Edukira joan

Konfuzio

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Konfuzio

Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak孔丘
JaiotzaQufu, K.a. 551
HerrialdeaLu
Lehen hizkuntzaHistorical Chinese (en) Itzuli
HeriotzaSi River (en) Itzuli, K.a. 479 (71/72 urte)
Hobiratze lekuaCemetery of Confucius (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza
Familia
AitaShu-liang He
AmaYan Zhengzai
Ezkontidea(k)Qiguan Shi (en) Itzuli
Seme-alabak
Haurrideak
Hezkuntza
HizkuntzakAntzinako txinera
txinera
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakfilosofoa, irakaslea eta idazlea
Lantokia(k)Lu (en) Itzuli
Lan nabarmenak
MugimenduaKonfuzianismoa
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaKonfuzianismoa
IMDB: nm0174595 Musicbrainz: f392a00c-dfd7-4165-a031-468afcbbc5e3 Discogs: 5196420 IMSLP: Category:Confucius Find a Grave: 8152277 Edit the value on Wikidata

Konfuzio[1] (txinera tradizionalez: 孔子; pinyinez: Kǒngzǐ; K.a. 551 – K.a. 479a) txinatar filosofo, pentsalari eta idazlea izan zen, baita konfuzianismoaren sortzailea ere. Haren pentsamenduak eragin itzela du Txina, Japonia, Korea eta Vietnamgo kulturetan. Konfuzioren filosofiak gizabanakoen eta gobernuen etika, gizarteko hartu-emanetan zuzentasuna, justizia eta zintzotasuna azpimarratzen ditu. Bertute horiek nagusitasuna lortu zuten beste batzuen aurrean, legalismo edo taoismoaren aldean esaterako. Han dinastian, Konfuzioren irakaspenetan oinarrituta, konfuzianismo izeneko filosofia-sistema garatu zen. Europan, Matteo Ricci jesuitak sartu zuen lehen aldiz Confucius izena latinera eramanez. Haren irakaspenak Konfuzioren Analektak liburuan bildu ziren bera hil eta urte andana igaro ondoren. Egungo historialariek ez dute uste Konfuziok berak idatzitako dokumenturik ez dagoenik, baina 2.000 urtean bost libururen idazletzat jo zuten.[2]

K.a. 221ean, Txinako Inperioa ezarri ondoren, bere filosofia kendu, eta legalismoaren alde egin zuten. Hala ere, filosofia hori alboratu egin zen Qin dinastia erori eta Han dinastiaren igoeraren ondoren. Konfuzioren irakaspenak Wu enperadorearen erregealdian (K.a. 141-87) ofizialdu ziren, hurrengo 2000 urteetako pentsamendu korronte ezagunena bezala finkatuz. Konfuzio giza historiako pentsalari garrantzitsuenetakotzat hartzen da bere filosofiak Txinan zein munduan izan duen eragin handiagatik[3].Kultur heroiaren lekua du txinatar zibilizazioan, eta halakotzat ohoratzen dute errito tradizionaletan.

Etimologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mandarin txineran, Konfuzioren ohiko izena Kǒngzǐ da, literalki Kong Irakaslea, askotan Kung Fu Tse idazten den arren. Izen horren, gaur egun ezohikoa den, aldaera bat Kǒng Fūzǐ da, eta hortik dator euskarazko izen tradizionala, Confucius forma latinizatutik.

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gaztaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Badirudi Konfuzio K.a. 551ko irailaren 28an jaio zela[4][5] Zoun (鄒, Shandong modernoan)[5][6]. Eremua Zhouko erregeek kontrolatzen zuten, baina, praktikan, bertako jauntxoen mende independentea zen Lu, inguruko Qufu hiritik gobernatzen zutenak. Bere aita, Kong He (edo Shuliang He), bertako Lu garnizioko komandante zaharra zen[7]. Haren arbasoak, Song-eko dukeen bitartez, Zhou-ren aurretik egondako Shang dinastiaraino iristen ziren[8][9][10][11]. Konfuzioren bizitzari buruzko kontakizun tradizionalak kontatzen dute Kong He-ren aitonak Lura emigratu zuela familia Songetik[12]. Aditu moderno guztiek ez dute onartzen Konfuzioren jatorria Song nobleziatik datorrela[13]:14–15.

Kong He Konfuziok hiru urte zituela hil zen, eta bere amak, Yan Zhengzaik (顏徵在), pobrezian hazi zuen Konfuzio [14], baina hori ez zen oztopo izan haurrak hezkuntza zaindua jasotzeko[15]. Bere ama geroago hil zen oraindik 40 urte ez zituela[14]. 19 urterekin, Lady Qiguan-ekin (亓官氏) ezkondu zen, eta, urtebete geroago, bikoteak lehen umea izan zuen, Kong Li (孔鯉) semea[14]. Qiguan eta Konfuziok, geroago, bi alaba izan zituzten elkarrekin, horietako bat umetan hil zela uste da, eta batek Kong Jiao (孔姣) izena zuen[16].

Ibilbide politikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Konfuzioren garaian, Lu estatua duke-etxe agintari batek zuzentzen zuen. Dukearen menpe, hiru familia aristokratiko zeuden; haien buruak bizkonde titulua zuten, eta, Lu burokrazian, herentziazko karguak zituzten. Ji familiak Masen ministro kargua zuen, lehen ministroarena ere zena; Meng familiak Obra ministroa kargua zuen; eta Shu familiak, Gerra ministro kargua. K.a. 505eko neguan, Yang Hu, Ji familiaren langilea, matxinadan altxatu zen, eta Ji familiaren boterea hartu zuen. Hala ere, K.a. 501eko udarako, hiru familia hereditarioek Yang Hu Lutik kanporatzea lortu zuten. Ordurako, Konfuziok bere irakaspenen bidez lortutako ospe handia zuen; familiek jokabide egokiaren eta zuzentasunaren balioa ikusten zuten, baita gobernu legitimo batenganako leialtasuna ere. Horrela, urte hartan (K.a. 501), Konfuzio hiribildu bateko gobernadore kargu txikirako izendatu zuten. Azkenean, Krimenaren ministro kargura igo zen[17]. Xunzi liburuak dio behin kargua hartu eta gero, Konfuziok agindua eman zuela Shaozheng Mao exekutatzeko, Lu estatuko beste funtzionario eta jakintsu bat, zeinaren hitzaldiek hiru mila ikasle erakarri zituzten hainbat aldiz, Yan Hui izan ezik. Shaozheng Maori bost delitu leporatu zioten, bakoitzak exekutatua izateko adina balio zuena, besteak beste, ezkutuko gaiztakeria, anormaltasun egoskorra, bikoiztasun elokuentea, gertakari bitxietan erudizioa eta gaizkileekiko eskuzabaltasuna[18].

Konfuziok estatuaren agintea dukeari itzuli nahi zion hiriaren gotorlekuak deseginez —hiru familienak ziren gotorlekuak—. Horrela, gobernu zentralizatu bat ezarri ahal izango zuen. Hala ere, Konfuzio diplomazian soilik oinarritu zen, ez baitzuen aginte militarrik. K.a. 500. urtean, Hou Fan —Houko gobernadorea— Shu familiako bere jaunaren aurka matxinatu zen. Meng eta Shu familiek Hou arrakastarik gabe setiatu zuten arren, ofizial leial bat altxatu zen Houko jendearekin, eta Hou Fan Qi estatura ihes egitera behartu zuen. Behar bada, egoera Konfuzioren aldekoa zen, ziurrenik horrek Konfuzio eta bere ikasleei ahalbidetu baitzien familia aristokratikoak konbentzitzea beren hirietako gotorlekuak desegiteko. Azkenean, urte eta erdiren buruan, Konfuziok eta bere ikasleek Shu familia konbentzitu zuten Houko hormak suntsitzeko, Ji familia Biko hormak suntsitzeko eta Meng familia Cheng-eko hormak suntsitzeko. Lehen, Shu familiak armada bat gidatu zuen Hou hirirantz eta bere harresiak bota zituen K.a. 498an[19]

Konfuzio eta Laozi irudikatzen dituen Mendebaldeko Han dinastiaren fresko bat (K.a. 202 - K.a. 9), Shandong Dongping konderriko hilobi batekoa.

Handik gutxira, Gongshan Furao, Ji familiaren langilea, matxinatu eta indarrak kontrolatu zituen Bin. Berehala, erasoa hasi eta Lu hiriburuan sartu zen. Lehenago, Gongshan Konfuziorengana hurbildu zen berarekin bat egiteko, eta Konfuziok kontuan hartu zuen bere printzipioak praktikan jartzeko aukera ikusi baitzuen, baina, azkenean, ideia atzera bota zuen. Konfuziok printzipioz gaitzetsi zuen iraultza bortitza erabiltzea, nahiz eta Ji familiak belaunaldiz belaunaldi Lu estatua indarrez menderatu eta aurreko dukea erbesteratu zuen. Creelek dio, Gongshanen aurreko Yang Hu matxinoak ez bezala, litekeena dela Gongshanek hiru familia hereditarioak suntsitu eta dukearen boterea berreskuratu nahi izatea. Hala ere, Dubsek uste du Gongshan Ji Huan bizkondeak bultzatu zuela Lu hiriburua inbaditzera Biko harresi gotortuen eraisketa oztopatu asmoz. Egoera edozein izanda ere, Gongshan Lu estatua defendatzen jarraitu zuen gizon zuzentzat hartzen zen, nahiz eta geroago ihes egitera behartu[20].

Gongshanen matxinadan, Zhong You-k dukea eta hiru bizkondeak gortean elkarrekin mantentzea lortu zuen. Zhong You Konfuzioren dizipuluetako bat zen, eta Konfuziok erabaki zuen Ji familiak gobernadore kargua eman ziezaion. Konfuziok erasoaren berri izan zuenean, Ji Huan bizkondeari eskatu zion dukeari eta bere gorteari bere jauregiko eremuko gotorleku batera erretiratzeko baimena emateko. Hortik aurrera, hiru familien buruak eta dukea Ji jauregiaren gunera erretiratu ziren, eta Wuzi terrazara igo ziren. Konfuziok matxinoen aurkako erasoa burutzeko agindu zien bi ofiziali. Bi ofizialetako bat gutxienez, Ji familiaren langilea zen, baina, dukearen, bizkondeen eta gortearen aurrean zeudenez, ezin izan zieten aginduei uko egin. Matxinatuak jazarriak eta garaituak izan ziren Gu-n. Matxinada zapuztu eta berehala, Ji familiak Bi hiriko harresiak arpilatu zituen[21].

Erasotzaileek atzera egin zuten konturatu ostean estatuaren eta beren jaunaren aurkako matxinatu bihurtuko zirela. Konfuzioren ekintzen bidez, Biko funtzionarioak, nahi gabe, bere jaunaren aurka matxinatu ziren, eta, horrela, Ji Huan bizkondea behartu zuten Biko harresiak desegitera —matxinoak gorde baitzezaketen— edo aitortzera ekimena bultzatu zutela jokabide egokiaren eta ofizial gisa zuzentasunaren aurka joanez. Dubsek iradokitzen du gertakariak Konfuzioren aurreikuspena, gaitasun politiko praktikoa eta giza izaeraren ikuspegia argitu zituela[22].

Meng familiaren harresiak eraisteko garaia iritsi zenean, gobernadoreak bere hiriko harresiak suntsitzeari uko egin zion, eta Meng familiaren burua ez egiteko konbentzitu zuen. Zuo Zhuan liburuak gogoratzen du gobernadoreak hormak ez erabat botatzea gomendatu zuela, bada, horrek Cheng zaurgarri egingo baitzuen Qi-ren aurrean, eta Meng familiaren suntsipena eragingo zuela. Meng Yi bizkondeak saiakera ez oztopatzeko hitza eman bazuen ere, harresiak desegiteko lehen emandako hitza jan zuen[23].

K.a. 498an, Luko Ding dukea pertsonalki armada batekin Cheng setiatzera joan zen harresiak bota nahian, baina ez zuen lortu. Horrela, Konfuziok ezin izan zituen lortu nahi zituen erreforma idealistak, dukearen legezko agintea berrezartzea barne. Etsai indartsuak egin zituen estatu barruan, batez ere Ji Huan bizkondearekin, ordura arteko arrakastak zirela eta. Zuo Zhuanen eta Shijin (Historialari Handiaren Erregistro) kontakizunen arabera, Konfuziok bere jaioterritik alde egin zuen K.a. 497an, Ji, Meng eta Shu familia boteretsuen hiri-harresi gotortuak eraisteko saiakeraren alde egin ondoren[24]. Lu estatua utzi zuen dimisiorik eman gabe, bere buruari ezarritako erbestean jarraituz eta Ji Huan bizkondea bizirik zegoen bitartean itzuli ezinik[25].

Erbestea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
K.a 497 eta 484 artean Konfuziok hainbat estatutara egindako bidaia erakusten duen mapa

Shijik zioen aldameneko Qi estatua kezkatuta zegoela Lu boteretsuegia bilakatzen ari zelako Konfuzio Lu estatuko gobernuan parte hartzen zuen bitartean[26]. Kontu horren arabera, Qik Luren erreformak sabotatzea erabaki zuen 100 zaldi on eta 80 neska dantzari eder bidaliz Luko dukeari[26]. Dukeak atseginez gozatu zuen, eta, hiru egunez, ez zen betebehar ofizialetara joan. Konfuzio etsita zegoen, eta Lu utzi, eta aukera hobeak bilatzea erabaki zuen, baina, berehala uzteak, dukearen portaera txarra agerian utziko zuen, eta, beraz, umiliazio publikoa ekarriko zion Konfuziok zerbitzatzen zuen agintariari. Konfuziok, beraz, dukeak akats txikiago bat egin arte itxaron zuen. Handik gutxira, dukeak baztertu egin zuen Konfuziori, ohiturari jarraiki, zegokion sakrifizio-haragiaren zati bat bidaltzea, eta Konfuziok aitzakia hori baliatu zuen bere kargua eta Lu estatua uzteko.

Konfuziok dimisioa eman ondoren, Txinako ipar-ekialdeko eta erdialdeko printzerriko estatuetan zehar bidaiatu zuen Wey, Song, Zheng, Cao, Chu, Qi, Chen eta Cai barne (baita Jin-era joateko saiakera huts bat ere). Estatu horietako gorteetan, bere sinesmen politikoak azaldu zituen, baina ez zituen gauzatzen ikusi[27].

Etxera berriro

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Konfuzioren hilobia Konfuzioren hilerria (Kong Lin hilerria), Qufu, Shandong

Zuozhuan liburuak dioenez, Konfuzio bere jaioterrira itzuli zen 68 urte zituela, Ji Kangzi Lu estatuko ministro nagusiaren gonbidapena jaso ondoren[28]. Shijik deskribatzen du bere azken urteak 3000 ikasleri irakasten pasa zituela, Sei Arteak menperatzen zituzten 72 edo 77 ikasle bikainekin. Bien bitartean, Konfuziok bere burua eman zuen jakituria zaharra transmititzen, Bost Klasikoak idatziz edo editatuz[29].

Itzultzean, Konfuziok Lu-ko gobernuko hainbat funtzionarioren, Ji Kangzi barne, aholkulari gisa jardun zuen zenbaitetan, gobernantza eta krimenak gaietan batez ere[28].

Semearen zein bere ikasle gogokoen galeraz zamatuta, 71 edo 72 urte zituela hil zen ohiko arrazoiengatik. Konfuzio Sishui ibaiaren ertzean lurperatu zuten, Shandong probintziako Qufu hiriaren iparraldean. Hilobi xume gisa hasi zen Konfuzioren hilerria, Han dinastiaz geroztik zabaldu zuten enperadoreek. Gaur arte, Konfuzioren hilerriak (孔林) 183 hektareako azalera hartzen du Kongen ondorengoen 100.000 hilobi baino gehiagorekin, eta Gizateriaren Ondarearen Zerrendan sartuta dago bere balio kultural eta arkitektonikoagatik[30][31].

Irakasle

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

50 urterekin, irakasten hasi zen. Bakarrik bidaiatzen zuen alde batetik bestera, eta inguratzen zitzaizkion ikasle gutxiak trebatzen saiatzen zen. Gizon jantzia eta betiko ohitura eta ideien jarraitzaile, bere ospea di-da batean zabaldu zen Lu printzerrian hasieran eta Txina guztian gero.

Han dinastiaren ondoko enperadoreak Konfuzioren lanean oinarritu ziren Txinako gizartea antolatzeko. Konfuzioren aurretik eta Txina Zhou dinastiaren mende egon zenean, gobernuaren gainbehera nabaria zen, eta ohitura zabarrak orokortu egin ziren. Garaiko desordenak eta eredu moralen hutsuneak erabat atsekabetzen zuten Konfuzio. Horrela iritsi zen antzinako jakintsuen printzipio eta jakintzak herrian zabaldu behar zirela erabakitzera. Txinako literaturako klasikoak irakasten zituen, eta musika txinatarraren garrantzia azpimarratu zuen. Gobernariek, handiak eta eraginkorrak izan nahi bazuten, eredu izan behar zuten, eta aparteko printzipio moralen jabe. Herriarentzako, zoriona eta arrakasta lortu ahal izateko estimulu nahikoa izango ziren.

Ministro

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Konfuzio agurtzen.

Tradizioari jarraituz, ministro izan zenean, erreforma ugari ezarri omen zuen justizia administrazioan. Luk indar ikaragarria eskuratu zuen, eta ondoko estatu batek ministroaren kargugabetzea lortzeko intrigatu zuen. Hala ere, agian, ez zen ministroa izan, funtzionario xumea baizik. Era batera edo bestera, Konfuziok, K.a. 496an, kargua utzi zuen, eta bidaiatzeari ekin zion klaseak han-hemenka emanez, printzeren batek erreformei hasiera emateko aukera eskainiko zion zain. K.a. 484an, gobernari egoki baten alferrikako bilaketa baten ondoren, Lura itzuli zen azken aldiz. Azken urteak autore klasikoen idatziak irakurri, eta iruzkinak idazten eman zituen.

Lun hil zen, eta Qufun (Shandong) eman zioten lur K.a. 479an.

1994an, bai Konfuzioren tenplua, bai hilerria, Gizateriaren Ondare deklaratu zituzten.

Filosofia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Konfuzioren Analektak testuaren pasarte bat. Konfuzioren Analektak edo hizketaldiak Konfuzioren jarraitzaileek bildutako idazkiak dira, maisuaren irakaspenak biltzen zituen testu idatzia.

Bizitzan zehar izandako portaera egokian, Estatuko gobernu onean (karitatea, justizia, eta hierarkiari zor zaion errespetua), tradizioak zaintzean, ikasketan eta meditazioan zetzan haren irakaskuntzaren funtsa.

Bertute nagusiak hurrengoak ziren: tolerantzia, ontasuna, borondate ona, hurkoarenganako maitasuna eta helduenganako eta arbasoenganako begirunea. Printzea bertuteduna bada, herritarrek haren adibideari jarraituko diote. Gizarte aurrerakoi batek harreman horiek bere horretan kontserbatuko ditu. Ezinbestekoa da antzinako jakintsuak berreskuratzea eta herritarren ohituretan eragitea.

Kung maisua, izan ere, jarraitzaile talde bat lortu zuen lehena izan zen. Funtzionario zenean formulatutako hartu beharreko neurriez gainera, Txeu Dukearen politika berreskuratzen saiatu zen. Konfuziok bere irakaskuntzak jarraitu behar zituen printze bat behar zuen, eta, horrela, handik hamabi hilabetera espero zen emaitza lortzen hasiko zen; hiru urtean, gizarte proiektua ezin hobeto ezarriko zen.

Hauek ziren Konfuzioren dotrinak gobernuan zegoenari egiten zizkion aginduak:

  • Herria maitatu, morala berritu eta egunerokotasunerako behar ziren baldintzak bete.
  • Horregatik, lehen pausoa Lehen Agintaria den Hura zerbitzatzea izango da.
  • Norbanakoaren bertutea zaindu behar da, eta etengabeko hobekuntzara joan behar da beti.
  • Bai bizitza pribatuan eta baita bizitza publikoan ere, Justizia ez da begi bistatik galdu behar.
  • Gizakiaren ahuldadeak kontuan izan behar dira: haragia arriskua izaten da; arrazoia, berriz, galtzen erraza.
  • Harreman sozialaren eskakizunak bete behar dira (gobernari-ministro, aita-seme, senar-emazte, senitartean, lagunartean).
  • Azken helburua bake unibertsala eta harmonia orokorra dira.

Bost klasikoak maisua hil eta gero agertu ziren. Bai lana eta baita bizitza ere, kultu objektu bihurtu ziren, eta izugarrizko paradigma dira egun arte.

Konfuziori buruz euskaraz

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Euskaraz Konfuziori buruzko lehengo testua 1858an plazaratu zen Juan Martin Hiribarren apaizaren eskutik, Eskaraz egia liburuan. Testu hau erlijioen historia bat da[32].
  • 2008an, Analektak (Lun Yu) liburua plazaratu zen Ibaizabal argitaletxearen eskutik, Erlijioen Jakinduria bilduman[33]. Konfuziok bere ikasleei eman zizkien hitzaldi batzuen bertsio idatzia da, ikasleek idatzi eta bildu zituztenak.

Ondarea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Konfuzio Moises eta Mahomarekin batera iraganeko legegile handienen artean, Jean-Baptiste Mauzaisse-k (1827), Louvre jauregia.

Konfuzioren irakaspenak, geroago, arau eta praktika multzo landu bihurtu zituzten bere ikasle eta jarraitzaile ugarik, bere irakaspenak Analektaketan antolatu zituztenak[34][35]. Konfuzioren ikasleek eta haren biloba bakarrak, Zisik, bere eskola filosofikoa jarraitu zuten hura hil ondoren[36]. Ahalegin horiek konfuziar idealak zabaldu zizkien gero Txinako errege-gorte askotan funtzionario bihurtu ziren ikasleei, eta, horrela, konfuzianismoari bere dogmaren lehen proba zabala emanez[37].

Konfuzioren ondorengo jarraitzaile ospetsuenetako bik bere irakaspenen alderdi guztiz desberdinak azpimarratu zituzten. Haren heriotzaren ondorengo mendeetan, Mentziok (孟子) eta Xunzik (荀子) irakaspen garrantzitsuak osatu zituzten, zeinak Konfuziorekin lotutako oinarrizko ideiak modu ezberdinetan sakontzen zituzten. Mentziok (K.a. IV. mendea) gizakiaren berezko ontasuna, izan ere, ren, yì eta lǐ-rantz gidatzen zuten intuizio etikoen iturri gisa artikulatu zuen; Xunzik (K.a. III. mendea), berriz, konfuziar pentsamenduaren alderdi errealista eta materialistak azpimarratu zituen, morala tradizioaren bidez txertatzen zela gizartean eta prestakuntzaren bidez gizabanakoengan nabarmenduz. Denborarekin, haien idatziak, Analektakekin eta beste oinarrizko testu batzuekin batera, konfuzianismoaren corpus filosofikoa osatu zuten[38].

Ondorengo Han eta Tang dinastietan, konfuziar ideiek are protagonismo handiagoa lortu zuten. Han Wu enperadorearen pean, Konfuziori egotzitako lanak filosofia inperial ofizial bihurtu ziren, eta funtzio publikoko azterketak egiteko beharrezko irakurketa K.a. 140an, eta horrela jarraitu zuen ia etenik gabe XIX mendera arte. Han dinastiaren garaian mohismoak laguntza galdu zuenean, lehiakide filosofiko nagusiak izan ziren legalismoa (pentsamendu konfuziarrak zertxobait xurgatu zuela uste zuena), Laoziren irakaspenak (ideia espiritualagoetan zentratuz konfuzianismoarekin gatazka zuzenetik urruntzen zuena) eta erlijio budista berria (Hego eta Iparraldeko dinastien garaian onarpena lortu zuena). Ming dinastian eta baita Yuan dinastian ere konfuziar ideiak eta konfuziarrek trebatutako funtzionarioetan oinarritzen ziren, nahiz eta Kublai Khan mesfidati zen probintziaren kontrola haien esku uzteko[erreferentzia behar].

Song dinastiaren garaian, konfuzianismoa biziberritu zen neokonfuzianismoa izenez ezagutzen den mugimendu batean. Neokonfuzianismoa konfuzianismoaren berpizkundea izan zen; teoria klasikoak zabaldu zituen, budismoak eta taoismoak eraginda, metafisika eta norberaren laborantzarako eta ilustraziorako ikuspegi berriak sartuz[39]. Garai horretako aditurik ospetsuena Zhu Xi (1130-1200) izan zen. Budismoaren eta taoismoaren eragin argiak daude eserialdi lasaia (meditazioa) neokonfuziar defentsan ikuspen-esperientzia eraldatzaileetara eramaten dituena auto-laborearen teknika gisa[40]. Bere bizitzan, Zhu Xi, neurri handi batean, baztertua izan zen, baina, hil eta gutxira, bere ideiak konfuziar testuek benetan esan nahi zuteneko ikuspegi ortodoxo berri bihurtu ziren[41]. Historialari modernoen ustez, Zhu Xi-k zerbait nahiko ezberdina sortu zuen, eta bere pentsamoldeari neokonfuzianismoa deritze. XIX. mendera arte neokonfuzianismoa nagusi izan zen Txinan, Japonian, Korean eta Vietnamen[42].

Konfuzio, Txinako filosofoa, jesuita misiolariek argitaratua Parisen, 1687an

XVI. mendean, jesuita misiolariek Europako hizkuntzetara itzuli zituzten Konfuzioren lanak, Ming dinastiaren amaieran. Ezagutzen den lehen ahalegina Michele Ruggierirena da; 1588an, Italiara itzuli eta Salernon bizi zela egin zituen itzulpenak. Matteo Ricci Konfuzioren pentsamenduen berri ematen hasi zen, eta jesuiten talde batek —Prospero Intorcetta, Philippe Couplet eta beste bi— konfuziar lan batzuen itzulpena eta Txinako historiaren ikuspegi orokorra argitaratu zuen Parisen 1687an[43][44]. François Noël-ek, Klemente XI.a ezin konbentziturik arbasoen eta Konfuziorenganako txinatar begiruneak ez zela idolatria, konfuziar kanona osatu zuen Pragan 1711n, beste lanen trataera jakintsu gehiagorekin eta bildutako Mentzioren lanen lehen itzulpenarekin[45]. Uste da lan horiek garrantzi handia izan zutela garaiko Europako pentsalariengan, bereziki deistengan eta Ilustrazioaren beste talde filosofiko batzuen artean, zeinak interesaturik baitzeuden Konfuzioren moral-sistema Mendebaldeko zibilizazioan integratzen[44][46].

Aro modernoan, mugimendu konfuziarra, hala nola neokonfuzianismoa, oraindik existitzen da, baina Iraultza Kulturalaren garaian, Txinako Alderdi Komunistako pertsona nagusiek maiz eraso zuten konfuzianismoa. Konfuzianismoaren gaitzespen hori, neurri batean, XX. mende hasierako intelektualen eta aktibisten jarraipena izan zen ikuspegi etnozentrikoaren estutasunarengatik eta Qing dinastiaren modernizazioari ukapenarengatik, eta horrek XIX. mendean Txinak sufritu zuen tragedietara eraman zuen[47].

Konfuzioren lanak Asiako beste hainbat herrialdetako adituek aztertzen dituzte, batez ere Txinako kultura-esparrukoak, hala nola Korea, Japonia eta Vietnam. Herrialde horietako askok, oraindik, urtero egiten dute oroimenezko ekitaldi tradizionala[erreferentzia behar].

Tibetarren artean, Konfuzio sarritan gurtzen da errege santu eta magiaren, jainkoaren eta astrologiaren maisu gisa. Tibeteko budistek uste dute igarpena Buda Manjushrirengandik (eta ezagutza hori Wencheng printzesaren bitartez iristen zela Tibetera) ikasi zuela; Bon-en praktikatzaileek, aldiz, Tonpa Shenrab Miwoche-ren (Bonen fundatzaile mitikoa) haragitzea dela uste dute[48].

Ahmadiyyek uste dute Konfuzio Jainkoaren profeta jainkotiar bat zela, Lao-Tzu eta beste pertsonaia txinatar ospetsu batzuk moduan[49].

Tamil Naduko Siddhar tradizioaren arabera, Konfuzio garai bateko 18 siddhar estimatuenetako bat da, eta Kalangi Nathar edo Kamalamuni izenez ezagunagoa da[50][51][52]. Thyagaraja tenplua Thiruvarur-en, Tamil Nadu da haren Jeeva Samadhi-ren egoitza[53].

Garai modernoetan, 7853 asteroidea, Konfuzio, pentsalari txinarraren omenez jaso zuen izena[54]

Irudi galeria

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
  2. ↑ (Ingelesez) «Confucius | Biography, Teachings, & Facts | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2022-08-12).
  3. ↑ «China Confucianism: Life of Confucius, Influences, Development» www.travelchinaguide.com.
  4. ↑ Huang 2013, 3 orr. .
  5. ↑ a b Creel 1949, 25 orr. .
  6. ↑ Rainey 2010, 16 orr. .
  7. ↑ Legge 1887, 260 orr. .
  8. ↑ Legge 1887, 259 orr. .
  9. ↑ Yao 1997, 29 orr. .
  10. ↑ Yao 2000, 23 orr. .
  11. ↑ Rainey 2010, 66 orr. .
  12. ↑ Creel 1949, 26 orr. .
  13. ↑ Eno, Robert. (2003). «The background of the Kong family of Lu and the origins of Ruism» Early China (Cambridge University Press) 28: 1–41.  doi:10.1017/S0362502800000651.. Eno concludes of Confucius's ancestry that the descent from Song nobility has been constructed to serve an ideological purpose. However he rejects the stronger statement that Confucius's immediate parentage is also fabricated, as proposed by Creel and Jensen. Jensen, Lionel. (1995). «Wise man of the wilds: fatherlessness, fertility, and the mythic exemplar Kongzi» Early China (Cambridge University Press) 20: 407–437.  doi:10.1017/S0362502800004570.. p. 409(Creel 1949, 297–298 orr. ), cited in Eno.
  14. ↑ a b c Huang 2013, 4 orr. .
  15. ↑ (Ingelesez) «Confucius» Britannica Kids (Noiz kontsultatua: 2022-08-12).
  16. ↑ Schuman, Michael. (2015). Confucius: And the World He Created. Basic Books ISBN 978-0-465-04057-5..
  17. ↑ Dubs 1946, 274–276 orr. .
  18. ↑ Xun, Kuang. Xunzi. .
  19. ↑ Dubs 1946, 277 orr. .
  20. ↑ Creel, 1949, 35–36 or.; Dubs, 1946, 277–278 or..
  21. ↑ Dubs, 1946, 278–279 or.; Chin, 2007, 30 or..
  22. ↑ Dubs 1946, 279 orr. .
  23. ↑ Dubs, 1946, 279 or.; Chin, 2007, 30 or..
  24. ↑ Riegel 1986, 13 orr. .
  25. ↑ Dubs 1946, 280–281 orr. .
  26. ↑ a b Nylan & Wilson 2010, 17 orr. .
  27. ↑ Nylan & Wilson 2010, 11-23 orr. .
  28. ↑ a b Huang 2013, 27–28 orr. .
  29. ↑ Chan 1969, 17 orr. .
  30. ↑ (Ingelesez) Temple and Cemetery of Confucius and the Kong Family Mansion in Qufu. .
  31. ↑ 孔林_曲阜文博网. .
  32. ↑ https://armiarma.eus/emailuok/?s=Konfuzio
  33. ↑ https://www.elkar.eus/es/liburu_fitxa/analektak/konfuzio/9788483942215
  34. ↑ Knechtges & Shih 2010, 645 orr. .
  35. ↑ Kim & Csikszentmihalyi 2010, 25 orr. .
  36. ↑ Ames, Roger T.; Hall, David L.. (2001). Focusing the Familiar: A Translation and Philosophical Interpretation of the Zhongyong. University of Hawai'i Press, 132 or. ISBN 978-0-8248-2460-0..
  37. ↑ Dubs, Homer H.. (1938). «The Victory of Han Confucianism» Journal of the American Oriental Society 58 (3): 435–449.  doi:10.2307/594608..
  38. ↑ (Ingelesez) Confucianism. National Geographic Society 2022-05-20.
  39. ↑ Oldstone-Moore 2003, 18 orr. .
  40. ↑ Oldstone-Moore 2023, 153 orr. .
  41. ↑ Gardner 2014, 70 orr. .
  42. ↑ Van Norden 2011, 86 orr. .
  43. ↑ Intorcetta, Prospero; Philippe Couplet; Chrétien Herdtrich et al., eds. (1687). Confucius Sinarum Philosophus, sive, Scientia Sinensis Latine Exposita [Confucius, Philosopher of the Chinese, or, Chinese Knowledge Explained in Latin. ] Paris: Daniel Horthemels..
  44. ↑ a b (Parker 1977, 25).
  45. ↑ Noël, François, ed. (1711). Sinensis Imperii Libri Classici Sex [The Six Classic Books of the Chinese Empire. ] Prague: Charles-Ferdinand University Press..
  46. ↑ Hobson 2004, 194–195 orr. .
  47. ↑ Van Norden 2011, 214-216 orr. .
  48. ↑ Lin, Shen-yu. (2005). «The Tibetan Image of Confucius» Revue d'Études Tibétaines 12: 105–129..
  49. ↑ (Ahmad n.d., online).
  50. ↑ SHAKING THE TREE: Kundalini Yoga, Spiritual Alchemy, & the Mysteries of the Breath in Bhogar's 7000. .
  51. ↑ Kamala Muni Siddhar @ Kalangi Nathar @ Kanja Malai Siddhar 5.1. .
  52. ↑ R. N. Hema. (December 2019). Biography of the 18 Siddhars. National Institute of Siddha.
  53. ↑ 18 Siddhars. .
  54. ↑ IAU Minor Planet Center Artxibatua 2022-01-21 hemen: Wayback Machine. International Astronomical Union Minor Planet Center. Accessed 12 September 2018.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Irakurketa gehiago

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

See (Richey 2018) and (Hutton 2019) for extensive bibliographies

  • Clements, Jonathan (2008). Confucius: A Biography. Stroud, Gloucestershire, England: Sutton Publishing. ISBN 978-0-7509-4775-6.
  • Confucius (1997). Lun yu, (in English The Analects of Confucius). Translation and notes by Simon Leys. New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-04019-4.
  • Confucius (2003). Confucius: Analects – With Selections from Traditional Commentaries. Translated by E. Slingerland. Indianapolis: Hackett Publishing. (Original work published c. 551–479) ISBN 0-87220-635-1.
  • Creel, Herrlee Glessner (1949). Confucius and the Chinese Way. New York: Harper.
  • Creel, Herrlee Glessner. (1953). Chinese Thought from Confucius to Mao Tse-tung. Chicago: University of Chicago Press.
  • Csikszentmihalyi, M. (2005). "Confucianism: An Overview". In Encyclopedia of Religion (Vol. C, pp. 1890–1905). Detroit: MacMillan Reference
  • Dawson, Raymond. (1982). Confucius. Oxford: Oxford University Press ISBN 978-0-19-287536-5..
  • Fingarette, Hebert. (1998). Confucius : the secular as sacred. Long Grove, Ill.: Waveland Press ISBN 978-1-57766-010-1..
  • Kaizuka, Shigeki. (1956). Confucius. His life and thought. London: G. Allen and Unwin.
  • Levi, Jean. (2023). The Assassins of Confucius: Some Recent Trends in Sinology. London and Paris: Hermits United ISBN 978-1-9998833-6-2...
  • Ssu-ma Ch'ien. (1974). Records of the Historian. Hong Kong: Commercial Press.
  • Sterckx, Roel. Chinese Thought. From Confucius to Cook Ding. London: Penguin, 2019.
  • Van Norden, B.W., ed. (2001). Confucius and the Analects: New Essays. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-513396-X.

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Konfuzio&oldid=10134280"(e)tik eskuratuta