Leku muturrekoenak

Bideo honek Ikusgela proiektuko bideo bat barneratzen du
Wikipedia, Entziklopedia askea
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da.
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Munduko zortzi leku muturreko.

Artikulu honek erregistro geografikoak dituzten edo beren superlatibo geografiko edo meteorologikoengatik ezagunak diren Lurreko muturreko lekuak zerrendatzen ditu. Leku horiek guztiak Lur planeta osoaren muturrak dira; banakako kontinenteen edo herrialdeen muturrak ez daude zerrendan.

Latitudea eta longitudea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iparralderengo[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hegoaldeen[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekialderago eta mendebalderago[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Altitudea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Puntu altuenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ekuadorreko Chimborazo gailurra da Lurraren erdialdetik urrunen dagoen puntua.
  • Itsasoaren mailatik neurtutako lurrazaleko punturik altuena Everest mendiaren gailurra da, Nepal eta Txinako mugan. Altueraren neurketak zertxobait aldatzen diren arren, Nepalgo eta Txinako agintariek gailurra igo egin zuten 2020an, 8.848,86 metro itsas mailaren gainetik.[1] Gailurra Zeelanda Berriko Sir Edmund Hillaryk eta Nepaleko Tenzing Norgay Sherpek lortu zuten lehen aldiz 1953an.
  • Lurraren erdigunetik urrunen dagoen puntua Chimborazoko gailurra da, Ekuadorren, Lurraren erdigunetik 6.384,4 km-ra; mokoak itsas mailarekiko duen altuera 6.263,47 metrokoa da. Lurra esfera perfektu baten ordez esferoide zeiharra denez, ekuatorean zabalagoa da eta polo bakoitzerantz estuagoa.[2] Beraz, Chimborazoko gailurra ekuatoretik hurbil dago, eta Everest mendiaren gailurra baino urrutiago dago Lurraren erdigunetik; azken hori 2,168 m gertuago dago, Lurraren erdigunetik 6,382,3 km-ra. Huascarán (Peru) (6,384,4 m) Chimborazorekin aurrez aurre dago baina lehena 10 metrogatik da Lurraren erdigunetik urrunen dagoen puntua.
  • Lurraren punturik azkarrena, edo bestela esanda, Lurraren errotazio-ardatzetik urrunen dagoen puntua Cayambe[3] da, Ekuadorreko gailurra.

Puntu baxuenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Puntu natural baxuenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  • Itsaso Hilaren ertza Israelen
    Lurraren azaleko punturik baxuena Challenger osina da, Marianetako itsas hobiaren hondoan, itsas mailaren azpitik 11,034 metrotara.[4] Jacques Piccard eta Don Walsh AEBetako itsas armadako tenientea Challenger Deep-era iritsi ziren lehen aldiz 1960an, Trieste batiskafoan. James Cameron zinemagileak jarraitu zuen Deepsea, 2012an.[5][6]
  • Punturik baxuena Abkhaziako Veryovkina koban dago, non haitzuloaren sarreraren eta esploratutako punturik sakonenaren arteko altitude-diferentzia 2,212 metrokoa den. Munduko errekorra hautsi egin zuen Pers-Speleoko taldeak 2017an, eta 2,204 metroko sakonera lortu zuten.[7]
  • Ur likidoz estali gabeko lurrik baxuena Antartikako Denman glaziarraren azpiko kanoia da, 3.500 m-ko arroka-geruza itsas mailaren azpitik dituena.[8][9]
  • Lur lehorreko punturik baxuena Itsaso Hileko kostaldea da, Israelek, Palestinak eta Jordaniak partekatua, 432,65 metro itsas mailaren azpitik. Itsaso Hileko urak behera egin ahala, uraren gainazalaren maila metro bat baino gehiago jaisten da urtean.[10]
  • Lurraren erdigunetik hurbilen dagoen gainazalaren puntua (pertsona batek eskura dezakeen lurraren edo itsasoaren azalera natural gisa ulertuta) Ozeano Artikoaren azalera da Ipar Polo geografikoan.
    • Lurraren erdigunetik hurbilen dagoen lurzoruko puntua (lurrazala edo itsas hondoa) Litke Deep-en hondoa da, Ozeano Artikoan, Lurraren erdigunetik 6.351.7043 km-ra; itsasoaren mailari dagokion sakonera 5.449 m-koa da. Lurra esfera perfektu baten ordez esferoide zeiharra denez, ekuatorean zabalagoa da eta polo bakoitzerantz estuagoa. Beraz, Litke Deep-en behealdea, Ipar polotik gertu dagoena, Challenger Deep-en behealdea baino hurbilago dago Lurraren erdigunetik; azken hori 14.7268 km-koa da gehi 6.366.4311 km-koa Lurraren erdigunetik.[11] Molloy Deep-ek, Ozeano Artikoan ere (6.357.5178 m), Lurraren erdigunetik bertatik Litke Deep-i egiten dio aurre. Lurraren erdiko aldea 389 m besterik ez da.
  • Lurraren punturik geldoena edo, bestela esanda, Lurraren errotazio-ardatzetik hurbilen dagoen puntua Lurraren ardatzaren inguruan dauden ipar eta hego poloak dira. Ez dira Lurraren ardatzaren inguruan biratzen ardatzean bertan dauden bitartean.

Gizakiak eta biogeografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehorrean, landaredia marroitik (landaredi baxua) berde ilunera (landaredi handia) doan eskala batean agertzen da; ozeanoaren azalean, fitoplanktona puratik (apala) horira (altua) doan eskala batean adierazten da.
Irudikapen-helburuetarako bakarrik: Munduko lekurik hurbilena, batez beste, Erdialdeko Asian egoteko kalkulatu zen, 5.000 kilometroko batez besteko distantziarekin. Horren antipodala, beraz, lurreko punturik urrunena da, eta Ozeano Bareko hegoaldean dago, Pazko uhartetik hurbil, 15.000 kilometroko batez besteko distantziarekin.

Bizi-dentsitate handieneko lekuetan ez bezala (adibidez, Lurreko eskualde tropikaletan), eta muturreko tokiko baldintzez gain (gorputz-adarrek bakarrik gainditu ditzakete), bizi-kantitate oso txikiko eremuak daude.[12]

McMurdo Antartikako basamortuko haran lehorren eta Don Juan urmaelaren ondoan, aztertu den ozeanoko eremurik bizigabeena (eremu hilik orokorrenak izan ezik) Hegoaldeko Ozeano Bareko Bira da, irisgarritasunik gabeko polo ozeanikoari dagokiona.[13]

Inirisgarritasunaren polo ozeanikoa da, halaber, gaur egun Erdialdeko Asiako hegoaldearen inguruan dagoen populazioaren gune antipodala. Era berean, munduaren grabitatearen gune ekonomikoa Erdialdeko Asiatik Europako iparralderaino joan da, eta Erdialdeko Asiara itzuli da.[14] Munduko karbono-emisioen grabitate-zentroa Britainia Handitik Atlantikora igaro da Industria Iraultzan, eta berriro gaur egun Erdialdeko Asiara mugitu da.[15]

Zentroa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurra esferoidea denez, haren erdigunea (nukleoa) azaletik milaka kilometrora dago. Hala ere, Lurraren azalean "erdiko puntu" batzuk definitzeko ahaleginak egin dira.

  • Eredu geografiko estandarraren erdigunea, munduko mapa tradizional batean ikusia, 0. puntua da (zero graduko latitude-koordenatuak, zero graduko luzerarekin). Ozeano Atlantikoan dago, Accraren hegoaldetik 614 kilometro ingurura, Ghanan, Gineako Golkoan. Ekuatorearen eta Meridiano Primoaren elkargunean dago, eta buia batez markatuta dago; batzuetan, Null uhartea deitzen zaio. H
  • Biztanleriaren erdigunea, munduan gizabanako bakoitzarentzat ibilbiderik motzena dagoen tokia, "munduaren erdigunetzat" ere har daiteke. Puntu hori Indiako azpikontinentearen iparraldean dago, nahiz eta kokapen zehatza ez den inoiz kalkulatu eta etengabe aldatzen ari den, planeta osoko giza populazioaren banaketan izandako aldaketengatik.

Mutur meteorologikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lurreko leku hotz eta beroenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bizitoki beroena Dallol, Etiopia (Amharic: luzaroan); urteko batez besteko tenperatura 34,4 °C izan zen 1960tik 1966ra bitartean.[16] Periodo berean, eguneko batez besteko tenperatura maximoa 41,1 °C izan zen.[17]
Jendea bizi den lekurik hotzena Oimiakon (errusieraz: Λνλοςhalaxe), Jakutia barrutiko landa-herri batek, Errusiako Federazioak, hileko batezbesteko hotzena du, -46,4 °C-koa, urtarrileko batez besteko tenperatura, hilabeterik hotzena.
Hego poloa eta Antartikako beste leku batzuk hotzagoak dira eta urte osoan daude populatuak, baina ia denak urtebete baino gutxiago irauten dute eta bisitaritzat har daitezke, ez biztanletzat.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ «Mount Everest is more than two feet taller, China and Nepal announce» nationalgeographib.com 9 February 2021.
  2. ↑ «Highest Mountain in the World» geology.com.
  3. ↑ Klenke, Paul. «Distance to the Center of the Earth» Summit Post.
  4. ↑ Challenger Deep – the Mariana Trench. .
  5. ↑ «Deepest Submarine Dive in History, Five Deeps Expedition Conquers Challenger Deep» fivedeeps.com.
  6. ↑ (Ingelesez) Weinman, Steve. (2022-07-15). «Deep-sea mapper can't get much deeper! - Divernet» divernet.com.
  7. ↑ Bob Gulden. (13 October 2021). Worlds Deepest Caves. .
  8. ↑ Jonathan Amos. (12 December 2019). «Denman Glacier: Deepest point on land found in Antarctica» BBC.
  9. ↑ Mathieu Morlighem; Eric Rignot; Tobias Binder; Donald Blankenship; Reinhard Drews; Graeme Eagles; Olaf Eisen; Fausto Ferraccioli et al.. (12 December 2019). «Deep glacial troughs and stabilizing ridges unveiled beneath the margins of the Antarctic ice sheet» Nature Geoscience 13 (2): 132–137.  doi:10.1038/s41561-019-0510-8..
  10. ↑ Connolly, Kevin. (17 June 2016). Dead Sea drying: A new low-point for Earth. BBC.
  11. ↑ (Ingelesez) Revisiting "Ocean Depth closest to the Center of the Earth". Arjun Tan, Department of Physics, Alabama A & M University.
  12. ↑ Bar-On, Yinon M.; Phillips, Rob; Milo, Ron. (21 May 2018). «The biomass distribution on Earth» Proceedings of the National Academy of Sciences 115 (25): 6506–6511.  doi:10.1073/pnas.1711842115. ISSN 0027-8424. OCLC .6016768 PMID 29784790. Bibcode: 2018PNAS..115.6506B..
  13. ↑ D'Hondt, Steven. (July 2009). «Subseafloor Sediment In South Pacific Gyre One Of Least Inhabited Places On Earth» Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (28): 11651–11656.  doi:10.1073/pnas.0811793106. OCLC .2702254 PMID 19561304. Bibcode: 2009PNAS..10611651D..
  14. ↑ Kabashkin, Igor; Mikulko, Jelena. (2014). «MODEL OF DECISION SUPPORT FOR ALTERNATIVE CHOICE IN THE LARGE SCALE TRANSPORTATION TRANSIT SYSTEM» Unpublished  doi:10.13140/2.1.1874.9440..
  15. ↑ Kommenda, Niko. (13 October 2021). «UK, US, China: how the world's carbon 'centre of gravity' moved over 200 years» the Guardian.
  16. ↑ p. 9, Weather Experiments, Muriel Mandell and Dave Garbot, Sterling Publishing Company, Inc., 2006, ISBN 1-4027-2157-9.
  17. ↑ Average of table on p. 26, Extreme Weather: A Guide & Record Book, Christopher C. Burt and Mark Stroud, New York: W. W. Norton & Company, 2007, ISBN 0-393-33015-X.

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Leku_muturrekoenak&oldid=9241292"(e)tik eskuratuta