Edukira joan

Java (uhartea)

Koordenatuak: 7°29′30″S 110°00′16″E / 7.4916666666667°S 110.00444444444°E / -7.4916666666667; 110.00444444444
Wikipedia, Entziklopedia askea
Java (uhartea)
Datu orokorrak
Mendirik altuenaSemeru
Garaiera3.676 m
Motauharte
Luzera1.062 km
Zabalera199 km
Azalera128.297 km²
Geografia
Map
Koordenatuak7°29′30″S 110°00′16″E / 7.4916666666667°S 110.00444444444°E / -7.4916666666667; 110.00444444444
UTC orduaIndonesia Western Standard Time (en) Itzuli
Honen parte daSondako Uharte Handiak
KokapenaJavako itsasoa
Ur-gorputzaIndiako ozeanoa
Javako itsasoa
Bali Strait (en) Itzuli
Sondako itsasartea
Madurako itsasartea
Leku geografikoaSondako Uharte Handiak
Hego-ekialdeko Asia
Mendizaletasuna

Java[1] (indonesieraz Jawa; javeraz: ꦗꦮ; sonderaz: ᮏᮝ) Indonesiako uhartea da. 124.413 kilometro koadroko eremua du, eta 2015ean 141 milioi biztanle zituen, herrialdeko biztanleriaren % 56,7[2]. Munduan jende gehien bizi den uhartea da. Hiri nagusia Jakarta da, Indonesiako hiriburua.

Java Sondako uharte handiak izeneko uharte-katean dago, Sumatraren ekialdean dago, Baliren mendebaldean, Borneoren hegoaldean Christmas uhartearen iparraldean. Javako itsasoa du iparraldean, Sondako itsasartea mendebaldean, Indiako ozeanoa hegoaldean eta Baliko zein Madurako itsasarteak ekialdean. Munduko hamahirugarren uharterik handiena da, 128.297 kilometro koadroko eremuarekin.

Uharteak jatorri bolkanikoa du. Kono itxurako 38 mendi ditu, antzina sumendi aktiboak izan zirenak.

Orografia eta hidrografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Semeru eta Bromo mendiak, ekialdeko Javan.

Insulindiako sumendi mendikatea eratzen dute Javako mendiek, Sondako itsasartearen eta Baliko itsasoaren artean daudenek. Sumendirik garaiena Semeru da (3.676 m), eta aktiboena Merapi (2.930 m). Haran gehientsuenak hegoaldean daude.

Ibairik luzeena Solo da (600 km); Lawu sumendian du iturburua, erdialdeko Javan, eta Javako itsasoan ahoa, Surabayatik hurbil. Beste ibai aipagarri batzuk Brantas, Citarum, Cimanuk eta Serayu dira.

Javak klima tropikala du, beroa eta hezea. Batez besteko tenperatura 22 °C eta 29 °C artekoa izaten da, eta hezetasun erlatiboa % 75 ingurukoa. Bi urtaro bereizten dira: hezea, azarotik apirilera, mendebaldeko montzoi haizeak eragiten duena, eta lehorra, ekainetik urrira.


    Datu klimatikoak (Surabaya, ipar-ekialdeko Java)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 31.8 31.5 31.6 31.4 31.6 31.2 31.3 30.1 32.7 33.4 33.1 31.9 31.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 24.1 24.2 24.0 24.8 24.1 23.5 23.0 22.5 22.9 23.7 24.1 23.8 23.7
Euria (mm) 327 275 283 181 159 101 22 15 17 47 105 219 1751
Euri egunak (≥ 1 mm) 17 18 19 15 13 11 7 3 4 5 12 23 147
Iturria: World Weather Information Service[3]

Landaredia eta fauna

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Landaredia eta fauna oso aberatsak dira. Dibertsitate biologikoa handi-handia da, eta espezie endemiko ugari dago: Javako errinozeroa[4], Sus verrucosus basurdea, Nisaetus bartelsi arranoa, Pavo muticus hegazterrena, Hylobates moloch eta Trachypithecus auratus primateak, Tragulus javanicus eta Rusa timorensis artiodaktiloak eta Javako lehoinabarra. Erdialdean eta mendebaldean oihan tropikal zabalak daude.

Aspalditik bizi da jendea Javan; hala erakusten dute han aurkitu diren fosilek. Yavdvïpa izenaz agertzen da Indiako epopeian eta Iabadiu izenez Ptolomeoren geografian. Kristau aroko lehen mendeetan, hinduismoaren eragina zen nagusi. Aginpidea printzeen esku zegoen. Haiek zergak kobratzen zizkieten nekazariei eta nekazaritza gaiak kaietara eramateko garraiobideak egokitzeko ardura zuten.

Te-saila, herbeheretarren kolonizazio-garaian, 1926 aldean.

732an sortu zen estatu gisa antolatutako lehen lurraldea, Sanjaia, dinastia budistako erregearekin. Javako literatura lanik zaharrenetarikoa idatzi zuen Airlangak lurraldea batu zuen 1028 eta 1035 artean. Airlanga hil zenean, bi erreinu sortu ziren: Janggala mendebaldean eta Panjalu edo Kediri ekialdean. Azken horrek indar handia hartu zuen eta Javako artearen eta literaturaren garapena ekarri zuen. 1293tik aurrera, Majapahit Inperioaren bitartez, iritsi zuen urrezko aroa, garai hartan lortu baitzuen benetako nagusitasuna Sondako gainerako uharteekiko.

1520 aldean sartu zen Islama Javan. Ondoren, portugaldarrek hartu zituzten lurralde gehienak; 1602 inguruan, herbeheretarren esku geratu ziren lurralde haiek guztiak. Ekialdeko Indietako Herbeheretar Konpainia sortu zuten, eta hura izan zen uharteko agintaria bertakoen matxinadak zapalduta. Herman Willem Daendels gobernariaren erreformaren ondorioz, printzeei aginpidea kendu zitzaien, nekazariek Konpainarentzat lan egin behar izan zuten eta uhartearen defentsarako plana eratu zen.

1903an javatarrei administrazioan parte hartzeko eskubidea eman zitzaien eta 1925etik aurrera legegintzan parte izan zuten. Javako itsasoko gatazkaz geroztik (1942), japoniarrek uhartea hartu zuten. Gerraren ondoren, uhartearen erdialdea eta mendebaldea Indonesiako Errepublikan sartu ziren; Herbehereek sortutako gainerako estatu autonomoek 1950ean Indonesiarekin batu ziren.

Banaketa administratiboa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Java eta inguruko uharteak batera administratzen dira; lau probintzia eta bi eskualde berezitan banaturik daude:

Lau kultura-eskualde bereizten dira:

  • Mendebaldeko Java (Banten, Mendebaldeko Java eta Jakarta)
  • Erdialdeko Java (Erdialdeko Java eta Yogyakarta)
  • Ekialdeko Java, Madura uhartea salbu
  • Madura Uhartea

2015ean Javak 141,3 milioi biztanle zituen[2], 124.413 kilometro koadroko eremuan (Java izeneko administrazio-eskualdeak, Madura uhartea barne hartzen duenak, 129.438 kilometro koadroko eremua du, eta 145 milioi biztanle zituen 2015ean). Munduko uharterik jendetsuena da, eta Indonesiako biztanleriaren % 56,7 bizi da bertan. Munduan biztanle dentsitate handienetako eskualdea da: 1.136 biztanle kilometro koadroko. Dentsitate handiena uhartearen mendebaldean dago, Banten, Jakarta eta Mendebaldeko Java probintzietan.

Probintzia Hiriburua Eremua
km²[2]
Eremua
%
Biztanleria
2000ko errolda[2]
Biztanleria
2010eko errolda[2]
Biztanleria
2015eko errolda[2]
Biztanle
dentsitatea (2015)
Banten Serang 9.663 7,1 8.098.277 10.632.166 11.934.373 1.235
Jakarta - 664 0,5 8.361.079 9.607.787 10.154.134 15.292
Mendebaldeko Java Bandung 35.378 27,1 35.724.093 43.053.732 46.668.214 1.319
Mendebaldeko Java eskualdea
(gaineko 3 probintziak)
45.705 34,7 52.183.449 63.293.685 68.756.721 1.504
Erdialdeko Java Semarang 32.801 25,3 31.223.258 32.382.657 33.753.023 1.029
Yogyakarta Yogyakarta 3.133 2,4 3.121.045 3.457.491 3.675.768 1.173
Erdialdeko Java eskualdea
(gaineko 2 probintziak)
35.934 27,7 34.344.303 35.840.148 37.428.791 1.041
Ekialdeko Java Surabaya 47.800 37,3 34.765.993 37.476.757 38.828.061 812
Java administrazio-eskualdea Jakarta 129.438 100 121.293.745 136.610.590 145.013.573 1.120
Madura uhartea
- 5.025 3,3 3.230.300 3.622.763 3.724.545 741
Java uhartea[5]
- 124.413 96,7 118.063.445 132.987.827 141.289.028 1.136

Banaketa etnikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indonesiako beste uharte handien aldean, Java etnikoki nahiko homogeneoa da. Bi besterik ez dira bertako talde etnikoak: javatarrak, biztanleriaren bi heren, eta sondatarrak, gehiengoa mendebaldeko Javan[6]. Maduratarrak, jatorria Madura uhartean dutenak, XVIII. mendean hasi ziren ekialdeko Javara emigratzen, eta egun biztanleriaren % 10 dira. Betawia etnia kriolloa da, XVII. mendean Bataviaren inguruan bizi zen herri baten ondorengoa; malaysieraren dialekto bat erabiltzen dute.

Hiru dira Javako hizkuntza nagusiak: javera, sondera era madurera. Beste mintzaira batzuk ere erabiltzen dira, hala nola, betawiera (malaysieraren dialektoa, Jakartaren inguruan mintzatzen dena), osingera, banyumasanera eta tenggeresera (javeraren dialektoak), baduyera (sonderaren dialektoa), kangeanera (madureraren dialektoa) eta baliera[7]. Biztanle gehienen bigarren hizkuntza indonesiera da.

Biztanle gehienak musulmanak dira, baina haietako askok ez dituzte islamaren bost euskarriak betetzen. Santriak islam ortodoxoaren jarraitzaileak dira, eta abanganak bertsio sinkretikoago bat praktikatzen dutenak, hinduismo, budismo eta animismoaren eraginaz[8]. Gutxiengo kristauak, batez ere katolikoak, eta budistak daude.

Hiri nagusiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Jakarta, Javako eta Indonesiako hiriburua.
Bandung, Javako hirugarren hiria.
Hiria Probintzia Biztanleria
(2010)[9]
1 Jakarta Jakarta 9.607.787
2 Surabaya Ekialdeko Java 2.765.487
3 Bandung Mendebaldeko Java 2.394.873
4 Bekasi Mendebaldeko Java 2.334.871
5 Tangerang Banten 1.798.601
6 Depok Mendebaldeko Java 1.738.570
7 Semarang Erdialdeko Java 1.555.984
8 Hego Tangerang Banten 1.290.322
9 Bogor Mendebaldeko Java 950.334
10 Malang Ekialdeko Java 820.243

Nekazaritza jarduera nagusia da, egoera horretarako oso ona ba: klima heze eta egonkorra du, lur emankorra, eskulan ugaria eta kontsumoko merkatu zabala. Arroza, artoa, kafea, kakaoa eta kautxua lantzen dira, batez ere. Industria batzuk ere daude: azukre eta petrolio findegiak, eztainu eta beste zenbait metalen fundiziorako lantegiak...

Borobudur tenpluaren ikuspegia.

Javako artean garai asko bereiz daitezke, historian zehar kolonizatu zuten herrien ezaugarriek mugatuak, baina urrezko aroa VII-IX. mendeen artekoa izan zen. Garai hartan, Javako agintea Cailendra dinastiaren esku zegoen: jatorriz Indiakoa zen, baina aginpidea Indonesiako lurralde askotara hedatu zuen; haren eraginez, budismoak hinduismoaren tokia hartu zuen eta Javako erlijio nagusi bihurtu zen.

Garai hartako arte lan aipagarrienak hilobi budistak dira. Garrantzitsuenak Dieng ordokikoak dira (egun, zortzi daude) eta bereziki, Borobudur santutegi budista (800. urte inguruan eraikia). Borobudur santutegia piramide formakoa da, oin karratuko bost solairu eta horien gainean oin biribileko beste hiru solairu ditu; barnealdean Budaren bizitzaren pasarteak aditzera ematen dituzten gupta estiloko baxuerliebeak daude. Santutegiak unibertsoaren harmonia eta naturaren edertasuna adierazten ditu eta Javako erlijiozko artearen gune garrantzi handienetako bat da. Horiez gainera, aipatzekoak dira, besteak beste, Jabungo tenplu biribila (hinduista da), Sewu tenplua eta Prambanan tenplua.

Urrezko aroaz gainera, XII-XIII. mendeetako artea garrantzizkoa izan zen: islamaren eragina nabari da du eta garai hartako arte lan nagusiak tenpluak eta bainuak dira.

Javako musikan gamelana aipagarria da, mendebaldeko orkestraren antzekoa. Jatorria Malaysian du, baina hinduismoaren, islamaren eta Ekialde Urruneko eraginak jaso ditu. Eskalen artean bi dira oinarrizkoak: slendro eta pelog.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. Euskaltzaindia. (2012-06-29). 171. araua: Asiako toponimia. (Noiz kontsultatua: 2013-02-11).
  2. a b c d e f Aipuaren errorea: Konpondu beharreko erreferentzia kodea dago orri honetan: ez da testurik eman bizt izeneko erreferentziarako
  3. Surabayako datu klimatikoak. worldweather.wmo.int (Noiz kontsultatua: 2016-9-9).
  4. Javan Rhinoceros. edgeofexistence.org (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).
  5. Uharte txiki batzuk barne: Nusa Barung 100 km², Bawean 196 km², Karimunjawa 78 km², Kambangan 121 km², Panaitan 170 km², Thousand Islands 8.7 km² - denetara 90.000 biztanle inguru
  6. Sundanese. everyculture.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-12).
  7. Languages of Indonesia (Java and Bali). archive.ethnologue.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-12).
  8. Javanese. everyculture.com (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).
  9. Indonesia: Provinces, Regencies and Cities. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2016-9-10).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]