San Martin trikuharria

San Martin trikuharria
	Irudi gehiago
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Araba
Herria	Guardia
Kokapen fisikoa	Arabako Errioxako kuadrilla
Koordenatuak	42°33′43″N 2°35′39″W / 42.561926°N 2.59419°W
Ondarea

San Martin Arabako Páganos herrian kokaturik dagoen trikuharria da.

Kokapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

N-232a errepidearen ondoan dago, 63. kilometroan, Guardia eta Leza lotzen dituen puntuan, Arabako Errioxako eskualdean.

Deskribapena[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Erraz identifikatzen da, tumuluaren gainean txabolatxo bat duelako, hain zuen trikuharriaren ganberako lauzak atzealdeko murrutzat dauzkana. Korridore erako trikuharria da, estalkitzat lauza lauak dituena (bat bertatik bertara ikus daiteke), eta zirkulu tankerako tumulu bat hilobi-ganbera inguratuz.^[1]

Ganberak oinplano poligonala du, eta hareharrizko hamar lauza eskergaz osaturik dago (5,75 m x 3,10 m, eta gehienezko 1,90 m garaiera). Korridoreak bost lauza ditu eta 1,20 m zabal eta 1,30 m garai da. Pasabidearen mendebaldeko lauzak, zeinean bermatzen baita estalkikoa, zulo edo husgune ugari ditu, ustez megalitismoari dagozkion arteadierazpenekin lotuak. Trikuharriaren inguruan harriz eta lurrez eratutako tumulua dago, ondoko mahastizaintza-lanek larri hondatu dutena.^[1]

Uste da tumuluak kareharrizko estalki zuri bat izan zuela, gertu dagoen Kantabria mendilerrotik zetorrena. Hipotesiaren arabera, tumuluan eta ganberaren ipar-mendebaldeko ortostatoetan bermatutako trikuharriaren gainean eraiki den salbamendu-txabolan horrelako harriak daude oraindik.

Arkeologia-lanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jose Migel Barandiaranek eta Domingo Fernández Medranok aurkitu zuten 1956ko apirilean, eta Juan Maria Apellanizekin batera induskatu zuten 1964ko uztaila eta abuztua bitartean. Estratifikazio-geruza batzuk aurkitu zituzten, eremu arkeologikoaren barruan arreta handia eragin zutenak. Ganberan bi harlauza erori aurkitu zituzten, bi okupazio-maila desberdin eman zituztenak, bata neolitiko garaikoa eta bestea kalkolitiko garaikoa.

Lehen mailan, eroritako ortostatoen azpian 190 cm lurrez osatua, 21 indibiduoren gorpuzkiak aurkitu zituzten, ohiko Neolitoko piezez osatutako haziekin. Bi aizto, bi xafla, hogeita hamabi lauza, hamasei triangelu, hamasei trapezio, bi harraskagailu, bost dentikulatu, zulatzaile bat, karrakagailu bat, haitzezko kristal handi bat, apata-harraskagailu edo ahuntz-hanka eran zizelkatua, bost aizkora eta zizel leundu eta ofitazko aizkora zati bi, kalaita-kontu bat, haitzezko kristal bat, zeramika leun zati batzuk, bandaz apaindutako zeramika zati bat eta lau idolo espatulari dagozkien sei hezur zati aurkitu zituzten.

Bigarren mailan gizabanako baten hondarrak bakarrik atera zituzten lurpetik, eta hiru xafla sinple, bi laminatxo eta bi punta ukitu marjinalekin, hiru gezi punta pedunkulu eta hegalekin eta beste baten pedunkulua, hiru triangelu, bi karrakagailu, lau dentikulatu, esfera bat eta hogeita hamalau lauza, hori guztia silexean egina aizkora leundu baten ondoan, okre barra bat, pirita ontzi bat, kalaita kontu bat, harri zurizko eraztun zati bat, "V" formako zulaketak dituzten hezurrezko 14 botoi, brontzezko xafla bat eta sastakai bat, eta zilar formako zazpi kanpai-formako ontzien hondarrak, ebakiak eta bestelakoak.

Trikuharriaren ganberan eroritako lauza baten azpian, hareharriz egindako hiru hilarri aurkitu ziren, hegoaldetik iparraldera lerratuta egon behar zutenak eta elkarren ondoan zeudenak, hiru hilarri horiek trikuharriaren erabileraren lehen etapan lurperatutako gizabanakoak zeuden lekuaren buruan zeuden hipotesiari bide emanez. Hilarriak 60 zentimetro zabal, 65 zentimetro garai eta 15 zentimetro lodi dira.^[2]

Hezurrez egindako giza hezurren eta ostilamenduaren objektuen karbono-14 bidezko datazioaren ondorioz, bi aldi bereizi gertatu ziren: gorpuzkiak azken Neolitoaren barruan kokatu ziren, duela 4900 urte inguru; idolo-espatularenak (horietako batzuk ezin izan ziren datatu, karbono 14aren proba egiteko kolagenorik ez zutelako). Horien ondorioz, piezetako batek 5920+ 40BP urteko antzinatasuna izan zuen, Neolitoaren garai zaharrean kokatuz, eta beste piezak, berriz, 5380+40BP urteko antzinatasuna, Neolitoaren ertainean kokatuz. Aztertutako beste pieza bat 4650+30BP urteko antzinatasuna eman zuen puntzoia izan zen, etapa kalkolitikoan kokatuz. Neolito zaharrean eta ertainean kokatutako objektuen datazioek haien erabilerari buruzko zalantza bat zabaltzen dute. Alde batetik, 1.000 urte baino gehiagorako komunitatearen inguruan piezak zaintzearen hipotesia azaltzen da, bai eta ehorzketetako batean eskaintza gisa gordetzearen hipotesia edo 1.000 urteko antzinatasunarekin pieza hezur zaharrekin egin izanaren hipotesia ere. Hipotesirik egingarriena da une horretan egindako ehorzketetakoak izatea eta instalazioa geroago ere erabiltzen jarraitzea, lekuari izaera berezia, sakratua, emanez komunitatearentzat denboran zehar.

Indusketa eta azterketaren ondoren, monumentua zaharberritzeko lanak egin zituzten: eroritako lauzak birjarri ziren haren ordez, eta morteroak jarri ziren ortostatoen artean. Korridorean jatorrizko kokalekua mantentzen zuen ateburu bakarra ere finkatu zuten.^[2]

Monumentu kalifikatua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

2011ko uztailaren 26ko, 183/2011 dekretuan, Arabako Lurralde Historikoko behe-lurretako trikuharriak monumentu-multzo kategoriako kultura-ondasun gisa sailkatu ziren^[3].

Arabako Lurralde Historikoko behe-lurretako trikuharrien monumentu-multzoa hemen daude: Arabako Lautadan, Arabako Errioxan gehienbat, Lantaronen eta Kuartangon. Egitura, kronologia eta material aldetik Iberiar Penintsulako mesetako antzeko beste batzuekin izan dezake loturarik. Monumentu-multzoan sartzen diren trikuharriak hauek dira: Sorginaren Txabola eta El Encinal (Elvillar); Lazaya, San Martin, Alto de la Huesera eta Los Llanos (Guardia); El Sotillo (Leza/Guardia); La Mina eta La Lastra (Lantaron); Sorginetxe (Agurain); Aizkomendi (Donemiliaga); San Sebastian Hegoa, San Sebastian Iparra, Gurpide Hegoa eta Gurpide Iparra (Kuartango) eta El Montecillo (Villabuena Araba).