Begi

Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Begi
Xehetasunak
Konponenteakbegiaren atzeko kamera
Esklerotika
Koroidea
ArtikulazioaNerbio optikoa
eyestalk (en) Itzuli
Identifikadoreak
Latinezoculus
MeSHeta A09.371 A01.456.505.420 eta A09.371
TAA15.2.00.001 eta A01.1.00.007
Terminologia anatomikoa

Begia edo begi-globoa ikusmen-organoa da, animaliei ikusteko gaitasuna eskaintzen diena, hau da, inguruan duten ingurunearen ikusizko informazioa jaso eta prozesatzeko trebetasuna. Begiek argia detektatzen dute eta nerbio optikoan zehar, neuronen bidez, burmuineraino bidaiatzen duten bulkada elektrokimiko bihurtzen dute. Gainera, ikusmenarekiko independenteak diren zenbait funtzio eramaten dituzte aurrera: garrantzitsuena ziklo zirkadianoaren erregulazioa da.

Begiak buruaren aurrealdean daude, aurpegiaren goiko erdialdean. Ingururekiko oso esposizio handia dutenez, nolabaiteko babesa behar dute haizearen eta partikulen aurrean. Begi mota asko daude. Sinpleenei pigmentu-orban deritze, eta mugimendua hautemateko funtzioa baino ez dute betetzen. Mugimendua hautematen dute, begi-orbanetan sartzen den argiaren angelu-aldaketak detektatuz.

Begi konplexuagoek sistema optiko oso bat garatu dute, inguruneko argia jasotzen duena eta kristalino izeneko diafragma baten bidez argi-intentsitatea erregulatzeko gai dena. Hori dela eta, sistema optikoa irudi bat osa dezake: lehenengoz, lente multzo doigarri baten bidez fokuratzen du, eta ondoren, irudia seinale elektriko bihurtzen du nerbio optikoaren bidez burmuinera transmititzeko.

Bereizmen handiko ahalmena duten begiak hamar formatan azaltzen dira, eta animalia-espezieen % 96k sistema optiko konplexua dute. Horien artean, moluskuak eta artropodoak daude, esate baterako.

Giza-begiaren anatomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Giza begiaren eskema

Aurreko segmentua

  • Kornea (7): argia erretinara transmititzen duen ehun gardena da. Malkoek eta humore urtsuak etengabe elikatzen dute.[1]
  • Irisa (3): begiari kolorea ematen dion mintza da, disko formakoa. Horren erdian dagoen zuloari begi-ninia deritzo.[1]
  • Kristalinoa (8): begiko organo gardena da, argia fokuratzeko gai dena.[2]
  • Humore urtsua (4): likido gardena da, kornea eta kristalinoa elikatzen dituena. Haren funtzioa begi barneko presioa eta begi-globoaren forma mantentzea da.[1]

Atzeko segmentua

  • Humore beirakara (14): likido gardena da, kristalinoaren eta erretinaren artean kokatuta dagoena.[3]
  • Erretina edo betsarea (13): mintz mehe bat da, begi-globoa barnetik estaltzen duena. [1]
  • Koroidea (9): begiaren erdiko geruza da, erretina estaltzen duena eta odol hodiak eta ehun konektiboa dituena. Begiaren barnealdeari mantenugaiak ematen dizkio.[4]
  • Konjuntiba: mintz mehe bat da, betazalaren barne-azalera eta begi-globoaren zati zuria estaltzen dituena.[5]
  • Nerbio optikoa (10): begiaren atzealdean hasten da, eta ikus-informazioa erretinatik burmuinera bidaltzeko erabiltzen da.[1]
  • Esklerotika edo esklera (1): mintz zuri bat da, erresistentzia handikoa. Eskerotikari esker, begiak zuriak dira.[1]

Begien kanpokoak

  • Bekainak: begien gainean dauden ile-multzoak dira. Babes-hesi gisa jokatzen dute, eta izerdia, hautsa edo begiari kalte egin liezaiokeen edozein agente arriskutsu desbideratzen dute.[6]
  • Betileak: betazalaren ertzetik hazten diren ile-multzoak dira, eta bekainen funtzio bera dute, baina begiarekiko distantzia txikiagoan daude.[6]
  • Betazalak: begi-globoak kanpotik estaltzen duten azal-mintzak dira, eta zauriak saihesten dituzte edozein, objektu begietara gehiegi hurbiltzen denean.[7]

Begi motak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hamar begi-diseinu bereiz daitezke. Diseinu horiek guztiak begi sinpleetan eta begi konposatuetan sailka daitezke. Sinpleek, gainazal fotohartzaile ahurra dute eta, konposatuek, aldiz, gainazal ganbila. Begi konposatua, banatutako hainbat lentek osatzen dute. Kontuan izan behar da begi sinplea izateak ez dakarrela konplexutasun edo zorroztasun maila murriztea. Izan ere, izaki bizidunak gero eta ingurune gehiagoetan bizi dira eta, ondorioz, begien espezializazioa eta aniztasuna handituz joan dira.

Begi sinpleek begi konposatuek baino bereizmen hobea lortzen dute. Gainera, superposizio- eta aposizio-begiak desberdintzen dira begi konposatuen barruan; superposizio-begiek aposizio-begiek baino sentsibilitate handiagoa lor dezakete eta, beraz, hobeto egokitzen zaizkie bizileku ilunetan bizi diren izakiei. Begiak bi taldetan banatzen dira, fotohartzaileen zelula-osaera oinarritzat hartuta. Izan ere, zelula fotohartzaileak ziliodunak izan daitezke, ornodunen kasuan bezala edo, bestela, errabdomerikoak.

Zenbait organismok, begi garatuen ordez, zelula fotosentikorrak dituzte, ingurua argiatsua edo iluna den detektatu ahal izateko. Zelula horiek ezin dira begitzat jo, organo garatutzat hartzeko egitura egokia ez dutelako eta ezin dutelako irudirik sortu.

Begi sinplea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Begi sinpleak animalia askok dituzten egitura fotohartzaile txikiak dira, eta ikusmen-organo gisa funtzionatzen dute. Ozelo terminoa latinezko ocelus ("begitxoa") terminotk dator.

Intsektuetan bi ozelo mota daude: intsektu mota askoren forma helduetan aurkitzen diren bizkarraldeko begiak eta zenbait ordenatako larbetan bakarrik dauden albo-begiak. Bi motak oso desberdinak dira egituraren aldetik eta garatzen duten funtzioari dagokionez.

Beste animalia batzuek ere begi sinpleak badituzte, esate baterako, knidarioek (polipoak eta marmokak), baina haien egitura eta anatomia erabat desberdina da, intsektuen ozelo dortsalarekin alderatuta.

Begi konposatua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Begi konposatua zenbait artropodotan, hala nola, intsektuek eta krustazeoek duten organoa da. Begi mota horiek ez dute lente zentralik eta horrek bereizmen txikia izatea eragiten du. Hala ere, begi konposatuek mugimendu azkarrak antzemateko gai dira, ikus-eremu zabala dute eta ,zenbait kasutan, argiaren polarizazioa hauteman dezakete.

Begi konposatuak intsektuetan aurkitzen dira batez ere, eta mosaiko-irudi bat diruditen omatidio izeneko elementu sinple askoz osatuta daude. Omatidio bakoitzak lentilla eta rabdom bat osatzen du. Ikusmenaren zelula-hartzaileen taldeek, errabdomeroak, paraleloan edo apur bat biratuta jarritako taldeak osatzen dituzte.

Intsektu eta krustazeo helduen begi konposatua ez da garatzen larben erdiko begiaren leku berean. Omatidio berriak begien atzealdeko ilara erdizirkularretan gehitzen dira, begiaren garapenaren lehen urratsean. Horrek omatidioak karratu itxura edukitzea eragiten du baina, geroago, garapenean, hexagonal bihurtzen da.

  • Oinarrizko bi begi konposatu mota daude:
  1. Aposizio-begia: bi taldetan bana daitezke. Aposizio begi tipikoek norabide batetik argia errabdomerora bideratzen duen lentea dute eta, beste norabide batzuetako argia, aldiz, omatidioko horma ilunetan xurgatzen da. Beste aposizio-begi mota Strepsiptera ordenan dago: lente bakoitzak irudi bat osatzen du eta irudiak burmuinean konbinatzen dira. Begi horri begi gainjarri neuronal edo begi eskizokroal konposatu deritzo.
  2. Estalitako begiak: hiru motatan banatuta daude. Lehena estalitako begi errefraktorea da. Lentilla eta errabdomeroen arteko irekidura du eta ez dauka hormarik. Lente bakoitzak argia jasotzen duen angeluaren adinako angeluan islatzen du, eta begiaren erradioaren erdian irudia sortzen du. Begi mota hori gaueko intsektuetan izaten da normalean. Bigarrena, gainazal diren begi konposatu parabolikoak dira, arrain-uhinak bezalako artropodoetan, begiaren azalaren alderdi bakoitzak islatzaile batetik argia jaso eta sentsore multzo batera bideratzen duen azal parabolikoa dauka. Hirugarren begi estali mota begi islatzailea da. Gorputz luzeko krustazeoek, hala nola, ganbak eta otarrainak dira begi islatzaileak dituzten bakarrak. Irekiera ere badute, baina lentillen ordez, ispiluko diedroak erabiltzen dituzte.

Begiaren eboluzioa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikusmen-organoak ehun bigunez osatuta daudenez, arazo ugari sortzen dira haien eboluzioaren azterketa egiteko orduan. Izan ere, fosil-erregistroan ehun bigunen aztarnak gutxitan kontserbatzen dira. XX. mendean zehar pentsatzen zen filum desberdinetako begiak modu independentean garatu zirela. Hala ere, gaur egungo genetikari eta anatomia konparatuari esker lortutako ebidentzien arabera, badirudi animalien begien jatorria arbaso komun batekin lotuta dagoela.

Ornogabeak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ornogabeek bi begi mota eduki ohi dituzte: ozelo deritzen begi sinpleak, eta begi konposatuak. Zefalopodoek, adibidez, ornodunen begien pareko ikusmen-organo garatuak dituzte.

  • Begi sinpleak (edo ozeloak): barrunbe txikiak dira, erretina eta kornea garden batez estaliak. Begi mota horiek etekin optiko txikia daukate.
  • Begi konposatuak: omatidio deritzen elementuen multzoez osatuta daude. Omatidio bakoitzak begi sinple baten modura funtzionatzen du eta haien artean multzokatzen dira, ikusmen-angelu handia bereganatzeko.

Omatidioek argiarekiko sentikorrak diren zelulak dituzte, ornodunen kornearen eta kristalinoaren pareko funtzioa betetzen duten elementu optiko gardenen atzealdean kokaturik daudenak. Omatidio guztiek jasotako informazioa nerbio-sisteman bildu, eta irudi bakarra sortzen du. Gainera, lentea tamaina txikikoa dela eta, begi mota horrek bereizmen optiko murriztua du. Dena den, begi konposatuak oso sentikorrak dira argiztapen- eta mugimendu-aldaketen aurrean. Gainera, zenbait kasutan, koloreak eta argiaren polarizazioa antzemateko gai dira.

Moluskuak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Zefalopodoak

Zefalopodoen begia oso garatuta dago eta ornodunen begiaren analogoa da. Horrez gain, eboluzio konbergentearen eredu bikaina da. Espezie batzuetan begi horiek oso tamaina handia dute: adibidez, Architeuthis txibia batzuek 25 cm-ko diametroko begiak dituzte.

Animalia horien begia korneaz, kristalinoaz, irisaz eta erretinaz osatuta dago. Kristalinoak fokuratzea errazten du, atzera-aurrera mugimendu bati esker. Izan ere, mekanismo hori arrainen begiaren parekoa da. Gainera, erretinak, ugaztunenak ez bezala, ez du puntu itsurik. Bestalde, zefalopodoetan organo hori tinkoa da eta, beraz, ez du mugimendua sor dezakeen begiko muskulu estrintsekorik.

Artropodoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Organo fotohartzaileei erreparatuta, dibertsitate handiena azaltzen duten animaliak artropodoak dira, adibidez, krustazeo-espezieen artean, begi sinple eta konposatu mota asko daude. Araknidoetan, berriz, gutxi garatutako ikusmen-organoak ez ezik, begi sinple konplexuagoak ere daude. Intsektuetan, begi konposatuak ohikoenak dira, baina talde batzuek ozeloak ere dituzte. Azkenik, miriapodoen begiak kasu guztietan sinpleak dire.

Artropodoen taldean begiak antzinako ezaugarritzat hartzen diren arren, kide batzuek ez dute begirik, agian beraien arbasoek eboluzioan zehar galdu zituztelako. Diplopoda (milazangoak) subfilumaren kideen artean bigarren mailako albo-begiak ager daitezke. Begi horiek buruaren barrualdean kokatuta daude. Hori dela eta, ez dute kontakturik azaleko kutikularekin. Bigarren mailako begiak beste artropodo-taldeetan azaltzen dira, eta haien funtzioa ezezaguna da[8].

  • Armiarmak

Armiarmek 8 begi sinple izan ohi dituzte, eta horietako bakoitzak badauzka kristalinoa eta erretina. Armiarmek ikusmen urria daukate, itxurak antzemateko gai ez baitira. Beraz, mugimendua soilik nabari dezakete. Salticidae (armiarma jauzilari) familiako armiarmak salbuespen dira: badauzkate lau begi frontalki kokaturik eta, haien artean, erdialdekoak handiagoak dira[9].

Armiarma jauzilarien begiak, araknido guztienen moduan, sinpleak dira, baina oso espezializatuak. Begi bakoitza sei muskuluz osatutako sistema baten bidez fokuratzeko eta mugitzeko gai da. Hortaz, gizakien begien modura, mugimendu bertikalak, birakariak eta albokoak egiteko gai dira. Bekokiko begiek ikusmen estereoskopikoa ahalbidetzen dute eta, aldamenekoekin batera, 360 graduko ikuseremua lortzen dutel Ezaugarri horri esker, animalia horiek beren ingurune osoa kontrola dezakete. Ikusmen mota hori apartekoa da armiarmen artean, baita beste artropodoen artean ere[9].

Ornodunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Begiaren egitura eta funtzionamendua oso antzekoa da ornodun gehienetan. Begi-globoa, funtsean, humore urtsua izeneko likido gardenez betetako esfera bat da, % 99an urez osatuta dagoena. Paretak hiru geruza ditu: barnekoa edo betsarea, erdikoa edo koroidea, eta kanpokoa, esklerotika deritzona.

Begiak kristalino izeneko lente bat du, distantziaren arabera doigarria dena; erretina, argiarekiko sentikorra den ehuna, eta diafragma bat, begi-ninia esaten zaiona. Begi-niniraren diametroa irisak erregulatzen du. Arrainak, anfibioak eta sugeak izan ezik, ornodunek fokuratzea lortzen dute kristalinoaren gihar ziliarrean gertatzen diren forma-aldaketei esker. Argia begi-ninitik sartzen da, kristalinoa zeharkatzen du eta erretinaren gainean proiektatzen da: hor, argi-hartzaileak izeneko zelula batzuei esker, nerbio optikoan zehar burmuinera eramaten diren nerbio-bulkada bihurtzen den.

Arrainak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Arrainen begiek ezaugarri berezi batzuk dituzte: ez dute betazalik, kristalinoa esferikoa da, ganbilbikoa izan beharrean eta korneatik oso gertu dago. Gainera, fokuratzea kristalinoa aurrera edo atzera mugitzen duten muskulu erretraktore batzuei esker gertatzen da, objektuaren distantziaren arabera.

Anfibioak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Anfibioen zentzumen nagusia ikusmena da. Haien begiek hiru betazal dituzte: goikoa; behekoa, mugikorra dena; eta mintz ñirñirkari gardena, animalia urpean dagoenean begi-globoa estaltzen duena. Malko-guruinak ere badituzte, uretatik kanpo daudenean kornea heze mantentzeko beharrezkoak direnak. Akomodazioa arrainen mekanismo bera erabiliz egiten dute, kristalinoa aurrera edo atzera mugituz.[10]

Narrastiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Narrastiek, anfibioek bezala, goiko eta beheko betazalak eta mintz ñirñirkaria dituzte. Sugeetan, betazalak elkartzen dira, begia estaltzen duen lentilla garden bat sortzeko.

Hegaztiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegaztien begian artean hainbat egokitzapen mota daude, adibidez, ugaztunen aldean, organoaren tamaina proportzionalki handiagoa da gorputzarekiko, eta akomodazioa kornearen eta kristalinoaren kurbadura aldatzea ahalbidetzen duen mekanismo bikoitz baten bidez gertatzen da.

Erretina oso aberatsa da zelula argi-hartzaileetan, eta horrek ikusmena bikaina dela pentsarazten du. Espezie batzuetan, bi fobea daude, bata zentrala eta bestea periferikoagoa, belatzetan, arranoetan eta sorbeltzetan gertatzen den bezala.[11]

Hegaztien begietan pekten izeneko egitura bereizgarri bat ageri da, ugaztunetan existitzen ez dena; orrazi itxurako odol-hodien sare zabal bat duen ehuna da, begiaren horma osatzen duten geruzetako bat, koroidea oinarri hartuta, humore beirakarean sartzen dena.

Hegazti gehienak tetrakromatikoak dira: argi ultramorearekiko, gorriarekiko, berdearekiko eta urdinarekiko sentikorrak diren konoak dituzte.[12]

Ugaztunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikusmena zentzu garrantzitsua da ugaztun gehienetan. Begiaren egitura beste ornodun batzuetan deskribatutakoaren antzekoa da. Akomodazioa kristalinoaren formaren aldaketengatik bakarrik gertatzen da.

Kolorearen ikusmena narrastietan eta hegaztietan baino gutxiago garatu da. Makilak, argitasun gutxiko baldintzetan ikusmena ahalbidetzen duten zelulak direnak, nagusi dira talde honetako animalia gehienen erretinan, lehen ugaztunak gautarrak izan zirela dioen hipotesia babesten duena. Primateek, katagorriek eta beste espezie batzuek koloreen pertzepzioa taldeko gainerakoek baino hobeto garatuta dute.

Lotutako gaixotasunak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gizakien begiek gaixotasun ugari paira ditzakete; hortaz, funtsezkoa da gaixotasun horien sintomak ezagutzea. Hona hemen begien gaixotasun ohikoenen zerrenda:

  • Astigmatismoa: begiaren errefrakzio-akats mota bat da, ikusmen lausoa eragiten duena.
  • Begi-lauso edo kataratak: kristalinoa lausotzen denean, kataratak agertzen dira eta, beraz, ikusmena oztopatzen da. Zahartze prozesuari lotuta daude.
  • Glaukoma: nerbio optikoa kaltetu dezaketen gaixotasun multzoei glaukoma deritze .
  • Hipermetropia: hurbileko objektuak ikusteko zailtasuna da.
  • Keratitisa: kornearen ultzeren agerpenari erreferentzia egiten dio. Ultzera horiek begiko zauriak dira.
  • Konjuntibitisa: gaixotasun horrek kojuntibaren azkura, hantura, negar-jarioa eta gorritasuna eragiten ditu. Konjuntibitisa hainbat kausarengatik ager daiteke, adibidez, bakterio-infekzioengatik eta alergiengatik.
  • Presbizia edo "ikusmen nekatua": kristalinoak bere fokuratze-gaitasuna galtzen du. Ikusmen nekatuarekin zailagoa da hurbileko objetuak ikustea.
  • Miopia: begien errefrakzio-akats hori dutenek hurbileko objektuak ondo ikusten dituzte, baina zailtasunak izaten dituzte urrunekoak ikusteko, lauso ikusten baitituzte.

Begien gaixotasunez arduratzen den espezialitate medikoa oftalmologia da.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. a b c d e f «Descubre todo sobre el ojo, su anatomía, su funcionamiento.» www.provisu.ch (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  2. (Gaztelaniaz) «El cristalino: función, enfermedades y tratamientos» Clínica Clofan 2018-09-25 (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  3. «Anatomía del Ojo - 1º Cátedra Oftalmología» www.oftalmouba.com (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  4. (Gaztelaniaz) «Coroide del ojo: MedlinePlus enciclopedia médica illustración» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  5. (Gaztelaniaz) «Conjuntiva: MedlinePlus enciclopedia médica» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  6. a b (Gaztelaniaz) manager. «Utilidad de cejas y pestañas» Clínica Rahhal (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  7. (Gaztelaniaz) «Párpados y vías lagrimales | Patologías y tratamientos» Clínica Rahhal 2020-04-07 (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  8. (Ingelesez) Spies, Thomas. (1981-11). «Structure and phylogenetic interpretation of diplopod eyes (Diplopoda)» Zoomorphology 98 (3): 241–260.  doi:10.1007/BF00312053. ISSN 0720-213X. (Noiz kontsultatua: 2020-11-22).
  9. a b «Wayback Machine» web.archive.org 2009-03-18 (Noiz kontsultatua: 2020-11-22).
  10. Hickman, Cleveland P., Jr.. (2001). Integrated principles of zoology. (11th ed. argitaraldia) McGraw-Hill ISBN 0-07-290961-7. PMC 43757635. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  11. «Biol» web.archive.org 2010-03-15 (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).
  12. Wilkie, S. E.; Vissers, P. M.; Das, D.; Degrip, W. J.; Bowmaker, J. K.; Hunt, D. M.. (1998-02-15). «The molecular basis for UV vision in birds: spectral characteristics, cDNA sequence and retinal localization of the UV-sensitive visual pigment of the budgerigar (Melopsittacus undulatus)» The Biochemical Journal 330 ( Pt 1): 541–547.  doi:10.1042/bj3300541. ISSN 0264-6021. PMID 9461554. PMC 1219171. (Noiz kontsultatua: 2020-11-21).

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]