Itsaso Beltza

Itsaso Beltza
Itsaso Beltza
Datu orokorrak
Azalera	436.402 km²
Sakonera	2.206 m
Geografia
Koordenatuak	44°N 35°E / 44°N 35°E44°N 35°E / 44°N 35°E
Honen parte da	Ipar Ozeano Atlantikoa; Mediterranean Sea Area (en)
Hidrografia
Betebidea	ikusi Çoruh ibaia; Danubio; Filyos River (en) ; Enguri; Kizil-Irmak; Kamchiya (en) ; Kodori (ibaia); Rioni (ibaia); Sakarya (ibaia); Hegoaldeko Bug; Yeşilırmak River (en) ; Bartın River (en) ; Bziphe; Chilia adarra; Değirmen Deresi (en) ; Kara Dere (en) ; Khobi (river) (en) ; Melen River (en) ; Mzymta (en) ; Rezovska (en) ; Shakhe (en) ; Sulina branch (en) ; Supsa River (en) ; Veleka (en) ; Aderbiyevka (en) ; Agoy (en) ; Agura (en) ; Aheloy (en) ; Aksu Deresi (en) ; Albești River (en) ; Andus (en) ; Ashe (en) ; Avunda (en) ; Ayan-Uzen (en) ; Baraboy River (en) ; Batova (en) ; Biruința River (en) ; Bocharov Ruchey (en) ; Bzugu (en) ; Casimcea River (en) ; Chelbaka (en) ; Chetteke-Uzen (en) ; Choban-Kule-Uzen (en) ; Choloki River (en) ; Chornaya (en) ; Chukhukt (en) ; Corbu River (en) ; Dagomys River (en) ; Danube – Black Sea Canal (en) ; Dederkay (en) ; Demerdji (en) ; Dereaua River (en) ; Dniester Liman (en) ; Dyurso (en) ; Dzhurla River (en) ; Edyfler (en) ; Gülüç Çayı (en) ; Gelevara Deresi (en) ; Ghalidzga (en) ; Golovița River (en) ; Gumista River (en) ; Hamangia River (en) ; Harşit River (en) ; Hasta-Bash (en) ; Istria River (en) ; Kaparcha (en) ; Karaagach (en) ; Kelasuri (en) ; Kherota (en) ; Khosta (en) ; Kintrishi River (en) ; Korolistskali (en) ; Koz (en) ; Ksir-Pata (en) ; Kudepsta (en) ; La-Ilya (en) ; Limenka (en) ; Magri (en) ; Makopse (en) ; Matsesta River (en) ; Mert River (en) ; Mokvi (en) ; Nebug (en) ; Nechepsukho (en) ; Nuntași River (en) ; Orta-Uzen (en) ; Otuzka (en) ; Pauk (en) ; Pinarus River (en) ; Potârnichea River (en) ; Psezuapse (en) ; Pshada (en) ; Psou (en) ; Putamish (en) ; Q12133504 ; Q1753125 ; Q19308341 ; Q21209979 ; Q21210492 ; Q21211128 ; Q21211613 ; Q21589275 ; Q21589411 ; Q21695199 ; Q21696490 ; Q24683527 ; Q24687771 ; Q2930184 ; Q3548106 ; Q810839 ; Qutlaq (en) ; Razim River (en) ; Reprua River (en) ; Ropotamo (en) ; Săcele River (en) ; Sărata River (en) ; Shapsukho (en) ; Shelen (en) ; Shepsi (en) ; Slava River (en) ; Sochi (en) ; Sudak (en) ; Sukko River (en) ; Tașaul River (en) ; Tatlageacul Mare River (en) ; Tatlageacul Mic River (en) ; Telița River (en) ; Terme River (en) ; Thermodon (en) ; Tuapse (en) ; Tukluzka (en) ; Ulu Ozen eastern (en) ; Ulu-Uzen (en) ; Uskut River (en) ; Valea Vadului River (en) ; Voron (en) ; Yağlıdere stream (en) ; Yashamba (en) ; Zagmata (en) ; Chemitokvadzhe (en) ; Buu (en) ; Dzhankhot (en) ; Khotetsay (en) ;
Hustubidea	Bosforo

Itsaso Beltza, antzinako izena Ponto Euxino^[1] (antzinako grezieraz: Εὔξεινος Πόντος, Euxeinos Pontos, euskaraz: «itsaso abegikorra»), Ozeano Atlantikoaren bazterreko itsasoa da, Ekialdeko Europaren, Kaukasiaren eta Anatoliaren artean dagoena, Dardaneloak eta Bosforo itsasarteen bitartez Mediterraneoarekin lotua.

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Pentsatzen da duela milaka urte egungo Itsaso Beltzaren eskualdea ur gezako aintzira bihurtu zela, Mediterraneotik bereiz, klima hoztu zenean. Aitizitik, duela 5.500 urte, klima zertxobait berotu zenean, Mediterraneoaren ur azalera igo egin zen, eta arrakala bat ireki zen erliebe sakonagoa zuen ingurune horretara, ur gazia barra-barra sartuz aintzira gezara 1.000 egunez (15 cm eguneko). Gertaera horiek Noeren dilubioaren narrazioaren sorburutzat jo izan dituzte aditu batzuek, baita Europako migrazio neolitiko handiaren abiapuntutzat ere, aintziraren inguruko herriek uholde handitik ihes egitean.^[2]

XX. mendean, Noborosisk portuaren inguruan ur-azpiko bonbak jarri ziren. 2016. urteko irailean, Bilboko Itsas Museoko gida zen Asier Barrenetxeak, Atyla itsasontziak Itsasoa gurutzatu zuen. 2018. urtean, munduko itsasontzirik zaharrena bertan aurkitu zen.

Itsaso honetatik zibilizazio askoren nabigatzaileak pasa dira: hititarrak, kolkidarrak, traziarrak, greziarrak, persiarrak, zimeriarrak, eszitiarrak, erromatarrak, bizantziarrak, godoak, hunoak, abaroak, eslaviarrak, baregoak, gurutzatuak, veneziarrak, genoarrak, georgiarrak, bulgariarrak, tartaroak eta otomandarrak.

Geografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iparraldean Ukraina du, ekialdean Errusia eta Georgia, hegoaldean Turkia, eta mendebaldean Bulgaria, Errumania. 436.402 kilometro koadroko eremua du. Batez besteko sakonera 1.253 metrokoa da, eta gehienekoa 2.245 metrokoa.

Uharte txiki anitz daude Bulgaria, Errumania, Turkia eta Ukrainakoak direnak, esate baterako Suge uhartea Ukrainan.

Kostalde aldapatsua da askotan inguruan mendi garrantzitsuak dituelako: Pontoko mendiak hegoaldean, Kaukaso mendikatea ekialdean eta Krimeako mendiak iparraldean.

Itsas gorabeherarik gabea da ia, eta ez da izozten neguan. Iparraldean Krimeako penintsula dago. Bere ertzeetan dauden hiri garrantzitsuenak Istanbul, Odesa, Sebastopol, Jalta eta Konstantza ditugu. Danubio, Don eta Dnieper ibaiak bertan itsasoratzen dira. Hegoaldean Marmarako itsasoarekin eta iparraldean Azoveko itsasoarekin dago loturik Kertx-eko itsasartearen bidez.

Jariatzen duten ibaiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Velekako estuarioa

Itsaso Beltzara ura jariatzen duten ibai nagusiak hauek dira:

Ibai hauek zeharkatzen dute nola edo hala 24 herrialde.

Hiriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herrialdeak eta dagokien kostaldea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herrialdea	Itsasertzaren luzera(km)	Zona ekonomiko esklusiboaren zabalera (km²) ^[9]
Turkia	1,329	172,484
Ukraina	2,782	132,414
Errusia	800	67,351
Bulgaria	354	35,132
Georgia	310	22,947
Errumania	225	29,756
Total	5,800	460,084

Hidrologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Mediterraneoarekin baino ez du ur-trukea Itsaso Beltza, beraz, irteera- eta sarrera-fluxu guztiak Bosfororen eta Dardanelos itsasarteetan zehar gertatzen dira. Mediterraneotik datorren fluxuak irteerako fluxuak baino gazitasun eta dentsitate handiagoa duenez horrek sortzen du estuarioen ohiko zirkulazioa. Horren ondorioz Mediterraneoko ur dentsoenaren barnealderanzko fluxua hondoan gertatzen dela, eta Itsaso Beltzaren azaletik Marmarako itsasorantz doan irteera-fluxua, berriz, gainazaletik gertu.

Ur kopuruaren gorabeherak horrela estimatze dira:

Irabaziak: 900 km³/a (ibaien ekarpena 370 km³/a, prezipitazioak 180 km³/a, sarrerak Bosforon zehar 350 km³/a.
Galerak: 9000 km³/a (lurruntzea 400 km³/a, irteerak Bosforon zehar 500 km³/a)

Turismoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ondoren Itsaso Beltzean dauden hiri turistiko garrantzitsuenak:

Agigea (Errumania)
Batumi (Georgia)
Burgas (Bulgaria)
Costinești (Errumania)
Eupatoria (Krimea, Ukraina/Errusia (liskarretan))
Feodosia (Krimea, Ukraina/Errusia (liskarretan))
Istanbul (Turkia)
Jalta (Krimea, Ukraina/Errusia (liskarretan))
Kobuleti (Georgia)
Odesa (Ukraina)
Samsun (Turkia)
Sinope (Turkia)
Sotxi (Errusia)
Trabzon (Turkia)
Varna (Bulgaria)

Arkeologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/03/25 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ 159. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-04-18).
↑ Uriarte Cantolla, Antón. (2009 [i.e. 2010]). Lurreko klimaren historia. (2.a. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 978-84-457-3059-1. PMC 796321956. (Noiz kontsultatua: 2021-12-20).
↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012-01-31).
↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 01-14).
↑ Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-01-11).
↑ Cele mai mari orase din Romania. Stiati.ca jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-01-11).
↑ Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2013-12-04).
↑ Batumi City Hall website. http://www.batumi.ge.
↑ Fisheries, Ecosystems and Biodiversity |url=http://www.seaaroundus.org/data/#/eez |publisher=University of British Columbia}}

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Surfa eta snowboarda Sotxi hirian

Datuak: Q166
Multimedia: Black Sea

[1] 159. araua. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2011-04-18).

[2] Uriarte Cantolla, Antón. (2009 [i.e. 2010]). Lurreko klimaren historia. (2.a. argitaraldia) Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco ISBN 978-84-457-3059-1. PMC 796321956. (Noiz kontsultatua: 2021-12-20).

[3] Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2012-01-31).

[4] Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 01-14).

[5] Turkish Statistical Institute. Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-01-11).

[6] Cele mai mari orase din Romania. Stiati.ca jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2014-01-11).

[7] Rapor.tuik.gov.tr jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2013-12-04).

[8] Batumi City Hall website. http://www.batumi.ge.

[9] Fisheries, Ecosystems and Biodiversity |url=http://www.seaaroundus.org/data/#/eez |publisher=University of British Columbia}}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Itsaso beltzeko hiri populatuenak
Istanbul Odesa	Postua	Hiria	Herrialdea	Biztanleria (urbanoa)	Samsun Sebastopol
	1	Istanbul	Turkia	14 324 240 ^[3]
	2	Odesa	Ukraina	artxibo-data =nbsp;003 705
	3	Samsun	Turkia	535 401^[4]
	4	Varna	Bulgaria	474 076
	5	Sebastopol	Errusia/Ukraina	379 200
	6	Sochi	Errusia	343 334
	7	Trabzon	Turkia	305 231^[5]
	8	Konstantza	Errumania	283 872^[6]
	9	Novorossiisk	Errusia	241 952
	10	Burgas	Bulgaria	223 902^[7]
	11	Batumi	Georgia	190 405^[8]