Lankide:Ainara Terrazas/Proba orria
Kimikan, metalak (grezieraz: Metallon) elektroiak galdu eta ioi positiboak (katioiak) erraz sortzen dituzten elementu kimikoak dira, atomoen artean lotura metalikoak dituztenak. Metalak moldakorrak izaten dira normalean (xafla finetan mailakatuak izan daitezke), baita harikorrak ere (alanbreetan luza daitezke). Metalak elementu kimikoak izan daitezke, burdina adibidez, aleazioak, esate baterako, altzairu herdoilgaitza, edo konposatu molekularrak, hala nola sufre-nitruro polimerikoa.Taula periodikoko 118 elementuetatik 95 inguru metalak dira, edo izan daitezke. Kopurua zehaztugabea da; izan ere, metalen, ez-metalen eta metaloideen arteko mugak zertxobait aldatzen dira, inplikatutako kategorien definizio unibertsalik ez baitago.
Fisikan, metal esaten zaio, oro har, elektrizitatea zero absolutuko tenperaturan eroateko gai den edozein substantziari[1]. Normalean metal gisa sailkatzen ez diren elementu eta konposatu asko metaliko bihurtzen dira presio handien pean. Adibidez, iodoa, metala ez bada ere, presio atmosferikoa baino 40 eta 170 mila aldiz presio handiagoaren pean metal bihurtzen da pixkanaka. Era berean, metaltzat hartzen diren material batzuk ez-metal bihur daitezke. Sodioa, adibidez, ez-metal bihurtzen da presio atmosferikoa baino bi milioi aldiz presio txikiagoan.
Astrofisikan, "metal" terminoa era zabalagoan erabiltzen da helioa baino pisutsuagoak diren izarretako baten elementu kimiko guztiei erreferentzia egiteko, eta ez soilik metal tradizionalei. Ildo horretatik, nukleosintesiaren ondorioz izarren nukleoetan metatzen diren lehen lau "metalak" karbonoa, nitrogenoa, oxigenoa eta neoia dira, guztiak ere elementu kimikoen sailkapenetan metaltzat hartzen ez direnak. Izarrek atomo arinak fusionatzen dituzte bere bizitzan zehar, batez ere, hidrogenoa eta helioa. Hortaz, objektu astronomikoen metalikotasuna elementu kimiko astunenek osatzen duten materiaren proportzioa da[2][3].
Metalak, elementu kimiko gisa, lurrazalaren % 25 dira, eta bizitza modernoaren arlo askotan erabiltzen dira. Metal batzuei, haien indar eta erresistentziagatik, askotariko erabilerak ematen zaizkie, adibidez, altuera handiko eraikinak eta zubiak eraikitzeko, edota ibilgailuak, etxetresna elektrikoak, hodiak eta trenbideak fabrikatzeko. Metal preziatuak txanpon gisa erabiltzen ziren historikoki, baina aro modernoan, metal preziatuak ez ezik, beste 23 elementu kimiko erabiltzen dira gutxienez objektuak fabrikatzeko.
Badirudi metal finduen historia kobrearen erabilerarekin hasi zela duela 11.000 urte inguru. Urrea, zilarra, burdina, beruna eta letoia ere Kristoren aurreko bosgarren milurtekoan erabiltzen ziren, brontzearen lehen agerpen ezaguna baino lehen. Ondorengo garapenen artean, hauek dira aipagarrienak: altzairuzko lehen formen ekoizpena, sodioaren aurkikuntza -lehen metal arina- 1809an, aleazio-altzairu modernoen sorrera eta, Bigarren Mundu Gerraren amaieratik, forma sofistikatuagoen garapena.
Metalak beren propietate fisiko edo kimikoen arabera sailka daitezke. Hauek dira bereizi ohi diren kategoria batzuk: metal ferrosoak eta ez-ferrosoak; metal hauskorrak eta metal erregogorrak; metal zuriak; metal astunak eta arinak; eta oinarrizko metalak, nobleak eta preziatuak. Atal honetako elementu metalikoen taulan oinarrizko metalak sailkatzen dira, beren propietate kimikoetan oinarrituta: metal alkalinoak eta lurralkalinoak; trantsiziozko eta trantsizio ondoko metalak; eta lantanidak eta aktinidoak. Beste kategoria batzuk ere badaude, sartzeko irizpideen arabera. Adibidez, metal ferromagnetikoak —giro-tenperaturan magnetikoak direnak— burdina, kobaltoa eta nikela dira.
Metal ferrosoak eta ez-ferrosoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusiak: burdinazko metalurgia eta burdinazkoa ez den metala
"Ferroso" terminoa "burdindun" esan nahi duen latinezko hitzetik dator. Alde batetik, burdina purua, burdina forjatu moduan aurki daiteke. Bestetik, burdina duten altzairuzko aleazioak ere aurki daitezke. Metal ferrosoak magnetikoak izaten dira askotan, baina ez dute bakarrik ezaugarri hori. Metal ez-ferrosoek eta aleazioek ez dute burdin kantitate handirik.
Metal hauskorrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ia metal guztiak xaflakorrak edo harikorrak diren arren, batzuk —berilioa, kromoa, manganesoa, galioa eta bismutoa— hauskorrak dira. [4] Metaltzat har daitezkeen artsenikoa eta antimonioa ere hauskorrak dira.
Metal erregogorrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusia: Metal erregogorrak
Materialen zientzietan, metalurgian eta ingeniaritzan, metal erregogor esaten zaie beroaren aurreko erresistentzia handia dutenei. Metal erregogorren artean, niobioa, molibdenoa, tantaloa, tungstenoa eta renioa daude. Guztiek 2.000 °C-tik gorako urtze-puntuak dituzte, eta gogortasun handia erakusten dute giro-tenperaturan.
-
Niobiozko kristalak eta 1 cm3-ko niobio anodizatutako kubo bat. -
Molibdeno-kristalak eta 1 cm3-ko molibdeno-kubo bat. -
Tantalozko kristala, kristal-zati batzuk eta 1 cm3-ko tantalozko kubo bat. -
Renio kristala, barra urtu bat eta 1 cm3-ko renio kubo bat.
Metal zuriak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Metal zuriak metal zurien (edo haien aleazioen) sorta bat dira, eta urtze-puntu nahiko txikiak dituzte. Metal horien artean, zinka, kadmioa, eztainua, antimonioa (metala), beruna eta bismutoa daude, eta horietako batzuk nahiko toxikoak dira.
Metal gogor eta bigunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusiak: Metal astunak eta metal arinak
Metal astunak deritze nahiko trinkoak diren metal edo metaloideei. [5] Definizio zehatzagoak proposatu dira, baina inork ez du definizio orokorra lortu. Metal astun batzuek erabilera espezifikoak dituzte, edo oso toxikoak dira; beste batzuk, aldiz, funtsezkoak dira elementu aztarna modura. Gainerako metal guztiak metal arinak dira.
Metal preziatuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Artikulu nagusiak: Metal arruntak, metal nobleak eta metal preziatuak
Kimikan, oinarrizko metal terminoa modu informalean erabiltzen da erraz oxidatzen edo korrosionatzen diren metalei erreferentzia egiteko. Hala nola, azido klorhidriko diluituarekin (HCl) erraz erreakzionatzen duten eta metal-kloruroa eta hidrogenoa sortzen duten metalak izendatzeko. Adibide batzuk dira, burdina, nikela, beruna eta zinka. Kobrea oinarrizko metaltzat hartzen da, nahiko erraz oxidatzen baita, nahiz eta ez duen HCl-arekin erreakzionatzen.
Metal noble terminoa normalean oinarrizko metalaren kontrakoa adierazteko erabiltzen da. Metal nobleek korrosioarekiko edo oxidazioarekiko erresistenteak dira[6], oinarrizko metal gehienek ez bezala. Metal preziatuak izan ohi dira metal nobleak, hautemandako bitxitasunengatik. Metal nobleen adibideak dira urrea, platinoa, zilarra, rodioa, iridioa eta paladioa.
Portaera kimikoari dagokionez, metal preziatuak (metal nobleak bezala) ez dira elementu gehienak bezain erreaktiboak, distira handia dute eta bai elektrizitate-eroaletasun handia ere. Historikoki, metal preziatuak garrantzitsuak ziren moneta gisa, baina orain inbertsio eta produktu industrialtzat hartzen dira nagusiki. Metal preziatu ezagunenak urrea eta zilarra dira. Biek industria-erabilera badute ere, ezagunagoak dira artean. bitxigintzan eta txanpongintzan dituzten erabilerengatik. Beste metal preziatu batzuk platinozko taldeko metalak dira: rutenioa, rodioa, paladioa, osmioa, iridioa eta platinoa. Horietatik platinoa da komertzializatuena.
Metal preziatuen eskari handia dago, erabilera praktikoagatik ez ezik, inbertsio gisa eta balio-biltegi gisa duten eginkizunagatik ere.
Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]
- ↑ Mortimer, Charles E.. (1983). Chemistry. (5th ed. argitaraldia) Wadsworth Pub. Co ISBN 0-534-01184-5. PMC 8552913. (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
- ↑ «Ductility Review - Strength Mechanics of Materials» www.engineersedge.com (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
- ↑ (Ingelesez) Martin, John C.; Morrison, Heather L.. (1998-10). «A New Analysis of RR Lyrae Kinematics in the Solar Neighborhood» The Astronomical Journal 116 (4): 1724–1735. doi:. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2022-06-08).
- ↑ Russell, Alan M.. (2005). Structure-property relations in nonferrous metals. John Wiley ISBN 0-471-70853-4. PMC 607802504. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
- ↑ Metal contamination. IFREMER 2007 ISBN 2-84433-028-2. PMC 470693456. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
- ↑ Chemical oxidation applications for industrial wastewaters. 2010 ISBN 978-1-78040-141-6. PMC 874148114. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).