Kosako
| Kosakoak | |
|---|---|
Kuban kosakoen talde bat, XIX. mendean | |
| Biztanleak guztira | |
| 3,5-5 milioi | |
| Biztanleria nabarmena duten eskualdeak | |
| Hizkuntza | |
| Eslaviar hizkuntzak | |
| Erlijioa | |
| Eliza Ortodoxoa | |
| Zerikusia duten beste giza taldeak | |
| Turkiar eta Eslaviar |
Kosakoak (ukraineraz: козаки́, translit.: koza'ki; errusieraz: каза́ки, translit.: ka'zaki; singularrean ukraineraz: козак; errusieraz: казак, translit.: kazak) gehienbat ekialdeko eslaviarrak diren etnia bat dira, komunitate demokratiko eta erdi-militarrak eratzen zituztelako ospetsu egin zirenak, eta gehienbat Errusiaren hegoaldean eta Ukrainan bizi direnak. Herri gerraria eta askatasunzalea izan zen, bere trebezia militarragatik eta bere buruarengan zuen konfiantzagatik ezaguna. Izena, ziur aski, quzzaq hitz turkikotik dator, «abenturazalea» edo «gizaki librea» esan nahi duena. Izen hau 1395eko ruteniar agiri batean dago aipatuta lehen aldiz.
Soziopolitikoki, XV. mendetik egundaino kosakoek primitibo demokratiko eta federaltzat har daitekeen barne egitura administratibo bat dute, erabat ez ohikoa, berritzailea eta onartezina Erdi Aroko Europa ekialdeko eta Asiako kasu guztietan.
Kosako modu independentean Europa ekialdeko eta inguruko tokietako historian zehar zenbait populazio gune eta unitate militarrek hartzen duten izen komuna da. Talderik garrantzitsu eta ugarienak ukrainar kosakoak (Козаки)dira, Zaporizhia, Itsaso Beltza, Azov eta Danubian Sich eta errusiar kosakoak (Казаки) dira, Don, Kuban, Terek eta Ural ibaietakoak hurrenez hurren. Hain ezagunak ez direnak kosako poloniarrak (Kozacy) eta kosako tartariarrak (Nağaybäklär) dira.
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
XV. mendearen bukaeran eta XVI. mendean, Dnieper eta Don arroetako gizataldeek hazkunde handia izan zuten jaunen mendetasunetik ihesi zihoazen poloniar, lituaniar eta errusiar jatorriko zerbitzariekin.
Oro har, arrantza, ehiza, fruitu bilketa, azienda, merkataritza eta batez ere lapurreta ziren kosakoen ekonomiaren oinarriak; geroago, turkiarren eta tartariarren erasoak gutxitu zirenean lurra lantzen hasi ziren. Kosakoena militar eiteko gizartea zen; agintari militarra (hetman) zen gobernuburua eta haren laguntzaileak (ataman) ofizialak ziren. Gizarte demokratikoa zen, bestalde: batzar nagusiak egiten zituzten eta kargu guztiak hautazkoak ziren.
Polonia eta Errusia gudari talde horietaz baliatu ziren beren interesen alde egiteko. Hala, 1578tik aurrera Poloniako gudarostearen barne zegoen kosakoz osaturiko gudaroste atal batek mugak zaindu zituen turkiarren eta tartariarren erasoen aurka. Bestalde, Errusiaren hegoalderako eta ekialderako hedakuntza, Siberia aldean bereziki, kosakoen esku geratu zen. Hala eta guztiz, tsarren aginpidea sendotu ahala zerbitzarien nagusiekiko mendekotasuna ere gogortu egin zen eta kosakoek XVII. eta XVIII. mendeetako nekazarien matxinadetan esku hartu zuten eta haietariko batzuk mugimendu horien buru izan ziren: Bolotnikov, Stenka Razin, Jemelian Pugatxov.
XVIII. mendean tsarren gobernuek kosakoen berezitasunak ezabatzea lortu zuten: gune kosakoen autonomia eta ordezkariak hautatzeko sistema desagertu ziren eta gobernuak izendaturiko buruzagiek aitonen seme tituluak hartu zituzten. Horrenbestez, arian-arian errusiar gudaroste barneko talde berezia bihurtu ziren. Gehienbat zaldizkoz osaturiko gudaroste berezi honek Errusiako estatua XVIII.-XX. mendeetan nahasi zen gerra guztietan esku hartu zuen. XX. mendearen hasieran, Errusiako mugimendu iraultzailea garatzean, gobernuak zapalkuntza lanetan erabili zituen kosakoak. Hala, 1917an gehienek iraultzaren aurka jo zuten eta, ondorioz, gudaroste zuria kosakoak nagusi ziren lurraldeetan gotortu ahal izan zen: Don, Kubal, Ural eta Siberia. Guztiarekin ere, kosakoek osatu zituzten gudaroste gorriko zalditeriaren gune garrantzizkoenak ere.
1936an kosakoen atal berezia desagertu zen eta SESBeko sobietar gudarostean integratu ziren. Bigarren Mundu Gerran, ordea, talde bereziak osatu zituzten eta eginkizun nabarmena izan zuten alemaniar gudarostearen aurkako gerran. Herri honetako ordezkari batzuk komandante militar, idazle, olerkari, historialari, ingeniari, artista eta zientzialari handiak izan ziren.
Kosakoen bizitza idazle askok landu dute, adibidez Gogolek (Taras Bulba, 1837); Tolstoik (Kosakoak, 1862) eta Isaak Babelek (Zalditeria Gorria, 1926).
Kosako ospetsuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Petro Doroxenko
- Bohdan Khmelnitski
- Petro Konaxevitx-Sahaidatxni
- Ivan Mazepa
- Jemelian Pugatxov
- Stenka Razin
- Ivan Sirko
- Pavlo Skoropadski
- Jermak Timofeievitx
- Ivan Vihovski
- Andrei Xkuro
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
