Palestinako arkitektura
Palestinako arkitektura garai historiko zabal batean garatu zen, eta mendeetan zehar estilo eta eragin desberdinak izan zituen. Palestinako eskualdeko hiri-arkitektura, 1850 baino lehen, nahiko sofistikatua zen. Etxe adosatu eta apartamentu palestinarrak oinarrizko ikusmolde berak izan zituen Mediterraneo ekialdeko eremuan. Balkanetatik Ipar Afrikara hedatzen den eskualde zabalago honetako aniztasun aberatsa eta kultura arkitektonikoaren azpian dagoen batasuna karabanek bultzatutako merkataritza-ibilbideen trukearen ondorio izan zen; ondoren, bestetik, XVI. mendearen hasieratik eta Lehen Mundu Gerra]]ren amaierara arte, otomandar gobernuaren hedadurak eremu honetako kulturan eta arkitekturan eragin handia izan zuen.[1]
Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Antzinako arkitektura[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Monumentu-eraikuntzaren izaera adierazten duten aztarna arkeologikoak, hala nola hiriko hormak, jauregiak, hilobiak eta gurtza-zentroak, ugariak dira antzinako Palestinan. Idatzizko erregistroen eskasiak eta lehen adituentzat eskuragarri zeuden antzinako etxebizitza palestinarren aztarna arkeologikoen osotasunik ezak, Bibliako arkeologoek askotan palestinarren etxe modernoetan Palestinan Judeako Erresumaren eta Israelgo Erresumaren (Samaria) garaian antzinako etxebizitzak nola eraiki ziren aztertzeko ideiak bilatzea ekarri zuten. Horren aurrean, H. Keith Beebek honako hau idatzi zuen: "gaur egungo etxe arabiarrak gizarte-ohitura espezifikoen eta baldintza ekonomikoen arabera egituratuta daude, antzinako Palestinakoak erabt desberdinak".[2]
Beidhako indusketek, Jordania modernoan, palestinarren lehen etxeak duela 9,000 urte inguru eraiki zirela adierazten dute. Harrizko oinarriak bazituzten, lohi-adreiluz eginak zeuden. Egitura sinpleak ziren, gela bakarrekoak askotan, ate bakarrekoak eta leihorik gabeak seguraski. Aldi honetako lau oinplano desberdin identifikatu dira. Sabaiak, normalean, zurezko euskarriez eginak izaten ziren, eta horien gainean tapeteak jartzen ziren, buztinezko morterozko geruzak erantsiz. Lehen etxe horietako askok lurpean ehorzketa-kamerak zituzten. Janaria etxetik kanpo prestatzen zen. Etxeak elkartu egiten ziren eta, batzuetan, horma bat partekatzen zuten.[3]
Antzinate Klasikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Bost etxebizitza mota ikusten dira erromatar-bizantziar aldian. Horietako bik, etxe sinplea eta patioko etxea, Palestinako etxeko arkitektura tipifikatzen dute ia hiru mila urte inguruz, aro modernora arte. Beste hirurak, erromatar-bizantziar garaiko bereizgarritzat hartzen dira: etxe handia (Domus), baserria eta denda dira.[4] Garai helenistiko eta erromatar berantiarretako domus egituren kopuru handi samarrak agerian uzten du greko-erromatarrek garai horretan Palestinako etxeko arkitekturan izan zuten eragin handia. Eragin kristau goiztiarreko aztarna arkitektonikoak, bestalde, urriak dira Palestinan. Walter E. Rast bezalako akademikoek, eliza instituzionalizatu aurreko lehen kristau komunitateen garrantzi erlatiboki eskasari egozten diote hori. Garai horretako eraikinik goiztiarrena, oktogono formako eliza, II. edo IV. mendekoa da. Ebidentzia dago kristauek Jesusekin lotutako leku batzuk gurtu zituztela garai goiztiar honetan, baina oso egitura gutxi aurkitu dira orduan eraiki zirenak.[5]
Arabiar kalifa aldia (640-1099)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Palestinako arkitektura monumentalean aldaketa handiagoak izan ziren, 637. urtetik aurrera eskualde arabiarren konkistaren ondoren. Aurreko sei mendeetan Palestinako hiri eta herri askotan nagusi izan ziren erromatar eta bizantziar elizei, meskitak gehitu zitzaizkien; hala ere, elizak eraikitzen jarraitu zuten. Garai horretako eraikuntzaren zati handi bat Jerusalemen zentratu zen. Islamak eskualdean izan zuen paper berria adierazten duten lehen monumentu ospetsuenetako bat Arrokaren Kupula izan zen (Qubbat As-Sakhra). 692an amaitua, egitura arroka baten gainean eraiki zen; tradizio islamiarrak dio arroka horretan, Jainkoaren aginduz, Abraham bere semea sakrifikatzera joan zela. Al Aksa meskita meskita, berriz, handik gutxira eraikia, askotan berreraiki zen. Gaur egungo forma Palestinako Gurutzaden garaian egindako berrikuntza batetik dator.[6]
Eraikin horiek eta Errege Jauregiaren eraikuntzak Jerusalem ezarri zuten Islamaren gune erlijioso eta kultural gisa. Hala ere, Omeiatar Kalifa-herriaren eta Abbastar Kalifa-herriaren hiriburu administratiboa Ramla izan zen, arabiarren konkistaren ondorengo urteetan ezarritako hiri berria.[7] Meskita Zuria Sulaiman ibn Abd al-Malik kalifak eraiki zuen Ramlan, 715-717an, eta Umar II.ak osatu zuen, 720 inguruan.[8]
Aurkikuntza arkeologikoek adierazten dute bizantziar garaiko hiri nagusiek (Lydda, Bisan, Tiberiade, Gaza, Cesarea eta Acre) okupatuta jarraitu zutela aldi horretan, eta hirietatik kanpo eta Negev aldean ere hainbat kokaleku berri eraiki zirela. Horietako batzuk nekazaritza-zentroak ziren, eta beste batzuk eliterako jauregiak. Hona hemen adibide batzuk: Khirbat al-Mafjar jauregia, Jerikotik kanpo dagoen Hishamgo jauregia izenez ere ezaguna, eta Khirbat al-Minya, Tiberiadetatik gertu.
Monumentu-eraikuntza ezohikoagoa izan zen ondorengo Abbastar eta Fatimatar dinastietan, zatiketa politikoa areagotu zelako. X. eta XI. mendeetan datatu daitezkeen bi monumentu handi bizantziar inbasiotik babesteko diseinatutako egitura gotortuak dira. Kfar Lam gotorlekuaren aurriak ikus daitezke oraindik, nahiz eta izen bereko herria jenderik gabe geratu zen 1948ko Palestinako gerran. Ashdodeko beste gotor bat oinarrizko eraikuntza berekoa da, baina erdian marmolezko zutabe-lerro bat du, gertuko toki klasiko batetik hartuak. Gotorleku horretatik kanpo, kupula batez estalitako eraikin baten erorkinak daude. Kupula horrek argia sartzeko zuloak zituen. Bainuetxe gisa erabili zela uste da.[9]
Gurutzaden garaia (1099-1291)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gurutzatuek utzitako ondare arkitektonikorik ezagunena Palestina osoan posizio garrantzitsuetan eraikitako gaztelu gotortuak izan ziren. Gurutzatutako gaztelu tipiko bat dorre karratu edo angeluzuzen bat zen, lursailera egokitzen ziren horma irregularrez inguratua. Gaztelu ospetsuak Belvoir eta Monfortekoak dira.
Gurutzatuen beste ondare garrantzitsu bat elizak izan ziren. Ehunka eliza eraiki ziren Palestinako garai gurutzatuan. Jerusalenen bakarrik 60 eraiki ziren. Eliza batzuk, aurreko eliza bizantziarren erorkinen gainean eraiki ziren. Beste kasu batzuetan, meskitak eliza bihurtu ziren. Horrela, Harriaren Kupula agustindarren zaintzari emandako eliza bihurtu zen, eta Al-Aqsa meskita jauregi bihurtu zuen Balduin I.a Jerusalemgoak. Kapitelak eta zizelkatutako eskultura finak eliza gurutzatuen ezaugarriak izan ziren. 1187an Ayyubtarrek Jerusalem birkonkistatu ondoren, Palestinan gurutzatutako presentzia Acren zentratu zen, non gurutzatuek arkitekturaren erakusgarririk onenetako batzuk eraiki zituzten, 1291 arte: urte horretan Mamelukoen aurrean erori egin ziren azkenean.[9]
Mamelukoen garaia (1250-1517)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Mamelukoek Palestinan funtsezkoa zen ibilbide-sarea biziberritu nahi izan zuten. Zubi eta Karabansarai ugari eraiki ziren, eta horietako batzuk konplexu handiagoak ziren meskita eta minaretearekin. Karabansarai konplexu horien adibide bat Gazako Zerrendan dagoen Khan Yunisen dago. Mamelukoek altxatutako zubi batzuk oraindik zutik daude, Jisr Jindas adibidez; zubi horretan, alboetan, bi lehoi eta inskripzio arabiarrez ikusten dira.
Mamelukoaren menpean, eraikin erlijiosoen eraikuntza ere bultzatu zen, hala nola madrasak, meskitak, khanqahak eta oroimenezko mausoleoak Palestina osoan. Eraikuntza horiek Ekialde Hurbileko Erdi Aroko arkitekturaren adibide onenetako batzuk dira. Mamelukoen garaiko egitura ederrenetako bat Abu Hurayraren mausoleoa da, Yibnan.
Otomanoen garaia[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pixkanaka, agintari otomandarrek sartutako teknika arkitektoniko berriak zabaldu ziren, baina ez modu unibertsalean. Jerusalem otomandarren menpean berreraiki zen, bereziki bere harresiak, Arrokaren Kupula estalia eta ur sistema berritua. Acrek ere berrikuntza handi bat ezagutu zuen denbora horretan, eta Palestinako otomandar hiri-arkitekturaren adibiderik onena da, hainbat khans, bi bainu, hiru zoko nagusi, gutxienez hamar meskita eta zitadela batekin. El-Jazzar meskitak bereziki hunkitzen du arkatz itxurako minaretearekin eta erdiko kupula handiarekin. Hammam al-Bashak dekorazio-xehetasun finak ditu, hala nola armeniar azulejuak eta marmolezko zoruak inkrustazioekin. Acren garai horretan eraikitako etxeek bi eta lau solairu artean dituzte, eta askok zurezko sabaiak dituzte, pinturaz apainduta.
Otomandar agintaldiko beste hiri garrantzitsu batzuk Hebron, Nablus, Ramla, Jaffa, Safad eta Tiberiades dira. Hiri gehienak gotorlekuez inguratuta zeuden. Garai honetako adibiderik onena Zahir al-Umarrek Tiberiades inguruan berreraikitako harresia da.[10]
Etxebizitza eskualdearen arabera aldatzen zen, kostaldean zehar adobezko etxe komunak zeudelarik; gaur egun adibide gutxi geratzen dira. Harrizko etxeen ezaugarri nagusiak sabai gangatuak ziren, XVIII. mendean sarritan igeltsu landuzko zirkuluerdiekin apainduak. Galilea eskualdeko sabaiak, habe motzei eusten zieten harrizko zeharkako arkuen erabileragatik bereizten ziren, hauen gainean sabaia jartzen zelarik.
Otomandar gotorlekuak, jeniziarrentzat (otomandar tropak) goarnizio bezala erabili zirenak, ugari ziren Jerusalemdik kanpo. Izkina karratuko dorreak dituzten egitura karratu edo angeluzuzen handi horiek oraindik ikus daitezke Ras al-Ainen, Tel Avivetik gertu, Khan al-Tujjar, Kafr Kannatik gertu, eta Qal'at Burak, Jerusalemdik hegoaldera.[3]
Britainiar agintaldia (1918-1948)[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Britainiarrek sei hirigile bidali zituzten Palestinako Agintaldira, garai honetako ezaugarri izan ziren komunitateen arteko tentsioak kudeatzeko. Horietako bat Charles Robert Ashbee izan zen, diseinatzaile britainiarra, Jerusalem hiriko (1919-1922) hiritar aholkulari eta Hiri Plangintzako Batzordeko aholkulari profesional gisa jardun zuena. Sei planifikatzaileetatik "proarabiarrena eta antisionistena" bezala deskribatua, Ashbeek Jerusalemi buruz zuen ikuspegia herriaren zentzu erromantiko batez tindatuta zegoen.
Palestinako herri hizkuntza eta hiriaren egitura tradizionala babesteko helburuarekin, Ashbeek artapen eta konponketa lanak pertsonalki gainbegiratu zituen, eta bertako artisau industria berreskuratu zuen Arrokaren Kupula kaltetua konpontzeko. Garaiko beste hirigile nabarmen batzuk Clifford Holliday eta Austen Harrison arkitekto britainiarrak eta Richard Kaufmann arkitekto judu alemaniarra izan ziren.[11]
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Ron Fuchs in Necipoğlu, 1998, 173.or. [1]
- ↑ H. Keith Beebe (May 1968). "Ancient Palestinian Dwellings". The Biblical Archaeologist. The American Schools of Oriental Research. 31 (2): 38–58. doi:10.2307/3210940. JSTOR 3210940. S2CID 165797217.
- ↑ a b Ibidem.
- ↑ Moxnes, H. (1997). Constructing early Christian families: family as social reality and metaphor. CRC Press. ISBN 978-0-203-44049-0. 53.or. [2]
- ↑ Rast, Walter E. (1992). Through the ages in Palestinian archaeology: an introductory handbook. Continuum International Publishing Group. ISBN 978-1-56338-055-6. [3]
- ↑ Rast, Walter E. (1992). Through the ages in Palestinian archaeology: an introductory handbook (Edizio ilustratua.). Continuum International Publishing Group. ISBN 978-1-56338-055-6. [4]
- ↑ Petersen, Andrew (2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routledge. ISBN 978-0-203-20387-3. 230.or. [5]
- ↑ https://www.britannica.com/place/White-Mosque
- ↑ a b Petersen, Andrew (2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routledge. ISBN 978-0-203-20387-3. 231.or.
- ↑ Petersen, Andrew (2002). Dictionary of Islamic Architecture. Routledge. ISBN 978-0-203-20387-3.[6]
- ↑ King, Anthony D. (2004). Spaces of global cultures: architecture, urbanism, identity. New York: Routledge. 168.or. ISBN 0-415-19619-1. [7]
Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q38616179
Multimedia: Architecture of Palestine / Q38616179