Kaspiar itsasoa

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Kaspiar itsasoa
ISS056-E-13641 - View of Azerbaijan.jpg
Datu orokorrak
Garaiera−28 m
Luzera1.200 km
Zabalera435 km
Azalera386.400 km²
Sakonera1.025 m
211 m
Bolumena78.700 km³
EponimoaKasita
Geografia
KaspischeZeeLocatie.png
Koordenatuak42°00′N 50°30′E / 42°N 50.5°E / 42; 50.542°00′N 50°30′E / 42°N 50.5°E / 42; 50.5
Honen parte daMediterranean Sea Area (en) Itzuli
Leku geografikoaAral-kaspiar sakonunea
Hidrografia
Betebidea
HustubideaLurrunketa
Arroaren azalera3.500.000 km²
Arro hidrografikoaQ82268699 Itzuli

Kaspiar itsasoa[1] (azerbaijaneraz: Xəzər Dənizi, errusieraz: Каспийское море, Kaspískoie more, kazakheraz: Каспий теңізі, Kaspij teñizi, turkmeneraz: Hazar deňzi, persieraz: دریای مازندران یا دریایخزر , Daryâ-ye Mâzandarân) Asia eta Europa artean, Kaukaso mendien ekialdean eta Erdialdeko Asiako estepa zabalaren mendebaldean dagoen ur masa itxi bat da. Azaleraz munduko ur masa itxirik handiena da, 371.000 km² baititu, Garabogazköleko laguna kenduta eta 78.200 kiometro kubo ur. Bere salinitatea %1,2 da (12 g/l), itsasoen batezbestekoaren herena. Kazakhstanekin inguratzen du bere iparreko erditik ekialdeko erdira, Errusiak iparralde-erditik mendebalde erdira, Azerbaijanek hego-mendebaldean, Iran hegoaldean eta Turkmenistanek hegoaldeko eta ekialdeko kostaldean.

1.200 kilometroko luzera du iparraldetik hegoaldera eta 320 kilometroko zabalera bataz beste. Bere gainazala itsasoaren maila baino 27 metro beherago dago. Ur geza Europako ibairik luzeenak ematen dio, Volgak, iparraldean itsasoratzen dena, sakonera eskaseko uretan. Bere erdialdean eta hegoaldean sakonune handiak ditu eta, horregatik, tenperatura, salinitatea eta ekologia oso aldakorrak dira maila horizontalean. Hegoaldeko punturik sakonena itsasoaren maila baino 1.023 metro beherago dago, itsasoetatik kanpo dagoen bigarren sakonunerik handiena, Baikal lakuak dituen 1.180 metroen atzetik. Antzina inguruan bizi ziren biztanleek idatziz utzi zuten Kaspiar itsasoa ozeanotzat zutela, ziurrenik tamainagatik eta ur gazia izateagatik.

Kaspiar itsasoan hainbat arrain espezie bizi dira, eta famatua da bai bere kabiarragatik zein petrolioaren industriagatik. Industria horrek, eta, maila txikiagoan, bertara ura isurtzen duten ibaiek, kutsadura maila altuak eragin dituzte.

Izena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsasoaren izena "Caspiars" hitzetik dator (aramaieraz: Kspy, grezieraz: Kaspioi, persieraz: کاسپی) aintziraren hego-mendebaldean bizi zen antzinako herri baten jentilen izena, gaur egungo Transkaukasian. [2] Estrabon geografo eta historialari greziarrak Kaspiar tribuaren izena zuen Albaniako Kaspiar lurraldeaz idatzi zuen, aintzira bezala; Baina pertsona hauek jada ez dira existitzen. [3] Gainera, " Kaspiar ateak ", Irango Teheran probintziako eskualde baten izenak, tribuak itsasotik hegoaldera migratu zuela adieraz dezake. Irango Qazvín hiriak bere izenaren erroa itsasoarenarekin partekatzen du. Izan ere, itsasoaren arabiar izen tradizionala Bahr al-Qazwin (Qazvin itsasoa) da. [4]

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsasoak 30 milioi urte inguru dituela kalkulatzen da. 5,5 milioi urte daramatza irteerarik izan. Behshahr ( Iran ) hiritik gertu dagoen Huto kobazuloan egindako aurkikuntzek iradokitzen dute inguru horretan 75.000 urtez bizi izan dela.

Garai klasikoan, Ozeano Hirkaniarra deitzen zitzaion. Khazar itsasoa ere deitu izan zaio. Antzinako Persian zein gaur egungo Iranen Mazandaran itsasoa bezala ezagutzen da. Errusiar iturri zaharrek Khvalian itsasoa deitzen diote, Khvalis delakoak, Korasmiako biztanleak; Arabiar iturri klasikoetan Bahr-e-Qazvin, Qazvín itsasoa izendatzen da.

Itsasertzeko hiri historikoak hauek dira:

Azterketa eta esplorazioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoaren esplorazio zientifikoa XVIII.mendean hasi zen Pedro I.a Handiaren ekimenez. Itsasoari buruzko lehen txostena Errusiako Zientzien Akademiak argitaratu zuen 1720an. Fedor I.Soimonov-ek itsasoaren deskribapena, lehen nabigazio-argibideak jasotzen zituena, eta itsasoaren atlasa argitaratu zen 1731n. Kaspiar Arroaren esplorazio hidrografikoa Errusiako Itsas Armadak jarraitu zuen eta XIX. mendearen bigarren erdian amaitu zen. Bakun 1830ean hasi ziren itsasoaren gainazaleko mailaren neurketa garrantzitsuak eta gaur egun 20 gune baino gehiagotan egiten dira. [5]

Kaspiar itsasoaren diziplina anitzeko lehen ikerketak (hidrologikoak, kimikoak eta biologikoak) Nikolai M. Knipovich zoologo errusiarrak zuzendutako espedizioetan egin ziren. Aldizkako behaketa hidrometeorologikoak 1920ko hamarkadan hasi ziren. Gaur egun, Itsasoko Ikerketa Kaspiar Itsasoko Zientzia Kontseiluak koordinatzen du. Programa garrantzitsuenak itsasoko ur-erregimenaren eta mailaren epe luzerako gorabeherak aztertzen dituztenak dira, itsas ingurunearen babesa eta itsasoaren produktibitate biologikoa eta ezaugarri natural bereziak zaintzea. Sobietar Batasunaren desegitearekin eta eskualdean gatazka politikoen garapenarekin, ikerketa handi gutxi egin zen 1990eko hamarkadan. Dena den, XXI. mendearen hasierarako, ikerketa zientifikoa hasia zen eskualdeko ingurumen-arazoei aurre egiten.

Geologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Sorrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Tetis ozeanoa eta Paratetis itsasoen hedapena, Rupeliar garaian.

Kaspiar itsasoa, Itsaso Beltza bezala, antzinako Paratetis itsasoaren zatia da. Bere itsas hondoa, beraz, ez da granito kontinentala, baizik eta basalto ozeanikoa. Orain dela 5,5 milioi urte guztiz itxita geratu zen esfortzu tektonikoen eta itsas mailaren jaitsieraren ondorioz. Denboraldi epel eta lehorretan, itsaso hau ia osorik lehortu zen, ebaporitazko sedimentu geruza lodiak utziz, halitazkoak bezala. Deposito hauek haizeak eramandako hautsak estali zituen eta, berriro klima hezeagoa etortzerakoan, arroa bete zen. Gaur egun sartzen den ur gehiena iparraldetik Volgaren bidez sartzen denez, Kaspiar itsasoa ia ur geza da iparraldean, baina gaziagoa egiten da hegoalderantz. Irango kostaldean dago gatz kontzentraziorik altuena, bertatik ia ez delako ur gezarik iristen[6]. Gaur egun, Kaspiar itsasoaren gatz kontzentrazioa ozeanoaren batezbestekoaren herena da. Garabogazkölen dagoen badia 1980ko hamarkadan lehortu zen Kaspiarretik ur gehiago ez zelako etortzen, baina beranduago berreskuratu da; bere gatz kontzentrazioa ozeanoaren batezbestekoaren halako 10 da[7].

Urpeko ezaugarriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ipar Kaspiarra, 99.404 km²-ko azalera duena, itsasoaren sakonerarik txikiena da, batez beste 4 eta 8 m arteko sakonera duena, eta gehienez 20 m-ra iristen da Erdialdeko Kaspioarekiko mugan. [8] Hondoa lautada sedimentario uhintsu monotono batek osatzen du, hegoaldeko barra eta baso-lerro batek bakarrik etenda, horietako batzuk Tyuleny eta Kulaly uharteen eta Zhemchuzhny baskoien oinarriak osatzen dituztenak, azpiko egitura-altxatzeak islatuz. [9] Gerriko horretatik haratago, Mangyshlak Bank bezala ezagutzen dena, Erdi Kaspiarrak, 137.917 km²-ko azalera, depresio irregular bat osatzen du, mendebaldeko malda gogor batekin eta ekialdeko malda leun batekin. Sakoneren zatia, 100 eta 140 m bitarteko sakonerak dituen plataforma bat, bi ertzetan luzatzen da, mendebaldeko isurialdea lur-jausiek eta urpeko arroilek zeharkatuta. Antzinako ibai haranen aztarnak aurkitu dira ekialdeko isurialde leunean; sakonunearen hondoak mendebaldean sakontzen duen ordokia hartzen du. Abşeron bankuak, harkaitz zaharragoen urpeko altueretatik altxatzen diren basko eta uharteen gerrikoa, Kaspioaren hegoaldeko trantsizioa markatzen du, gutxi gorabehera 149.106 km² hartzen dituen depresioa. Depresio hori mendebaldean eta hegoaldean estua den baina ekialdean zabaltzen den apalategi batek mugatzen du. Urpean dauden erliebe batzuek iparraldeko erliebea hausten dute, baina, bestela, sakonunearen hondoa lautada laua da eta Kaspioko sakonera handiagoak ditu. [8]

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoak, aspaldiko denboretan Caspium Mare edo Hyrcanium Mare deitua, 371.000 km²ko azalera (1.200 km luze, eta 320 km zabal) eta 78.200 km³ko bolumena[10] ditu. Itsas maila baino 28 m beherago dago. Sakontasun handiena 1.025 metrokoa du.

Mendebaldean Errusia du, Azerbaijan hego-mendebaldean, Iran hegoaldean, Turkmenistan ekialdean eta Kazakhstan ipar zein ekialdean. Iparraldeko eta ekialdeko ertzak apalak dira; hegoaldekoak eta mendebaldekoak berriz garaiak eta labartsuak, hego-mendebaldean Kaukaso mendilerroa eta hegoaldean Elburz mendiak baitaude. Ekialdeko bazterrean, Turkmenistanen, Kara-Bogaz-Gol itsas aintzira dago, oso handia eta sakontasun gutxikoa.

Volga, Ural eta Terek ibaiek ematen diote ura. Kuma-Manitx ubideak Kaspiar eta Azov itsasoak lotzen ditu.

Arroko herrialdeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kosta duten herrialdeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kostarik ez duten arroko herrialdeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar-Hikarniko baso mistoak, Iran iparraldea eta Azerbaijango hegoaldea

Uharteak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoak hainbat uharte ditu. Ogurja Ada da guztietatik handiena, 47km-ko luzerarekin eta bertan Gazella ugari daude.

Kaspiar Itsasoaren iparraldean, uharte gehienak txikiak eta biztanlerik gabekoak dira, hala nola Tyuleniy Artxipelagoa, Hegazti Eremu Garrantzitsua (IBA), nahiz eta haietako batzuk giza kolonoak izan.

Azerbaijango kostaldetik gertu dauden uharte askok garrantzi geopolitiko eta ekonomiko handia dute petrolio erreserbak direla eta. Bulla uhartea Azerbaijango kostaldean dago, eta petrolio erreserba handiak ditu. Pirallahı uharteak, Azerbaijango kostaldean, petrolio-erreserbak ere baditu, eta petrolioa aurkitu zen Azerbaijango lehen lekuetako bat izan zen, eta Kaspiar Itsasoko zundaketa sektorialak egin ziren lehen lekua izan zen. Nargin uhartea baltsa gisa erabili zuen Sobietar Batasunak eta Bakuko badiako uharterik handiena da. Ashuradeh Miankaleh penintsularen ekialdeko muturrean dago Gorgan badiaren ipar-ekialdean, Irango kostaldetik gertu. Uharteek kanal bat sortu ondoren kontinentetik bereizi zen.

Hainbat uhartek, batez ere Azerbaijanen inguruan, ingurumen-kalte handiak jasan dituzte petrolioaren ekoizpenaren ondorioz. Vulfek, adibidez, kalte ekologiko larriak jasan zituen ondoko uharteetako petrolio-ekoizpenaren ondorioz, nahiz eta oraindik ere kaspiar fokak eta hainbat itsas hegazti espezie aurki daitezkeen.

Kaspiar itsasotik gertu dauden hiriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hauek dira Kaspiar itsasoaren ertzean dauden hiri nabarmenak:

Beste hiri batzuk:

Dauden eta proposatutako kanalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoa endorreikoa den arren, bere ibaiadar nagusia, Volga, oso kanal garrantzitsuen bidez lotzen da, hala nola Don ibaiarekin (eta, beraz, Itsaso Beltzarekin) eta Marko Baltikoarekin lotzen duen kanala, esaterako. Kanal subsidiarioak Ipar Dvinara eta Itsaso Zurira.

Kaspiar itsasoaren beste ibaiadar bat, Kuma ibaia, Done arroarekin ureztatzeko kanal batek lotzen du.

Iraganean proposatutako kanalak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Turkmenistango Ubide Nagusia, zeinen eraikuntza 1950ean hasi zen, Krasnovodskeko Amu-Daryako Nukusetik Kaspiar Itsasora joan behar zen. Ureztatzeko ez ezik, garraiorako ere erabiliko litzateke, Amu-Darya eta Aral itsasoa Kaspiar itsasoarekin lotuz. Stalin hil eta gutxira bertan behera utzi zuten proiektua , Karakum kanalaren alde, hegoalderago dagoen bidetik doa eta Kaspiar Itsasora ez da iristen. [11]

1930eko hamarkadatik 1980ko hamarkadara arte, Pechora-Kama kanalaren proiektuak asko eztabaidatu ziren, eta leherketa nuklearren esperimentuekin eraikuntza proba batzuk egin zituzten 1971n. Proiektu honetarako, bidalketa bigarren mailako kontua zen, helburu nagusia Pechora ibaitik (Ozeano Artikora isurtzen den) uraren zati bat Kamatik Volgaraino birbideratzea zen. Helburuak batez ere ureztatzea eta Kaspiar itsasoko ur-maila egonkortzea ziren, garai hartan arriskutsuki azkar jaisten ari zela.

Eurasiako kanala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2007ko ekainean, herrialdeko petrolio-aberastasunaren merkaturako sarbidea sustatzeko, Nursultan Nasarbaev Kazakhstango presidenteak Kaspiar Itsasoaren eta Itsaso Beltzaren arteko 700 km-ko lotura bat proposatu zuen. " Eurasiako kanalak " ( Manych Ship Canal ) lurrik gabeko Kazakhstan eta Erdialdeko Asiako beste herrialde batzuk itsas estatu bihurtuko zituela espero da, merkataritza-bolumena nabarmen handitzeko aukera emanez. Kanala Errusiako lurraldetik igaroko zen bitartean, Kazakhstani mesede egingo zion Kaspiar Itsasoko portuetatik.

Ubidearen biderik seguruena, Kazakhstango Gobernuko Nekazaritza Ministerioko Ur Baliabideen Batzordeko funtzionarioek diotenez, Kuma–Manych depresioan jarraitzea da, non ibai eta aintzira kate bat jada ubide batek lotzen duen gaur egun. Volga-Don kanala berritzea litzateke beste aukera bat. [12]

Hidrografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar Itsasoko kostaldea, Türkmenbaşy, Turkmenistan.

Kaspiar itsasoak Volga, Ural eta Emba ibaien urak jasotzen ditu. Kaspiarra Azov itsasoarekin lotzeko proiektu bat dago Manytch kanalaren bidez.

Kaspiar itsasoak itsaso eta aintzirekin antzeko ezaugarriak ditu. Askotan munduko lakurik handienatzat hartzen da, ur geza ez izan arren.

Volga (ibaiaren uraren % 80 ematen duena) eta Uralak Kaspiar itsasora isurtzen dira, hau da, endorreikoa, hau da, ez du ur-irteera naturalik (lurruntzetik eratorritakoaz gain). Beraz, Kaspiar ekosistema arro itxi batena da, munduko ozeanoen maila eustatikotik independentea den itsas maila propioa duena. Kaspiarra duela 5,5 milioi urte inguru itxi zen. Bere maila gora eta behera joan da, askotan azkar, hainbat aldiz mendeetan zehar. Errusiako historialari batzuek diote Kaspiar Itsasoko Erdi Aroko uholdeetako batek khazartarren kostaldeko hiri batzuen uholdeak eragin zituela, Atil adibidez. 2004an, uraren maila 28 metro azpitik zegoen.

Ur maila[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoko ur-maila ozeanoen batez besteko mailaren azpitik dago. 1840 eta 1930 artean, mailen oszilazioak mugatuak izan ziren, 1883an gertatutako -25,6 maximoa, eta 1853, 1857 eta 1925ean gertatutako -26,55 minimoa. 1930ean hasita, mailaren murrizketa nabarmena izan zen, urte horretan -26,0tik 1977an -29,0ra igaroz, hau da, urtean 6,25 cm-ko batez besteko murrizketa suposatzen du. Itsas mailaren 3 m-ko jaitsiera honek bi etapa bereizten ditu. Gutxi gorabehera 11 urte irauten duen lehen etapan, itsasoaren maila 180 cm inguru jaisten da (-16,3 cm inguru urtean), ia monotonoan; Bigarren etapan, 1940 eta 1976 artean, itsasoaren mailak 120 cm-ko jaitsiera izan zuen, hau da, -3,3 cm/urteko batez besteko murrizketa aurkeztu zuen, baina urte arteko oszilazioekin. 1978tik 1995era, Kaspiar itsasoaren maila +13,09 cm/urtean hazi zen, azken urte horretan -26,55era iritsi zen ozeanoen batez besteko mailari dagokionez. 1996tik 2017ra, itsas mailaren beherakadaren urte anitzeko aldi berri bat egiaztatu da, 2005az geroztik handitu dena, eta horrek kezkatzen ditu jakintsuak. [13]

Klima[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoaren iparraldea izoztu egiten da neguan, eta negu hotzetan, iparraldeko eremu osoa izotzez estalita dago. Abenduan eta urtarrilean hegoaldeko eremu batzuetan izotza ere agertzen da. Negu epeletan, izotzak ertzak sortzen ditu kostaldetik gertu dauden gune zingiratsuetan.

Natura[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irango iparraldeko Kaspiar Hirkaniar baso mistoak Alborz mendilerroak Kaspiar itsasotik hartutako hezetasunak mantentzen ditu.

Flora[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1994 eta 1996 artean Kaspiar itsasoaren maila igotzeak uretako landaredi espezie arraroen kopurua murriztu zuen. Kostaldeko aintzira eta ur-masa sortu berrietan ereiteko materialaren falta orokorrari egotzi zaio. [14] [15]

Errusiako landare espezie arraro eta endemiko asko Volgako deltako marearteko eremuekin eta Samur ibaiaren deltako ibaiertzeko basoekin lotuta daude. Itsasertza ere aterpe paregabea da Asia Erdialdeko basamortuetako harea solteetara egokitutako landareentzat. Landare-espezieak arrakastaz ezartzeko faktore mugatzaile nagusiak inguruko deltetako desoreka hidrologikoak, uraren kutsadura eta lurrak berreskuratzeko hainbat jarduera dira. Kaspiar Itsasoko ur mailaren aldaketa zeharkako arrazoi bat da, landareak ez direlako finkatu.

Hauek Volgako deltako uretako landareei eragiten diete, hala nola Aldrovanda vesiculosa eta bertako Nelumbo caspica. Samur ibaiaren deltan 11 landare-espezie inguru aurkitzen dira, Tertziario garaikoak diren liana baso bereziak barne. [16]

Zapaburu gobio gehienak (Benthophilus) Kaspiar Itsasoko arroan bakarrik aurkitzen dira. [17]

Fauna[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspioan gaizkata ugari bizi dira, kabiar gisa prozesatzen diren arrautzak ekoizten dituztenak. Azken urteotan, gehiegizko arrantzak esturioia mehatxatu du hainbesteraino, non hainbat talde ekologistak esturioia arrantzatzeko debekua aldarrikatzen hasi direla populazioa suspertu arte. Hala ere, esturioi kabiarraren prezioak hain dira altuak, non arrantzaleek agintariei eroskeria ematen diete legedia saihesteko, eta eraginkorra izan ez dadin. Kabiar industriak are gehiago arriskuan jartzen du arrain kopurua, eme ugalkorrak harrapatzea bideratzen baitu.

Kaspiar dortoka (Mauremys caspica), ondoko eremuetan aurkitu arren, guztiz ur gezako espeziea da. Zebra muskuilua Kaspiar eta Itsaso Beltzeko arroetakoa da, baina beste leku batzuetan espezie inbaditzaile bihurtu da, sartutakoan. Inguruak hainbat espezieri eman die izena, besteak beste, kaio kaspiarra eta kaspiar txenada mokogorria. Pusa caspica itsasoa (Pusa caspica) uretako ugaztun bakarra da eta Kaspiar Itsasoko endemikoa da, barneko uretan bizi diren foka espezie gutxietako bat da, baina ur gezakoen aldean desberdina da itsasoaren ingurune hidrologikoagatik. Duela mende bat Kaspiar itsasoan milioi bat foka baino gehiago bizi ziren. Gaur egun, %10 baino gutxiago geratzen da. [18]

Gobustan Rock Art-en ikerketa arkeologikoek izurdeak [19] eta marsoiak izan daitezkeenak [20] [21] edo moko-baleen espezie jakin bat [22] identifikatu dute eta balea-arrantza-eszena bat izan daitekeen balea handiak [23] litekeena dela adierazten du. Kaspiar itsasoan dago, gutxienez, Kaspiar itsasoak ozeano-sistemaren parte izateari utzi zion arte edo Kuaternariora arte edo aldi askoz berriagoak, esaterako, azken glaziar garaira edo antzinateraino. [24]

Itsas arroak (ibaiak bezalako urak barne) bertako 160 espezie eta arrain azpiespezie ditu 60 genero baino gehiagotan. [25] Espezieen eta azpiespezieen % 62 inguru endemikoak dira, baita 4-6 genero ere (tratamendu taxonomikoaren arabera). Bertako lakuak 115 natibo ditu, 73 endemiko barne (%63,5). [25] Berez aintzirako 50 genero baino gehiagoren artean, 3-4 dira endemikoak: Anatirostrum, Caspiomyzon, Chasar (askotan Ponticola -n sartuta) eta Hyrcanogobius . [25] Aintzira bereko familia ugarienak gobioak (35 espezie eta azpiespezie), ziprinidoak (32) eta klupeidoak (22) dira. Bi genero bereziki aberatsak dira Alosa 18 espezie/azpiespezie endemikorekin eta Benthophilus 16 espezie endemikorekin. [25] Endemismoen beste adibide batzuk Clupeonella, Gobio volgensis, bi Rutilus, hiru Sabanejewia, Stenodus leucichthys, bi Salmo, bi Mesogobius eta hiru Neogobius dira . [25] Natibo ez-endemiko gehienak Itsaso Beltzeko arroarekin edo Palearktiko oso hedatuta dauden espezieekin partekatzen dira, hala nola karpa gurutzatua, prusiar karpa, karpa arrunta, bisigu arrunta, bisigu zuria, sunbleak, txinga arrunta, errutilo kontinentala, Katxo arrunta, sitxela, tenka, silurua, lutxo arrunta, perka europarra, zandroa eta beste batzuk ere bai. [25] Kaspiar itsasoan sartutako ia 30 arrain espezie ez-autoktono jakinarazi dira, baina gutxi batzuk baino ez dira finkatu. [25]

Eskualdeko narrastien artean greziar dordoka (Testudo graeca buxtoni) eta Horsfield-en dortoka daude.

Ekonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekonomiari dagokionez, garrantzi handia dute petrolio hobiek eta nekazaritzak. Itsasoak berak garrantzi handia du, orobat, inguruko herrialdeen arteko merkatari bide gisa.

Eremua energia-baliabideetan aberatsa da. Duela gutxi aurkitu diren petrolio hobiez gain, gas naturalaren poltsa handiak ere badaude, nahiz eta oraindik ere beharrezkoa den eremua arakatzen jarraitzea bere ahalmen osoa ezagutzeko. Kaspiar itsasora sarbidea duten herrialdeak beren joko geopolitikoa garatzen ari dira, batez ere Ekialde Hurbileko ezegonkortasunari esker eta ondorioz Mendebaldeko herrialde askoren energia-politiken aldaketari esker. Beste faktorea, ez eragingarritasun gutxiagoarekin, AEBek duen hedapen militarra da Erdialdeko Asiako eskualdean.

Funtsezko gai bat Kaspiar Itsasoaren egoera eta hura partekatzen duten bost herrialdeen arteko lurralde-uren mugak ezartzea da. Errusiak, Azerbaijanek eta Kazakhstanek 2003an sinatu zuten hitzarmena iparraldeko itsasoaren %64 banatzeko, nahiz eta ibaiertzeko beste bi herrialdeek, Iranek eta Turkmenistanek, proposamen hori onartzen ez zuten. Horrek, ziurrenik, akordioa sinatu duten hiru nazioek aurrera egingo dute eta beren industria garatzen joango dira, beste bi herrialdeak geldirik egongo diren bitartean.

2000ko hamarkada amaiera aldera Azerbaijanen eta Kazakhstanen izan dira petrolio ekoizpenaren igoera handiena, %70 1992tik. Hala ere, eskualdeak ez du oraindik bere produktibitaterik handiena lortu; kalkulatzen da eskualdeko ekoizpen osoa eguneko 1,6 milioi upelekoa dela (250.000 m³), Brasilgo ekoizpenera apenas iristen dela. 2010a baino lehen hirukoiztu egingo zela aurreikusten zen.

Kaspiar Itsasoko eskualdeak 17 eta 44.000 mila milioi upel petrolio ditu, baina Great Game eskualdean 80 eta 150.000 mila milioi upel egon daitezke.

Eskualdeak 230 bilioi oin kubikoko gas erreserbak ditu. [28]

Stenka Razin Kaspiar itsasoan (Vasili Surikov)

Garraioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kaspiar itsasoan hainbat ferry konpainia daude:

Herri kulturan[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1997an, Air Force One izeneko akzio-thriller film estatubatuarra, Wolfgang Petersen-ek zuzendu zuena, Air Force One (Boeing 747-146 [ Boeing VC-25A erretratatzen duena]) Atyrau probintzian, Kazakhstan-en, Kazakhstan aire-espaziotik desbideratu ostean erori zen lekua.

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Euskaltzaindia. Europako toponimia fisikoa. .
  2. ↑ Caspian Sea in Encyclopædia Britannica.
  3. ↑ Strabo. Geography. 11.3.1. Perseus.tufts.edu.
  4. ↑ Iran (5th ed., 2008), by Andrew Burke and Mark Elliott, p. 28, Lonely Planet Publications, ISBN 978-1-74104-293-1
  5. ↑ Fate of the Caspian Sea. Said Huseynov. Natural History. December 2011-January 2012]
  6. ↑ «Sea facts - Caspian Sea facts - Caspian Info» www.caspinfo.net (Noiz kontsultatua: 2021-07-04).
  7. ↑ «Caspian Sea Environment» archive.is 2013-07-03 (Noiz kontsultatua: 2021-07-04).
  8. ↑ a b Merklin, Lev & Levchenko, Oleg. (2005). Sub-bottom profile of the Caspian Sea. 9. 11-15.
  9. ↑ Firoozfar, Alireza. (2014). Beach Profiles and Sediments, a Case of Caspian Sea. International Journal of Marine Science. 10.5376/ijms.2014.04.0043.
  10. ↑ «Lake Profile: Caspian Sea» Worldlakes.org
  11. ↑ Txantiloi:Cita libro
  12. ↑ Marina Kozlova. (9 de julio de 2007). Caspian Canal Could Boost Kazakh Trade. .
  13. ↑ Clima, il Mar Caspio sta evaporando. A questo ritmo la parte Nord sparirà in 75 anni. La Repubblica del 01/09/2017 (Italieraz)
  14. ↑ «Caspian Sea Biodiversity Project - Biodiversity Report» www.zin.ru.
  15. ↑ ISBN 978-953-307-417-7..
  16. ↑ «Western Asia: Along the coast of the Caspian Sea in Russia, Kazakhstan, Turkmenistan, and Iran | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund.
  17. ↑ Naseka, A.M. and Bogutskaya, N.G. (2009). "Fishes of the Caspian Sea: zoogeography and updated check-list". Zoosystematica Rossica 18(2): 295–317.
  18. ↑ «Caviar pool drains dry as Caspian Sea slides towards catastrophe» The Nation 2019-04-18.
  19. ↑ Фараджева, Малахат. (2015). «Культурно-исторический контекст археологического комплекса Гобустан» Российская Археология (4): 50–63..
  20. ↑ «The Caspian Sea» All The Sea.
  21. ↑ Masuleh. .
  22. ↑ Gallagher R.. (2012). Azerbaijan: Land of Fire and Flood – Ancient Mariners and a Deluged Landscape – Rock Art Evidence of a Marine Inflow.. The Official Graham Hancock Homepage.
  23. ↑ Gallagher, R.. The Ice Age Rise and Fall of the Ponto Caspian: Ancient Mariners and the Asiatic Mediterranean. Documentlide.com.
  24. ↑ Gobustan Petroglyphs – Methods & Chronology. The Smithsonian Institution.
  25. ↑ a b c d e f g Naseka, A.M. and Bogutskaya, N.G. (2009). "Fishes of the Caspian Sea: zoogeography and updated check-list". Zoosystematica Rossica 18(2): 295–317.
  26. ↑ a b c d .
  27. ↑ a b c d Humphreys, P., Kahrom, E. (1999). Lion and Gazelle: The Mammals and Birds of Iran Error in Webarchive template: url hutsa.. Images Publishing, Avon.
  28. ↑ http://www.redalyc.org/.+Reservas y transporte de petróleo en el Mar Caspio. .

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Itsaso Beltza eta Kaspiar itsasoa inguratzen duten estatuak
Itsaso Beltza
 Turkia ·  Bulgaria ·  Errumania ·  Ukraina ·  Errusia ·  Georgia
Kaspiar itsasoa
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Kaspiar_itsasoa&oldid=8884137"(e)tik eskuratuta