Manuel Larramendi: berrikuspenen arteko aldeak

Manuel Larramendi
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Manuel Garagorri de Larramendi
Jaiotza	Andoain, 1690eko abenduaren 25a
Herrialdea	Gipuzkoa, Euskal Herria
Heriotza	Loiola, 1766ko urtarrilaren 29a (75 urte)
Hezkuntza
Heziketa	Salamancako Unibertsitatea
Hizkuntzak	euskara; gaztelania
Ikaslea(k)	ikusi Juan Maria Blas Altuna;
Jarduerak
Jarduerak	apaiza, historialaria eta idazlea
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	katolizismoa
Erlijio-ordena	Jesusen Konpainia

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna Hurrengo ezberdintasuna →

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

15:34, 14 azaroa 2019ko berrikusketa

Manuel Garagorri Larramendi —Aita Manuel Larramendi deituraz ezaguna— (Andoain, Gipuzkoa, 1690eko abenduaren 25a - Loiola, Azpeitia, Gipuzkoa, 1766ko urtarrilaren 29a) idazle jesuita izan zen. Bere idazlanetan ikus daitekeenez, euskararen defendatzaile sutsua zen. Kultura handiko gizona, jarraitzaile anitz izan zituen. Bere idazlan gehienak gaztelania jasoan egin zituen. Euskaraz egin zituenak ere oso txukunak dira.

Bere garaiko idazle askoren gidari ageri zaigu, euskarazko lan askoren zuzenketak egin eta atarikoak idatzi baitzituen. Euskal testuen ekoizpenaren erdigunea XVIII. mendetik aurrera Lapurditik Gipuzkoara igarotzea, arrazoi ekonomikoak-eta aipatu badira ere, hein batean Larramendiren eraginari esker gertatu zela defendatu dute zenbait ikertzailek.

Txomin Garagorri eta Manuela Larramendi zituen guraso, eta oso ongi ez dakizkigun arrazoiengatik amaren abizena hobetsi zuen.

Larramendismoa

Larramendismoaren korronte ideologikoa XVIII. mendearen lehenengo zatian garatu zen, eta andoaindar idazlea izan zen korronte horri izena eman ziona. Ezaugarri nagusiak honako hauek dira:

Gipuzkoako foruen defentsa.
Foruak Gipuzkoako lege berezitzat defendatzea.
Foruen defentsa aldarrikatzailea bilatzea.

Larramendismoaren ideologia foruak galtzearen beldurraren ondorioz sortu zen. Planta berriko dekretuak delakoaren ondorioz piztu zen eta 1717an aduanak kostaldera eraman zituztenean areagotu egin zen. Gainera, Madrilgo intelektualen artean Euskal Herriko foru-pribilegioen kontrako kanpaina bultzatu zen. Etsai-giro horretan sortu zen filosofia larramendista, euskal nazionalismoaren aurrekarietako bat izan zena hain zuzen ere.

Sobre los fueros de Guipúzcoa argitaragabean (1756-58, 1983), "Pirinioko Probintzia Batuak" (Provincias Unidas del Pirineo) izeneko egitasmo baten alde hitz egiten du, non zazpi euskal lurraldeak estatu aske batean batuko baitziren. Bere batzar nagusian, diputatuek euskaraz jakitea nahitaezkoa izanen zen.

Gipuzkoarentzako aukera politikoak, Larramendiren arabera

1. Ingalaterrarekin bat egitea.

2. Frantziarekin bat egitea.

3. Kantabriako erresuma sortzea.

4. Gaztelarekin bat egitea.

5. Pirinioko probintzia batuak sortzea (Euskal Herria).

Larramendiren hitzaldi bat

«	Zergatik euskarak, hain hizkuntza biziak eta beste edozein baino zaharragoak, ez ditu euskaldun guztiak batera eta elkarrekin nazio aske batean, beste hizkuntza eta nazioen menpekotasunetik at ikusiko? Zergatik egon behar dute Espainiako hiru lurraldek (Gipuzkoak, Arabak eta Bizkaiak) Gaztelaren menpean (eta zer ez nuke esan behar Nafarroako erresumaz?) eta beste hiruk (Lapurdik, Zuberoak eta Nafarroa Behereak) Frantziaren menpean?	»
—Aita Manuel Larramendi

Lanak

Euskaraz: Larramendik euskararen bikaintasunaz konbentzitu nahi zituen erdaldunak, baina liburu guztiak gaztelaniaz idatzi zituen. Hala ere, euskaraz idazten oso ondo zekien. Euskaraz idatzitako testuek berrehun orrialde inguru betetzen dituzte. Bere liburuetako idatzi laburrez gain, elizako sermoiak, lagunei idatzitako gutunak eta hitzaurreak ere badira.

El Imposible Vencido. Arte de la Lengua Vascongada (euskaraz Ezina egina bezala itzulia) (1729): euskararen lehen "arte" edo gramatika argitaratua dela esan dezakegu. Garai hartako jakintsuen artean arras zabaldua zen ideia baten arabera, hebreerak, grekoak, latinak eta beronen eratorriek bakarrik zuten gramatika bat. Euskara bezalako hizkuntzak, ordea, jende ezjakinaren hizkerak ziren; ia animalien orroen gisakoak eta beraz, liburuetan irakatsi ezin zirenak. Horiei erantzunez idatzi zuen liburu hau Aita Larramendik. Oro har, Arnaut Oihenartek Notitia utriusque Vasconiae lanean mende bat lehenago egindakoa baino txarragoa da.
Gutuna (1747).
Hiztegi Hirukoitza (1745), gaztelania-euskara-latina. Espainiako Errege Akademiaren Autoritateen Hiztegia argitaratu berria zela, Larramendik oso-osorik euskaratu nahi izan zuen, erdaldunak euskal hizkuntzaren aberastasunaz konbentzitzeko. Herriz herri galdetuz eta liburuak arakatuz hitz andana bildu zuen. Lan erraldoia da, baina Larramendiren ohiko xelebrekeriak ere ez dira falta hiztegiko hitzen artean. Erdal etorkiko hainbat hitz euskal hitz jatorrak balira bezala aurkezten ditu (alferez: alfer-ez, soldadua baino langileagoa delako). Jakintza adigaiak (unibertso, astronomia, matematika, eta beste) eta euskararentzat ezezagunak ziren objektuen izenak (bolbora, txokolatea, tabakoa) izendatzeko, hitz berriak asmatzeko beharrean sentitu zen. Askotan, zaila da jakiten zein hitz diren herriaren ahotik jasoak eta zein berak asmatuak. Larramendiren irudimenari esker sortutako hitz batzuk, egungo euskaran erabiltzera iritsi dira, hilezkor eta garrantzi, esaterako. Asmatu zituen neologismo horiek, hala ere, berak ez zituen inoiz erabili eta bere jarraitzaile gehienek ere ez. Hala ere, garaiko euskal idazlanetan aldaketa nabari da hiztegia argitara eman zenetik: Idazleak hitz berrien sorkuntzarako baliabideak gehiago erabiltzen hasi ziren, gaztelaniara eta frantsesera hainbeste jo gabe.
De la Antigüedad y universalidad del Bascuence en España (1728). Euskara Espainiako jatorrizko hizkuntza bakarra dela defendatu nahi du. Larramendiren ustez, euskaldunak dira espainiarrik petoenak, garbienak. Tubalismoa da agertzen duen ideietako bat.
Discurso histórico sobre la antigua famosa Cantabria (1736). Euskokantabrismoaren teoria defendatzen du. Bere garaiko jende askok bezala, erromatarren aurka borrokan aritutako kantabriarrak euskaldunekin identifikatzen ditu.
Corografia de Guipuzcoa edo Corografía o descripción general de la muy noble y leal Provincia de Guipúzcoa (1754): Gipuzkoako geografia eta bertoko herritarren ohiturak, jantziak, dantzak, hizkuntza eta ogibideak azaltzen dituen lan etnografikoa. Dantzen kontura, garai hartako apaizen artean eztabaida sutsua piztu zen: batzuen ustetan, dantza, bekaturako bidea errazten zuen ohitura lizuna zen. Larramendiri, dirudienez, ez zitzaion hala iruditzen, eta liburu honetan Gipuzkoan XVIII. mendean egiten ziren dantzen berri ematen du.
Sobre los fueros de Guipuzcoa (1756-58, 1983): bere garaian ezin argitaratuzkoa izan zen saio politikoa. Euskal Herriko foruak Tubal aitasoaren garaietatik datozen lege zaharrak dira. Euskal Herriko foruek, euskal herritar guztiei, bereizkeriarik gabe eta jaiotzatik, noblezia unibertsala onartzen diete, Gaztelako herritarrei ez bezala. Pirinioetako Probintzia Batuak izeneko Euskal Herriko estatu subirano baten alde mintzo da. Egitasmo hori euskal nazionalismoaren aurrekarietakotzat har liteke. Lana inprimatu ez bazen ere, garai hartako letradun jendeak eskuizkribua kopiatu eta zabaldu ahal izan zuela uste da.

Argitaratze atzeratuak

Larramendiren obra nagusi batzuk, politikoenak, ez ziren beren idatz-garaian argitara eman, ekarriko lizkioketen arazoengatik. Aitzitik, isilarazita geratu ziren, ondoko mendeetan argitaratzaile lagunen bat izan zuten arte. Hala, bada, bere idazlanetatik galdu ere egin ziren zenbait: Gipuzkoaren historia bat, adibidez.

Euskal testu bat, adibidetzat

«	Eztakit zer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola Euskal Erriak edertu, ta jasoko ditudan. Bost gau illun, eta bost egun argi iragoak ditut, egiteko onetan; baita gure euskera, izkuntza guztien zarrena aien garai nola ezarriko dedan. Baña ezta sinistekoa zer gertatzen zatan. Batzuek diote bestelako lan txarretan nabillela. Ezta ezer; oiek jakiñezak dirade, zer darauskioten ere eztakitenak. Besteak obeko nukeala itxegi beargai goragoren ta ederragoren bati. Ezta anik: oiek alperpotzak dira berok, ez gorago ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Elakio hitzonzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko natxeok prestuagoari. Ainbeste urtean neabile ezagutu naiez gure hizkuntza miragarriaren txitezkoak, ta etzeatiet oraindikan osoro ezagutu; ain dek beargai au andi, larria. Eta lotsatzen ez aiz hi ta hire lagun oroitzar horiek, lan txarra deitzea lanik gaitzen ta latzenari? Hi ta hire ballerakoak besterik ezpaliz mendarte oietan, euskeraren saietsetik euskaldunok galduak, baita tuak ere gindukek, erdaldunen bekaitzez ezin ekusiaz, ta juzku gaiztoz. Baldin elkar artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak, ta Españian españiar guziak. Non da ordea elkarte hori? Nagokan isillik. Nere min garratzena da, are eztakuzkula onetatik darraizkun kalteak eta gaitzak; era, dirudienez, ezagutuko ere eztitugula, ditugun on piskak galdu ditzagun artean.	»
Manuel Larramendi: Corografía de Guipúzcoa, 1754

Jarraitzaileak

Manuel Larramendiren obrak itzal handia izan zuen bere garaikide batzuengan, Mendiburu, Mikelestorena eta Ubillosengan, esaterako, baita hurrengo mendeetako idazle batzuengan ere, Kardaberaz, Agirre Asteasukoa...

Bibliografia

Alberdi, Andres (1991): Manuel Larramendi: (1690-1766), Bidegileak 3, Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.
Lakarra, Joseba A. (eta beste) (1992): Manuel Larramendi hirugarren mendeurrena 1690-1990, Andoain, Andoaingo Udala / Euskaltzaindia. ISBN 978-84-604-2150-4.
Marín Paredes, José Antonio (2018): "El momento Foral de Manuel de Larramendi. ¿La construcción de una tradición?", Sancho el Sabio, Extra 2, 129-148.

Ikus, gainera

Kanpo loturak

Aita Larramendiren Euskal testuak. Klasikoen Gordailua.
Alberdi, Andres (1991): Manuel Larramendi: (1690-1766).
Lakarra, Joseba A. (eta beste) (1992): Manuel Larramendi hirugarren mendeurrena 1690-1990.
Marín Paredes, José Antonio (2018): "El momento Foral de Manuel de Larramendi. ¿La construcción de una tradición?"

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Manuel Larramendi

Datuak: Q4890298
Multimedia: Manuel Larramendi / Q4890298
Aipu famatuak: Manuel Larramendi
Jatorrizko testuak: Egilea:Manuel Larramendi

@@ 55. lerroa: / 55. lerroa: @@
 [[Fitxategi:Andoain 06.jpg|thumb|right|220px|Manuel Larramendiren omenezko monumentua [[Andoain]]en.]]
 {{aipu|Eztakit zer esain dizutedan. Aspaldi nabil nola Euskal Erriak edertu, ta jasoko ditudan. Bost gau illun, eta bost egun argi iragoak ditut, egiteko onetan; baita gure euskera, izkuntza guztien zarrena aien garai nola ezarriko dedan. Baña ezta sinistekoa zer gertatzen zatan. Batzuek diote bestelako lan txarretan nabillela. Ezta ezer; oiek jakiñezak dirade, zer darauskioten ere eztakitenak. Besteak obeko nukeala itxegi beargai goragoren ta ederragoren bati. Ezta anik: oiek alperpotzak dira berok, ez gorago ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Elakio hitzonzia, beargai txar diokan horri, ta ara ni itxekiko natxeok prestuagoari. Ainbeste urtean neabile ezagutu naiez gure hizkuntza miragarriaren txitezkoak, ta etzeatiet oraindikan osoro ezagutu; ain dek beargai au andi, larria. Eta lotsatzen ez aiz hi ta hire lagun oroitzar horiek, lan txarra deitzea lanik gaitzen ta latzenari? Hi ta hire ballerakoak besterik ezpaliz mendarte oietan, euskeraren saietsetik euskaldunok galduak, baita tuak ere gindukek, erdaldunen bekaitzez ezin ekusiaz, ta juzku gaiztoz. Baldin elkar artzen bagendu guziok, nor bere sallari ditxekala, Franzian ikaratuko gintuke franziar guziak, ta Españian españiar guziak. Non da ordea elkarte hori? Nagokan isillik. Nere min garratzena da, are eztakuzkula onetatik darraizkun kalteak eta gaitzak; era, dirudienez, ezagutuko ere eztitugula, ditugun on piskak galdu ditzagun artean.|Manuel Larramendi: ''Corografía de Guipúzcoa'', 1754}}
+== Jarraitzaileak ==
+Manuel Larramendiren obrak itzal handia izan zuen bere garaikide batzuengan, [[Sebastian Mendiburu|Mendiburu]], [[Joseph Mikelestorena|Mikelestorena]] eta [[Juan Antonio Ubillos|Ubillos]]engan, esaterako, baita hurrengo mendeetako idazle batzuengan ere, [[Agustin Kardaberaz|Kardaberaz]], [[Joan Batista Agirre|Agirre Asteasukoa]]...
 == Bibliografia ==