavi dinastia
+| izena=Safaviden dinastia
 | izena bertako hizkuntzan= دودمان صفوی<br />Dudmān e Safavi
 | hasiera urtea=[[1501]]
@@ 9. lerroa: / 9. lerroa: @@
 | nongo=
 | mapa=The_maximum_extent_of_the_Safavid_Empire_under_Shah_Abbas_I.png
-| mapa testua=Safavien Inperioaren hedadura handiena, 1512 aldean
+| mapa testua=Safaviden Inperioaren hedadura handiena, 1512 aldean
 | gert1=
 | gert1 data=
-| a1= [[Timur Inperioa]]
+| a1= [[Timurtarren dinastia]]
 | a1 bandera= Timurid.svg
 | a2= [[Ak Koyunlu]]
@@ 18. lerroa: / 18. lerroa: @@
 | o1= [[Hotaki dinastia]]
 | o1 bandera = Black_flag.svg
-| o2= [[Afxar dimastia]]
+| o2= [[Afxariden dinastia]]
 | o2 bandera = Nader Shah Flag.svg
 | o3= [[Errusiar Inperioa]]
@@ 32. lerroa: / 32. lerroa: @@
 | dirua=Tuman
 }}
-'''Safavi dinastia''' ({{lang-fa|دودمان صفوی}}, ''Dudmān e Safavi'', [[azerbaijanera]]z: صفويلر سولاله‌سى, ''Səfəvilər sülaləsi'') [[Iran]]go leinu [[xiismo|xiita]] izan zen, 1501-1736 bitartean herrialdean agindu zuena. Haren ekiteari esker gorpuztu zen Persia modernoa, egungo Iranen aitzindari izan zen estatua, eta sinesmen xiitari esker iraun zuten baturik inperio haren barnean zeuden herriek.
+'''Safaviden dinastia'''<ref>{{EuskaltzArauErref|arau-zk=182|arau-izenb=Dinastien izenak}}</ref> ({{lang-fa|دودمان صفوی}}, ''Dudmān e Safavi''; {{lang-az|صفويلر سولاله‌سى}}, ''Səfəvilər sülaləsi'') [[Iran]]go leinu [[xiismo|xiita]] izan zen, 1501-1736 bitartean herrialdean agindu zuena. Haren ekiteari esker gorpuztu zen Persia modernoa, egungo Iranen aitzindari izan zen estatua, eta sinesmen xiitari esker iraun zuten baturik inperio haren barnean zeuden herriek.
 == Historia ==
 [[VII. mende]]tik [[XIII. mende]] hasierara arabiarren eta [[Seljuktar Inperioa|turkiar seljuktarren]] esku egon zen Persiako lurraldea eta hango herritarrak [[islam]]era bihurtu ziren. Persia Inperio Islamiko Unibertsal baten parte izan zen, baina dinastia askoren eragina izan zuen beti.
-Safaviak [[Safi-ad-din Ardabili]] ([[1253]]-[[1334]]) [[xeik]] [[kurdu]]aren ondorengoak ziren<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.iranicaonline.org/articles/ebn-bazzaz |izenburua= Ebn Bazzaz| argitaletxea= Encyclopaedia Iranica, VIII/1, p. 8, iranicaonline.org |sartze-data=2017-3-23}}</ref>; haiek lortu zuten leinu turkomanoen eragina deuseztea. [[Ismail I.a]] izan zen dinastiaren sortzailea. [[1501]]ean, Azerbaijango xah izendatu zuten, eta hiriburua [[Tabriz]]en kokatu zuen; [[1510]]erako [[Irak]]etik [[Khorasan]]erako eta [[Baku]]tik [[Persiar golko]]rako lur eremuak beretu zituen inperio berriak.
+Safavidak [[Safi-ad-din Ardabili]] ([[1253]]-[[1334]]) [[xeik]] [[kurdu]]aren ondorengoak ziren<ref>{{erreferentzia|izena= |abizena= |url=http://www.iranicaonline.org/articles/ebn-bazzaz |izenburua= Ebn Bazzaz| argitaletxea= Encyclopaedia Iranica, VIII/1, p. 8, iranicaonline.org |sartze-data=2017-3-23}}</ref>; haiek lortu zuten leinu turkomanoen eragina deuseztea. [[Ismail I.a]] izan zen dinastiaren sortzailea. [[1501]]ean, Azerbaijango xah izendatu zuten, eta hiriburua [[Tabriz]]en kokatu zuen; [[1510]]erako [[Irak]]etik [[Khorasan]]erako eta [[Baku]]tik [[Persiar golko]]rako lur eremuak beretu zituen inperio berriak.
-Otomandarrek Persiari eraso zioten, haien erlijio heretikoaren aitzakia harturik. Eta, horrekin batera, emirrerri turkomanoen presioari ere aurre egin behar izan zion Persiak. Ismailen ondorengo [[Tahmasp I.a]]k, [[1524]]-[[1576]] bitartean agindu zuenak, turkiarren kontrako borrokan jarraitu zuen, [[habsburgotar]]rekin bat eginda; otomandarrek, berriz, hitzarmena sinatu zuten Frantziako errege [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.arekin]]. Otomandarrek askoz ere indar gehiago zutela bistan da, eta horren ondorioz hainbat lurralde galdu zituen Persiak; [[Irango goi-ordokia]] baino ez zitzaion gelditu, [[Bagdad]] galdu eta [[1555]]ean Amasiako hitzarmena sinatu ondoren.
+Otomandarrek Persiari eraso zioten, haien erlijio heretikoaren aitzakia harturik. Eta, horrekin batera, emirerri turkomanoen presioari ere aurre egin behar izan zion Persiak. Ismailen ondorengo [[Tahmasp I.a]]k, [[1524]]-[[1576]] bitartean agindu zuenak, turkiarren kontrako borrokan jarraitu zuen, [[habsburgotar]]rekin bat eginda; otomandarrek, berriz, hitzarmena sinatu zuten Frantziako errege [[Frantzisko I.a Frantziakoa|Frantzisko I.arekin]]. Otomandarrek askoz ere indar gehiago zutela bistan da, eta horren ondorioz hainbat lurralde galdu zituen Persiak; [[Irango goi-ordokia]] baino ez zitzaion gelditu, [[Bagdad]] galdu eta [[1555]]ean Amasiako hitzarmena sinatu ondoren.
-Persiaren garai oparoena [[XVII. mende]]a izan zen, [[Abbas I.a Persiakoa|Abbas I.a Handiaren]] agintaldia ([[1587]]-[[1629]]); Abbasek, Konstantinoplako bake hitzarmena sinatu ondoren, ipar-ekialderantz zabaldu nahi izan zituen bere inperioaren lurrak. Ingelesen laguntzarekin gudarostea berrantolatu zuen eta erasoari ekin zion: [[Kandahar]] hartu zuen, portugaldarrak Ormuztik egotzi zituen eta Bagdad eta Irak kendu zizkien otomandarrei. Abbas I.ak [[Isfahan]]en jarri zuen erresumaren hiriburua eta gizartea eta ekonomia eraberritu zituen. Haren ondorengoak ordea, [[Safi I.a]] ([[1629]]-[[1642]]) eta [[Abbas II.a]] (1642-[[1667]]), oso ahulak izan ziren, eta gortean istilu ugari sortu izanaz baliatu ziren safavien etsaiak. Horrela, [[Mahmud Hotak]] afganiar emirraren esku gelditu zen Isfahan [[1722]]an.
+Persiaren garai oparoena [[XVII. mende]]a izan zen, [[Abbas I.a Persiakoa|Abbas I.a Handiaren]] agintaldia ([[1587]]-[[1629]]); Abbasek, Konstantinoplako bake hitzarmena sinatu ondoren, ipar-ekialderantz zabaldu nahi izan zituen bere inperioaren lurrak. Ingelesen laguntzarekin gudarostea berrantolatu zuen eta erasoari ekin zion: [[Kandahar]] hartu zuen, portugaldarrak Ormuztik egotzi zituen eta Bagdad eta Irak kendu zizkien otomandarrei. Abbas I.ak [[Isfahan]]en jarri zuen erresumaren hiriburua eta gizartea eta ekonomia eraberritu zituen. Haren ondorengoak ordea, [[Safi I.a]] ([[1629]]-[[1642]]) eta [[Abbas II.a]] (1642-[[1667]]), oso ahulak izan ziren, eta gortean istilu ugari sortu izanaz baliatu ziren safaviden etsaiak. Horrela, [[Mahmud Hotak]] afganiar emirraren esku gelditu zen Isfahan [[1722]]an.
-an Mahmud Hotak Persiako [[xahanxah]] izendatu bazuten ere, Safavi Inperioaren iparraldeko probintziak [[Bukhara]]ko turkomanoen esku zeuden, errusiarrek aginpidea zuten [[Kaspiar itsasoa]]ren hegoaldean, eta otomandarren eragina agertu zen berriro [[Azerbaijan]], [[Armenia]] eta [[Mesopotamia]]n. Etsai haiek guztiek ekarritako hondamena zela-eta, Mahmud Hotaken ondorengo [[Axraf Hotak|Axrafi]] ez zitzaion turkiarren sultana jaun bakar gisa onartu beste aukerarik gelditu, eta persiarrak [[sunismo]]ra bihurtuko zituela agindu behar izan zuen, orobat. Egoera horri erantzuten lehenak iparraldeko leinuak izan ziren; [[Nadir Xah|Nadir]] buruzagi nomadaren aginduetara, [[Tahmasp II.a]] izendatu zuten errege [[1729]]an, afganiarren nagusitasunari uko egin, Azerbaijan, Armenia eta Georgia turkiarren mendekotasunetik askatu eta Errusiak kendu zizkien probintziak berreskuratu ondoren. [[1736]]an Nadir-ek [[Abbas III.a]] eraitsi zuen eta bere burua errege izendatu zuen, [[Nadir Xah]] izenaz. Era horretan, Safavi dinastia amaitu eta [[Axfar dinastia]] hasi zen.
+an Mahmud Hotak Persiako [[xahanxah]] izendatu bazuten ere, Safaviden Inperioaren iparraldeko probintziak [[Bukhara]]ko turkomanoen esku zeuden, errusiarrek aginpidea zuten [[Kaspiar itsasoa]]ren hegoaldean, eta otomandarren eragina agertu zen berriro [[Azerbaijan]], [[Armenia]] eta [[Mesopotamia]]n. Etsai haiek guztiek ekarritako hondamena zela-eta, Mahmud Hotaken ondorengo [[Axraf Hotak|Axrafi]] ez zitzaion turkiarren sultana jaun bakar gisa onartu beste aukerarik gelditu, eta persiarrak [[sunismo]]ra bihurtuko zituela agindu behar izan zuen, orobat. Egoera horri erantzuten lehenak iparraldeko leinuak izan ziren; [[Nadir Xah|Nadir]] buruzagi nomadaren aginduetara, [[Tahmasp II.a]] izendatu zuten errege [[1729]]an, afganiarren nagusitasunari uko egin, Azerbaijan, Armenia eta Georgia turkiarren mendekotasunetik askatu eta Errusiak kendu zizkien probintziak berreskuratu ondoren. [[1736]]an Nadir-ek [[Abbas III.a]] eraitsi zuen eta bere burua errege izendatu zuen, [[Nadir Xah]] izenaz. Era horretan, Safaviden dinastia amaitu eta [[Afxariden dinastia]] hasi zen.
 == Erreferentziak ==
@@ 51. lerroa: / 51. lerroa: @@
 {{commonskat}}
-[[Kategoria:Dinastiak]]
+[[Kategoria:Dinastia musulmanak]]
 [[Kategoria:Irango historia]]
 [[Kategoria:Azerbaijango historia]]