Azido klorhidriko
| Azido klorhidriko | |
|---|---|
 | |
| Konposizioa | ur eta hidrogeno kloruro |
| Aurkitzailea | Maria Hebrearra eta Basil Valentine (en)  |
| Mota | hydrohalic acid (en) |
| Ezaugarriak | |
| Azidotasuna (pKa) | −6,3 |
| Momentu dipolarra | 1,109 D |
| Fusio-puntua | −30 °C −114,18 °C |
| Irakite-puntua | −85 °C (101,325 kPa) |
| Fusio-entalpia | 1,109 D |
| Lurrun-presioa | 190 hPa |
| Masa molekularra | 54,47 Da |
| Arriskuak | |
| NFPA 704 |  0
3
1
|
| Identifikatzaileak | |
| CAS zenbakia | 7647-01-0 |
| RTECS zenbakia | MW4025000 |
| ZVG | 520030 |
| DSSTox zenbakia | MW4025000 |
| EC zenbakia | 933-977-5 |
| ECHA | 100.210.665 |
| MeSH | D006851 |
| UNII | QTT17582CB |
| KEGG | C01327 |
Azido klorhidrikoa (HCl) azido sendoa da, kloro- eta hidrogeno-atomo banaz osatua. Hidrogeno kloruroaren ur-disoluzioa da[1]. Beste izen hauek ere hartzen ditu: azido hidroklorhidiko, azido muriatiko, akuaforte eta salfuman. Oso korrosiboa da eta industrian erabliera zabala du.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azido klorhidrikoa inportantea izan da historian zehar. Jabir ibn Hayyan alkimistak deskubritu zuen K.o. 800. urtearen bueltan[2].
Errege-ura, azido nitriko eta klorhidrikoaren nahastea, salammoiac-a azido nitrikotan disolbatuz lortzen zena, XIII. mendeko Pseudo-Geber alkimistaren obretan deskribatzen zen[3]. Garai bereko Bizantzioko eskuizkribuetan ere aipatzen da errege-ura[4].
Azido klorhidriko hutsa Libaviusek deskribatu zuen XVI. mendean. Gatza buztinezko arragoetan berotuz sintetizatzen zuen. Autore batzuen arabera, Basil Valentine fraide benediktarrak aurkitu zuen XV. mendean gatz arrunta bitriolo berdearekin (burdina(II) sulfatoarekin) berotu zuenean[5]. Eztabaida zabalik da oraindik[6].
XVII. mendean Johann Rudolf Glauber-ek sodio kloruroa eta azido sulfurikoa erabiltzen zituen sodio sulfatoa ekoizteko eta albo-produktu moduan hidrogeno kloruro gasa sortzen zuen. 1808an Humphry Davyk frogatu zuen hidrogenoz eta kloroz osatuta dagoela.
1782an Wolframa aurkitzeko eginiko lanetan, Fausto Elhuyarrek azido klorhidrikoa usatu zuen Wolfram(VI) oxidoa disoluziotik hauspeatzeko. Ikatzez erreduzitu zuen hauspeakina metal purua lortzeko[7].
Europako industria-iraultzan substantzia alkalinoen eskaera asko emendatu. Nicolas Leblanc-ek garatutako prozesu industrial batek sodio karbonatoa kantitate handitan ekoiztea posible egin zuen. Leblanc prozesuak azido sulfurikoa, kareharria eta ikatza usatzen zituen lehengai moduan sodio sulfatoa sintetizatzeko eta albo-produktuetako bat hidrogeno kloruroa zen. Hasieran gasa atmosferara isurtzen zen zuzenean, baina XIX. mendearen bukaeran indarrean jarri ziren legeek praktika hori debekatu zuten eta gasa uretan disolbatzera behartu zen. Horrela azido klorhidrikoa maila industrialean ekoizten hasi zen[8].
XIX. mendearen hondarretik Solvay prozesuak Leblanc-ena ordeztu zuen eta horretan ez dago hidrogeno klorurorik albo-produktuen artean.
Ordurako, aziko klorhidrikoa erreaktibo inportantea zen aplikazio askotan eta beste bide batzuk bilatu ziren produzitzeko. XXI. mendean azido klorhidrikoa konposatu organikoen produkzioan sortzen den hidrogeno kloruroa uretan disolbatuz lortzen da[9].
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azido klorhidrikoaren ezaugarri fisikoak hala nola irakite- eta fusio-puntuak, dentsitatea eta pHa HClak disoluzioan duen kontzentrazioaren menpe daude.
| Masa
frakzioa |
Kontzentrazioa | Dentsitatea | Molartasuna | pHa | Biskositatea | Bero | Lurrun- | Irakite-puntua | Fusio-puntua | |
| kg HCl/kg | kg HCl/m3 | Baumé | kg/L | mol/L | mPa·s | kJ/(kg·K) | kPa | °C | °C | |
| 10% | 104.80 | 6.6 | 1.048 | 2.87 | −0.5 | 1.16 | 3.47 | 1.95 | 103 | −18 |
| 20% | 219.60 | 13 | 1.098 | 6.02 | −0.8 | 1.37 | 2.99 | 1.40 | 108 | −59 |
| 30% | 344.70 | 19 | 1.149 | 9.45 | −1.0 | 1.70 | 2.60 | 2.13 | 90 | −52 |
| 32% | 370.88 | 20 | 1.159 | 10.17 | −1.0 | 1.80 | 2.55 | 3.73 | 84 | −43 |
| 34% | 397.46 | 21 | 1.169 | 10.90 | −1.0 | 1.90 | 2.50 | 7.24 | 71 | −36 |
| 36% | 424.44 | 22 | 1.179 | 11.64 | −1.1 | 1.99 | 2.46 | 14.5 | 61 | −30 |
| 38% | 451.82 | 23 | 1.189 | 12.39 | −1.1 | 2.10 | 2.43 | 28.3 | 48 | −26 |
| Erreferentziazko tenperatura eta presioa 20 °C eta 1 atmosfera dira | ||||||||||
Erabilerak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azido klorhidrikoak erabilera asko ditu. Nabarmenenak hauek dira[10]:
- Altzairugintzan dekapatzeko agente moduan.
- Konposatu organikoen ekoizpena: binil kloruroa, bisfenol A, azido askorbikoa eta botika asko.ç
- pHaren erregullatzailea.
- Elikagai-gehigarri askoren sintesia: aspartamoa, fruktosa, azido zitrikoa edo lisina.
- Beste erabilera batzuk: garbiketa (salfumana), larrua ontzea, edo pretrolioaren industria.
Legez kanpoko erabilerak ere baditu azido klorhidrikoak heroian, kokaina eta metanfetaminaren produkzioan usatzen baita. Hori dela eta 198an Nazio Batuen Erakundearen estupefazienteen eta substantzia psikotropikoen legez kontrako trafikoaren aurkako konbentzioaren zerrendan sartu zuten[11].
Giza gorputzean
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Azido gastrikoa urdailaren sekrezio inportanteentako bat da. Nagusiki azido klorhidrikoa da eta urdailaren pHa 1 eta 2 bitartean mantentzen du[12]. Azido gastrikoak mikroganismoen kontrako hesi moduan jokatzen du eta digestioan paper inportantea du.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ «ZT Hiztegi Berria» zthiztegia.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ «Human Metabolome Database: Showing metabocard for (S)-3-Hydroxyisobutyric acid (HMDB0000023)» hmdb.ca (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ (Ingelesez) Pseudo-Geber. (1991). The Summa Perfectionis of Pseudo-Geber: A Critical Edition, Translation and Study. BRILL ISBN 978-90-04-09464-2. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Datta, N. C.. (2005). The story of chemistry. Universities Press ISBN 81-7371-530-0. PMC 84148784. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Meyer, Ernst von; McGowan, George. (1906). A history of chemistry from earliest times to the present day being also an introduction to the study of the science. London, New York, Macmillan (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ (Ingelesez) Forbes, Robert J.. (1970-12). A Short History of the Art of Distillation: From the Beginnings Up to the Death of Cellier Blumenthal. BRILL ISBN 978-90-04-00617-1. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Zientzia, Elhuyar. (2001-10-11). «Fausto Elhuyarren urteurrena (1755-1833)» Zientzia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Aftalion, Fred.. (1991). A history of the international chemical industry. University of Pennsylvania Press ISBN 0-8122-8207-8. PMC 23179057. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ «Hydrochloric Acid - Chemical Economics Handbook (CEH) | IHS Markit» ihsmarkit.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Greenwood, N. N. (Norman Neill),. Chemistry of the elements. (2nd ed. argitaraldia) ISBN 0-585-37339-6. PMC 48138330. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ (Ingelesez) «Precursors and chemicals frequently used in the illicit manufacture of narcotic drugs and psychotropic substances :» United Nations Digital Library System 2019 (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
- ↑ Human biology and health. (1st ed. argitaraldia) Prentice Hall 1993 ISBN 0-13-981176-1. PMC 32308337. (Noiz kontsultatua: 2021-01-06).
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q2409
Multimedia: Hydrochloric acid / Q2409