Topiaria: berrikuspenen arteko aldeak

Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasunaHurrengo ezberdintasuna →
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Etiketak: Mugikor edizioa Mugikor web edizioa Advanced mobile edit
t Robota: Aldaketa kosmetikoak
1. lerroa: 1. lerroa:
[[File:Cambo-les-Bains_Jardins_d'Arnaga.jpg|thumb|320px|[[Arnaga etxea|Arnaga]] etxeko lorategia ([[Kanbo]]).]]
[[Fitxategi:Cambo-les-Bains_Jardins_d'Arnaga.jpg|thumb|320px|[[Arnaga etxea|Arnaga]] etxeko lorategia ([[Kanbo]]).]]
[[File:Abando, Bilbo, Bizkaia, Spain - panoramio (23).jpg|thumb|320px|''[[Puppy]]'' ([[Jeff Koons]] artistarena), [[Guggenheim Bilbao Museoa]].]]
[[Fitxategi:Abando, Bilbo, Bizkaia, Spain - panoramio (23).jpg|thumb|320px|''[[Puppy]]'' ([[Jeff Koons]] artistarena), [[Guggenheim Bilbao Museoa]].]]
'''Topiaria''' edo '''arte topiarioa''' ([[latin]]ez ''Ars topiaria'') landareei, [[inausketa]]ren eta beste tekniken bidez, forma artifizialak eta artistikoak emateko [[arte]]a da<ref name=Lorezaintza>{{erreferentzia| url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/terminologia_plangintza_lanak/eu_def/adjuntos/LOREZAINTZA.pdf |izenburua=Lorezaintza hiztegia| argitaletxea= [[Eusko Jaurlaritza]]ren Argitalpen Zerbitzu Nagusia | isbn=978-84-457-3481-0 | data=2019 |sartze-data=2020-04-25}}</ref>. Landare bizietan egindako [[eskultura]]ren antzekoa da arte hau. Inausketa laguntzeko, batzuetan lorezainak elementu metalikoak erabiltzen ditu landareen hazkuntza gidatzeko, eta [[inauskai]]ei laguntzeko [[soka]]z, [[plomu]]z eta txantiloiz baliatu daiteke.
'''Topiaria''' edo '''arte topiarioa''' ([[latin]]ez ''Ars topiaria'') landareei, [[inausketa]]ren eta beste tekniken bidez, forma artifizialak eta artistikoak emateko [[arte]]a da<ref name=Lorezaintza>{{erreferentzia| url=https://www.euskadi.eus/contenidos/informacion/terminologia_plangintza_lanak/eu_def/adjuntos/LOREZAINTZA.pdf |izenburua=Lorezaintza hiztegia| argitaletxea= [[Eusko Jaurlaritza]]ren Argitalpen Zerbitzu Nagusia | isbn=978-84-457-3481-0 | data=2019 |sartze-data=2020-04-25}}</ref>. Landare bizietan egindako [[eskultura]]ren antzekoa da arte hau. Inausketa laguntzeko, batzuetan lorezainak elementu metalikoak erabiltzen ditu landareen hazkuntza gidatzeko, eta [[inauskai]]ei laguntzeko [[soka]]z, [[plomu]]z eta txantiloiz baliatu daiteke.


Landareei askotariko itxura eman dakieke: forma geometrikoak ([[piramide]]a, [[kono]]a, [[zilindro]]a, [[paralelepipedo]]a, etab.), arkitektonikoak ([[Arku (arkitektura)|arku]]ak, [[zutabe]]ak, [[horma]]k, etab.) edo fantasiazkoak (animaliak, pertsonaia errealak edo alegiazkoak, etab.). [[Heskai]]a topiaria forma sinple bat da, batez ere mugak, hormak edo pantailak sortzeko erabilia.
Landareei askotariko itxura eman dakieke: forma geometrikoak ([[piramide]]a, [[kono]]a, [[zilindro]]a, [[paralelepipedo]]a, etab.), arkitektonikoak ([[Arku (arkitektura)|arkuak]], [[zutabe]]ak, [[horma]]k, etab.) edo fantasiazkoak (animaliak, pertsonaia errealak edo alegiazkoak, etab.). [[Heskai]]a topiaria forma sinple bat da, batez ere mugak, hormak edo pantailak sortzeko erabilia.


Hitza [[latin]]etik dator, apaindurako lorezain [[paisajista]]tik (''topiarius''), hau da, "toki" edo ''topia'' sortzailea ([[greziera]]zko τόπος, ''topos'', "tokia"), fikziozko barne-paisaiak [[fresko]]an egiten zituztenentzat ere erabilia.
Hitza [[latin]]etik dator, apaindurako lorezain [[paisajista]]tik (''topiarius''), hau da, "toki" edo ''topia'' sortzailea ([[greziera]]zko τόπος, ''topos'', "tokia"), fikziozko barne-paisaiak [[fresko]]an egiten zituztenentzat ere erabilia.


==Historia==
== Historia ==


Europako arte topiarioa [[Antzinako Erroma]]ren garaian agertu zen. [[Virgilio]]k bere ''[[Georgikak]]'' lanean deskribatzen du eta [[Plinio Gaztea]]k bere ''Gutun'' batean aipatzen<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|egilea=Michael Weishan|izenburua=The new traditional garden|argitaletxea=Ballantine Publishing Group|data=1999|pasartea=115}}.</ref>.
Europako arte topiarioa [[Antzinako Erroma]]ren garaian agertu zen. [[Virgilio]]k bere ''[[Georgikak]]'' lanean deskribatzen du eta [[Plinio Gaztea]]k bere ''Gutun'' batean aipatzen<ref>{{erreferentzia|hizkuntza=en|egilea=Michael Weishan|izenburua=The new traditional garden|argitaletxea=Ballantine Publishing Group|data=1999|pasartea=115}}.</ref>.


[[Erdi Aroa]]n, topiaria desagertu egiten da, lorategiak beste forma batzuk hartzen baititu. Ezpelak edo zuhaitz inausi bakan batzuek bakarrik mugatzen dituzte [[monasterio]]etako lorategi itxiak. Ondoren, italiar [[Pizkundea]]k, arte hau berpiztu zuen, [[Antzinate]]ko beste hainbat elementu bezala. [[Mantua]]n 1485 inguruan zirrimarratua, Aita Santuek bere gain hartu zuten arte hau garatzeko hautua. Inflexio puntua 1503an izan zen, [[Bramante]]k Vatikanoko [[Jauregi Apostolikoa|Belvedere lorategietarako]] hiru terraza handiak diseinatu zituenean. Italiar arkitektoak ez ditu soilik landare-eskulturak eta [[parterre]] geometrikoak erabiltzen, baizik-eta lorategi bat (''opus topiarium'') bururatzen, zeinak poesiak eta paisaia-margolanek deskribatutako leku bat irudikatzen duen. Gerora, aristokratek lorategi honen planoa egokitu zuten Erromako eta inguruetako [[landetxe]]etara<ref>{{erreferentzia|egilea=Georges J. Aillaud|izenburua=Le jardin: entre science et représentation|argitaletxea=Éditions du CTHS|data=1999|pasartea=27|hizkuntza=fr}}.</ref>.
[[Erdi Aroa]]n, topiaria desagertu egiten da, lorategiak beste forma batzuk hartzen baititu. Ezpelak edo zuhaitz inausi bakan batzuek bakarrik mugatzen dituzte [[monasterio]]etako lorategi itxiak. Ondoren, italiar [[Pizkundea]]k, arte hau berpiztu zuen, [[Antzinate]]ko beste hainbat elementu bezala. [[Mantua]]n 1485 inguruan zirrimarratua, Aita Santuek bere gain hartu zuten arte hau garatzeko hautua. Inflexio puntua 1503an izan zen, [[Bramante]]k Vatikanoko [[Jauregi Apostolikoa|Belvedere lorategietarako]] hiru terraza handiak diseinatu zituenean. Italiar arkitektoak ez ditu soilik landare-eskulturak eta [[parterre]] geometrikoak erabiltzen, baizik-eta lorategi bat (''opus topiarium'') bururatzen, zeinak poesiak eta paisaia-margolanek deskribatutako leku bat irudikatzen duen. Gerora, aristokratek lorategi honen planoa egokitu zuten Erromako eta inguruetako [[landetxe]]etara<ref>{{erreferentzia|egilea=Georges J. Aillaud|izenburua=Le jardin: entre science et représentation|argitaletxea=Éditions du CTHS|data=1999|pasartea=27|hizkuntza=fr}}.</ref>.


[[Philibert Delorme]]k italiar estiloa teorizatu eta praktikan jarri zuen Frantzian [[XVI. mende]]aren erdialdean. Jacques Boyceauk, [[Luxenburgoko lorategiak|Luxenburgoko lorategia]] sortu zuenak 1615ean, eta gero bere oinordekoek, [[Claude Mollet]]ek eta [[André Le Nôtre]]k, arte hau garatu zuten hainbat elementu ezarriz: parterre konpartimentudunak, broderiazko parterreak, arkuak, kolomadiak, sehaskak eta labirintoak. [[Frantses lorategi]]etako urrezko aroa, topiaria barne, [[XVII. mende]]an izan zen.
[[Philibert Delorme]]k italiar estiloa teorizatu eta praktikan jarri zuen Frantzian [[XVI. mende]]aren erdialdean. Jacques Boyceauk, [[Luxenburgoko lorategiak|Luxenburgoko lorategia]] sortu zuenak 1615ean, eta gero bere oinordekoek, [[Claude Mollet]]ek eta [[André Le Nôtre]]k, arte hau garatu zuten hainbat elementu ezarriz: parterre konpartimentudunak, broderiazko parterreak, arkuak, kolomadiak, sehaskak eta labirintoak. [[Frantses lorategi]]etako urrezko aroa, topiaria barne, [[XVII. mende]]an izan zen.
23. lerroa: 23. lerroa:
</gallery>
</gallery>


===Ekialde Urrunean===
=== Ekialde Urrunean ===


Zuhaixkak eta zuhaitzak zehaztasun berarekin moztu eta eratu izan dira [[Txina]]n eta [[Japonia]]n, baina beste arrazoiengatik. Helburua izan da pinu zaharren itxura "naturala" modu artistikoan lortzea, haizeak eta eguraldiak eratua bezala. Egintza honen erakusgarri dira txinatar ''[[penjin]]'' eta japoniar ''[[bonsai]]'' arte senidetuak.
Zuhaixkak eta zuhaitzak zehaztasun berarekin moztu eta eratu izan dira [[Txina]]n eta [[Japonia]]n, baina beste arrazoiengatik. Helburua izan da pinu zaharren itxura "naturala" modu artistikoan lortzea, haizeak eta eguraldiak eratua bezala. Egintza honen erakusgarri dira txinatar ''[[penjin]]'' eta japoniar ''[[bonsai]]'' arte senidetuak.
35. lerroa: 35. lerroa:
</gallery>
</gallery>


==Landareak==
== Landareak ==


[[Lorategi]] topiarioa landare ugarik osatzen duten lorategi mota bat da, batez ere [[hosto iraunkor]]reko landare [[zurkara]]k, hosto txikiekin eta eite trinkoarekin.
[[Lorategi]] topiarioa landare ugarik osatzen duten lorategi mota bat da, batez ere [[hosto iraunkor]]reko landare [[zurkara]]k, hosto txikiekin eta eite trinkoarekin.


Ezaugarri horiekin gehien erabiltzen direnak dira [[Hagin (zuhaitza)|hagin]]a (''[[Ilex]]'' espezieak) (eta [[ezpel]]a (''[[Buxus sempervirens]]''), baina baita [[ereinotz]]a (''Laurus nobilis''), [[altzifre]]a (''[[Cupressus]]'' espezieak) eta [[huntz]]ak (''[[Hedera]]'' espezieak) err. [[Tuia]] (''[[Thuya]]'' espezieak), [[mirto]]a (''[[Eugenia]]'' edo ''[[Myrtus]]'' espezieak), [[arbustu]]a (''[[Ligustrum]]'' espezieak) eta [[gartxu]]a (''[[Phillyrea]]'' espezieak) ere erabili izan dira<ref>{{en}} Miles Hadfield, ''Topiary and Ornamental Hedges'' (Londres) 1971.</ref>.
Ezaugarri horiekin gehien erabiltzen direnak dira [[Hagin (zuhaitza)|hagina]] (''[[Ilex]]'' espezieak) (eta [[ezpel]]a (''[[Buxus sempervirens]]''), baina baita [[ereinotz]]a (''Laurus nobilis''), [[altzifre]]a (''[[Cupressus]]'' espezieak) eta [[huntz]]ak (''[[Hedera]]'' espezieak) err. [[Tuia]] (''[[Thuya]]'' espezieak), [[mirto]]a (''[[Eugenia]]'' edo ''[[Myrtus]]'' espezieak), [[arbustu]]a (''[[Ligustrum]]'' espezieak) eta [[gartxu]]a (''[[Phillyrea]]'' espezieak) ere erabili izan dira<ref>{{en}} Miles Hadfield, ''Topiary and Ornamental Hedges'' (Londres) 1971.</ref>.


== Irudiak ==
== Irudiak ==
<gallery caption="Forma adibideak">
<gallery caption="Forma adibideak">
Topiari03.JPG|Paralelepipedoa, arkuak, portikoak…
Topiari03.JPG|Paralelepipedoa, arkuak, portikoak…
Topiari04.JPG|Bolak, ezkilak, kupulak, konoak, zilindroak eta piramideak…
Topiari04.JPG|Bolak, ezkilak, kupulak, konoak, zilindroak eta piramideak…
Topiari05.JPG|Maila gainjarriak (oinplano biribil eta laukizuzenekoak, bolak, obeliskoak...).
Topiari05.JPG|Maila gainjarriak (oinplano biribil eta laukizuzenekoak, bolak, obeliskoak...).
</gallery>
</gallery>


==Erreferentziak==
== Erreferentziak ==
{{erref zer}}
{{erref zer}}


21:41, 6 urria 2020ko berrikusketa

Arnaga etxeko lorategia (Kanbo).
Puppy (Jeff Koons artistarena), Guggenheim Bilbao Museoa.

Topiaria edo arte topiarioa (latinez Ars topiaria) landareei, inausketaren eta beste tekniken bidez, forma artifizialak eta artistikoak emateko artea da[1]. Landare bizietan egindako eskulturaren antzekoa da arte hau. Inausketa laguntzeko, batzuetan lorezainak elementu metalikoak erabiltzen ditu landareen hazkuntza gidatzeko, eta inauskaiei laguntzeko sokaz, plomuz eta txantiloiz baliatu daiteke.

Landareei askotariko itxura eman dakieke: forma geometrikoak (piramidea, konoa, zilindroa, paralelepipedoa, etab.), arkitektonikoak (arkuak, zutabeak, hormak, etab.) edo fantasiazkoak (animaliak, pertsonaia errealak edo alegiazkoak, etab.). Heskaia topiaria forma sinple bat da, batez ere mugak, hormak edo pantailak sortzeko erabilia.

Hitza latinetik dator, apaindurako lorezain paisajistatik (topiarius), hau da, "toki" edo topia sortzailea (grezierazko τόπος, topos, "tokia"), fikziozko barne-paisaiak freskoan egiten zituztenentzat ere erabilia.

Historia

Europako arte topiarioa Antzinako Erromaren garaian agertu zen. Virgiliok bere Georgikak lanean deskribatzen du eta Plinio Gazteak bere Gutun batean aipatzen[2].

Erdi Aroan, topiaria desagertu egiten da, lorategiak beste forma batzuk hartzen baititu. Ezpelak edo zuhaitz inausi bakan batzuek bakarrik mugatzen dituzte monasterioetako lorategi itxiak. Ondoren, italiar Pizkundeak, arte hau berpiztu zuen, Antzinateko beste hainbat elementu bezala. Mantuan 1485 inguruan zirrimarratua, Aita Santuek bere gain hartu zuten arte hau garatzeko hautua. Inflexio puntua 1503an izan zen, Bramantek Vatikanoko Belvedere lorategietarako hiru terraza handiak diseinatu zituenean. Italiar arkitektoak ez ditu soilik landare-eskulturak eta parterre geometrikoak erabiltzen, baizik-eta lorategi bat (opus topiarium) bururatzen, zeinak poesiak eta paisaia-margolanek deskribatutako leku bat irudikatzen duen. Gerora, aristokratek lorategi honen planoa egokitu zuten Erromako eta inguruetako landetxeetara[3].

Philibert Delormek italiar estiloa teorizatu eta praktikan jarri zuen Frantzian XVI. mendearen erdialdean. Jacques Boyceauk, Luxenburgoko lorategia sortu zuenak 1615ean, eta gero bere oinordekoek, Claude Molletek eta André Le Nôtrek, arte hau garatu zuten hainbat elementu ezarriz: parterre konpartimentudunak, broderiazko parterreak, arkuak, kolomadiak, sehaskak eta labirintoak. Frantses lorategietako urrezko aroa, topiaria barne, XVII. mendean izan zen.

XVIII. mendetik aurrera, ingeles lorategien hedapenarekin, itxuraz naturalagoak eta geometria organikoetan oinarrituak, arte topiarioa ahaztarazi zuen. Hala ere, erregezko lorategi askok kontzeptu mistoa gorde zuten: bizitegitik hurbil erregularra (frantsesa) eta hurrunago naturala (ingelesa). Oraindik ere mantentzen dira lorategi mota horietan arte topiarioarekin landutako landareak. Gaur egun lorategi mota guztietako osagai izatera heldu dira[4].

Ekialde Urrunean

Zuhaixkak eta zuhaitzak zehaztasun berarekin moztu eta eratu izan dira Txinan eta Japonian, baina beste arrazoiengatik. Helburua izan da pinu zaharren itxura "naturala" modu artistikoan lortzea, haizeak eta eguraldiak eratua bezala. Egintza honen erakusgarri dira txinatar penjin eta japoniar bonsai arte senidetuak.

Japoniako hodei-inausketa Europako artetik gertuen dagoena da: hodei itxurarekin inausitako hazkuntza formak, diseinatuak daude batez ere elurtearen ondoren hobeto ederrestuak izateko. Zen lorategi japoniarretan (karesansui, harri lehorren lorategiak) askotan erabiltzen dira Karikomi (zuhaixkak eta zuhaitzak forma kurbo handietan inausiak) eta Hako-zukuri (kutxa itxuran eta lerro zuzenetan inausiak).

  • Bonsai bat.
    Bonsai bat.
  • Japoniar hodei-zuhaitz bat
    Japoniar hodei-zuhaitz bat
  • Adachi arte museoa, Shimane prefekturan, Japonia
    Adachi arte museoa, Shimane prefekturan, Japonia

Landareak

Lorategi topiarioa landare ugarik osatzen duten lorategi mota bat da, batez ere hosto iraunkorreko landare zurkarak, hosto txikiekin eta eite trinkoarekin.

Ezaugarri horiekin gehien erabiltzen direnak dira hagina (Ilex espezieak) (eta ezpela (Buxus sempervirens), baina baita ereinotza (Laurus nobilis), altzifrea (Cupressus espezieak) eta huntzak (Hedera espezieak) err. Tuia (Thuya espezieak), mirtoa (Eugenia edo Myrtus espezieak), arbustua (Ligustrum espezieak) eta gartxua (Phillyrea espezieak) ere erabili izan dira[6].

Irudiak

  • Forma adibideak
  • Paralelepipedoa, arkuak, portikoak…
    Paralelepipedoa, arkuak, portikoak…
  • Bolak, ezkilak, kupulak, konoak, zilindroak eta piramideak…
    Bolak, ezkilak, kupulak, konoak, zilindroak eta piramideak…
  • Maila gainjarriak (oinplano biribil eta laukizuzenekoak, bolak, obeliskoak...).
    Maila gainjarriak (oinplano biribil eta laukizuzenekoak, bolak, obeliskoak...).

Erreferentziak

  1. ↑ Lorezaintza hiztegia. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia 2019 ISBN 978-84-457-3481-0. (Noiz kontsultatua: 2020-04-25).
  2. ↑ (Ingelesez) Michael Weishan. (1999). The new traditional garden. Ballantine Publishing Group..
  3. ↑ (Frantsesez) Georges J. Aillaud. (1999). Le jardin: entre science et représentation. Éditions du CTHS..
  4. ↑ (Frantsesez) Anne-Marie Eyssartel, Bernard Rochette, Jean Baudrillard. (1992). Des mondes inventés. Editions de la Villette..
  5. ↑ Rapport d'activité 2008 - Château de Versailles, 102 or.
  6. ↑ (Ingelesez) Miles Hadfield, Topiary and Ornamental Hedges (Londres) 1971.

Ikus, gainera

Kanpo estekak

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Topiaria&oldid=8180708"(e)tik eskuratuta