Palestinako Estatua
- Palestina terminoaren beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Palestina (argipena)»
| Palestinako Estatua | |||
|---|---|---|---|
| دولة فلسطين (Dawlat Filastin) | |||
| Ereserkia: Biladi | |||
| |||
| State of Palestine (orthographic projection).svg | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Jerusalem 31°46′44″N 35°13′32″E | ||
| Hiririk handiena | Jerusalem | ||
| Azalera | 6.020 (163.) Ura %1,4 | ||
| Punturik altuena | Mount Nabi Yunis (en)  (1.020 m) | ||
| Punturik sakonena | Itsaso Hila (−437 m) | ||
| Kontinentea | Asia | ||
| Mugakideak | Israel, Egipto eta Jordania | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Errepublika unitario erdi-presidentzialista | ||
| Presidentea | Mahmoud Abbas | ||
| Legebiltzarra | Palestinako Parlamentua | ||
| Epai autoritatea | Palestinian Supreme Judicial Council (en) | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 5.227.193 | ||
| Dentsitatea | 868,3 bizt/km² | ||
| Talde etnikoak | ikusi
| ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Erlijioa | islam eta kristautasun | ||
| Emankortasun-tasa | 4,176 (2014) | ||
| Eskolaratu gabeko umeak | 192.766 (2015) | ||
| Alfabetizazioa | % 97,2 (2018) | ||
| Derrigorrezko eskolaratzea | 6 | ||
| Bizi-itxaropena | 73,473 (2016) | ||
| Giza garapen indizea | 0,715 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 14.498.100.000 $ (2017) | ||
| BPG per capita | 2.866,8 $ (2015) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 22.199.686.831,78 nazioarteko dolar (2015) | ||
| Historia | |||
| 1988 | Palestinako Independentzia Deklarazioa | ||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +970 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | PS | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | PSE | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.europar loki, Type H (en) eta BS 546 (en) | ||
| Internet domeinua | .ps | ||
| president.ps | |||
Palestina (arabieraz: فلسطين, Filasṭīn), Nazio Batuen Erakundeak eta beste erakunde batzuek ofizialki Palestinako Estatua (arabieraz: دولة فلسطين, Dawlat Filasṭīn) izenez aintzatetsitako de iure izaerako estatu burujabea da,[1][2] Hego-mendebaldeko Asian kokatua. 2012ko azaroan, NBEk Palestina estatu begirale gisa onartu zuen, gehiengo zabalarekin.[3] Zisjordania eta Gazako Zerrenda[4] aldarrikatzen ditu bere lurraldetzat, Jerusalem hiriburu izendatua izanik; praktikan, kontrol administratibo partziala du soilik Zisjordaniako eta Gazako Zerrendako barnealdeko 167 lurralde eremu bakartutan,[iii] eta gaur egun administrazio gunea Ramallahen du.[ii] Palestinako Estatuak aldarrikatutako lurralde osoa beste estatu batzuek okupatuta dago 1948az geroztik: lehenik Egiptok eta Jordaniak okupatu zuten; eta gero, 1967ko Sei Eguneko Gerraren ostean, Israelek.[5] NBEk Palestinak 5.051.953 biztanle zituen 2020ko otsailean.[6]
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Palestina historikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Toponimiako jatorria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"Palestina" terminoa filistiaren antzinako herrietatik dator, Biblian eta antzinako beste testu batzuetan aipatuak, Palestina historikoaren hegoaldean dagoen kostaldeko zerrendan eta Fenizian bertakoak diren aldetik. Itsasoko herriekin lotutako etorkinez osatutako etnia hau Kanaan izeneko lurraldean finkatu zen Brontze eta Burdin Aroaren arteko trantsizioan; XII. mendean, gutxi gorabehera, Kristoren aurretik. Burdinaren erabilerari esker, barrualdeko herriak menderatu zituzten, hebrear tribuak, eta gudu gordinak egin zituzten haiekin. Etsaigo hori Biblian islaturik geratu zen, eta filisteo hitza izendapen gutxiesgarri bihurtu zuen.
Antzinaroa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Palestina izeneko lurraldea bi faktorek markatu dute: tradizio erlijiosoak eta lurraldeen arteko liskarrak. Erregioan ezagutzen diren lehen giza kokalekuak Natufiense kulturakoak dira, K.a. 12.500-9500 bitartean egon zirenak, eta gaur egungo Siria, Jordania, Libano, Israel eta Palestinako lurraldeetara hedatu zirenak.
Kanaandarrak izan ziren garai hartan Kanaan izenez ezagutzen zen eskualdeko lehen biztanleak.[7]
K. a. III. milurtekoan zehar. K. a. XIII. edo XII. mendean, hiri-estatuak ezarri zituzten, horien artean Jeriko, Megiddo eta Hazor. K.a. lurraldean filisteoak agertu ziren, itsasoko herrien migrazioei lotutako herria.
Garai berean, barrualdean, hebrear, erdinomadun eta abeltzain tribuak agertu ziren, ondorengo aramearrekin ahaidetuta, eta konfederazio bat eratu zuten, K.a. 1210. urtearen inguruan.
Israeldarrak, hebrear tribuen konfederazio bat izan ziren, K. a. XII. mendean barneko lurraldea kontrolatu zutenak. Filistiarrek, berriz, estatu propio bat ezarri zuten Palestinako hegoaldeko kostaldean, eta hainbat hiri kontrolatu zituzten iparraldean eta ekialdean, baina beti kostaldean, beren lurralde-mugak Gaza, Axkelon eta Axdodeko lur-zerrendaren artean geratuz.
Bibliaren arabera, Davidek, Judako eta Israelgo erregeak, filistiarrek garaitu zituen K.a. 1000. urtetik gutxira. c. Israelen batasunak eta alboko inperioen ahuleziak, Bibliako kontakizunaren arabera, erresuma independente handi bat ezartzea ahalbidetu zion David erregeari, honen hiriburua Jerusalem zelarik. Erresuma bitan zatitua izan zen: Israel iparraldean eta Juda hegoaldean.
Norman Finkelstein eta Neil Asher Silberman bezalako autore batzuek, ordea, aztarna arkeologikoen interpretazioan eta Bibliako testuen azterketa kritikoan oinarrituta, Israelgo erresuma K.a. IX. mende inguruan sortu zela diote. Eta Juda, hegoaldeko erresuma, estatu txikiagoa zela asiriar inbasiora arte.[8]
Hurbileko inperioek beren hedapenari berriro ekin ziotenean, israeldarrek, zatiturik, ezin izan zuten denbora gehiagoz beren indendentzia mantendu. Israel Asiriaren aurka erori zen K.a. 722 eta 721. urteetan. eta Judá K.a. 586. urtean konkistatu zuten. K. a. Babiloniatik, Jerusalem suntsitu eta bertan bizi ziren judu asko erbesteratu zituena. Israeldar tribuak erbesteratuak izan ziren, eta, Bibliaren arabera, atzerriko populazio batek hartu zuen haien lekua; samariarrek. Herri honek, ordea, antzinako israeldarren ondorengo zuzena dela dio.
Babiloniara deportatutako juduek, ordea, beren nortasun nazional eta erlijiosoa erbestean mantendu zuten; beren idazki teologiko onenetako batzuk eta Itun Zaharreko liburu historiko asko idatzi ziren garai hartan. Israelgo lurraldearen oroitzapena agerian zegoen bere idatzietan. Zyro II.ak Babilonia konkistatu zuenean K.a. 539. urtean. K.k antzinako lurraldera itzultzeko aukera eman zien. Persiarren menpean juduek autonomia handia jaso zuten. Jerusalemgo harresiak berreraiki zituzten eta lege mosaikoa, Torá, kodetu zuten, bizitza sozialaren eta praktika erlijiosoaren kode bihurtu.[9] [10]
Babiloniara deportatutako juduek beren nortasun nazional eta erlijiosoa erbestean mantendu zuten; euren idazki teologiko onenetako batzuk eta Itun Zaharreko liburu historiko asko garai horretan idatzi ziren. Zyro II.ak Babilonia konkistatu zuenean K.a. 539. urtean. K.k antzinako lurraldera itzultzeko aukera eman zien. Persiarren menpean juduek autonomia handia jaso zuten. Jerusalemgo harresiak berreraiki zituzten eta lege mosaikoa, Torá, kodetu zuten, bizitza sozialaren eta praktika erlijiosoaren kode bihurtu zena.
Persiar agintearen ondoren, greziar gobernua etorri zen, Alexandro Handiak K.a. 333an lurraldea konkistatu zuenean. Alexandroren ondorengoek, Egiptoko Tolemaica dinastiako eta Siriako Seleuzidako kideek, eskualdea gobernatzen jarraitu zuten. Azken horiek kultura eta erlijio helenistikoa herritarrei inposatzen saiatu ziren. K.a. II. mendean. Hala ere, juduak, makabeoen familiak zuzenduak, matxinatu egin ziren eta estatu independente bat antolatu zuten (K.a. 141 eta 63 artean). K. a.) Asmondar Erresuma bezala deitua edo ezagutua izango zela Cneo Ponpeio Magnok Erromarako Asmondar Erresuma konkistatu eta agintari juduek gobernatutako probintzia bihurtu zuen arte, bere izena Judeako Probintzia bihurtuz. Herodes Handia erregearen erregealdian (K.a. 37tik 4.era. K. a.), Jesus Nazaretekoa jaio zen, kristautasunaren figura nagusia.
Juduen bi matxinada piztu ziren erromatarren aurka (K.a. 66tik 73ra). 132. urtetik 135. urtera), baina erreprimituak izan ziren. Bigarrenaren ondoren, Jerusalemen suntsipenak eta juduen aurkako errepresio gogorrak beste lurralde batzuetara eraman zuen diaspora. Autore batzuen arabera, Judea probintziako lurraldeak Palestina izena hartu zuen juduak lurraldetik bereizteko. Gainera, Aelia Capitolina izendatu zuten Jerusalemen sartzea debekatu zieten. Gaur egun Palestina bezala ezagutzen den eskualdeak arreta berezia jaso zuen Konstantino I.a Handia erromatar enperadoreak kristautasuna legeztatu zuenean 313. urtean, Milango Ediktua deritzonaren bidez. Bere amak, Helena, Jerusalem bisitatu zuen. Palestina, Lurralde Santutzat hartua, erromesaldi kristauen erdigune bihurtu zen. Horren ondorioa kultur jardueraren oparotasun, segurtasun eta garapen garaia izan zen. Biztanle gehienak helenizatu eta kristautu egin ziren. Hala ere, gobernu bizantziarra persiarren okupazio labur batean (614-629) eten zen eta erabat amaitu zen armada musulmanek Jerusalem 638an konkistatu zutenean.
Arabiarren etorrera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jerusalem hiri santua da juduentzat, baina baita musulmanentzat ere, tradizioak hemen kokatzen baitu Mahoma zerura igo zen puntua. Irudian, puntu zehatza duen Arrokaren Kupula. Arabiarren konkistarekin mila eta hirurehun urte hasi ziren musulmanen presentzia Palestinan, musulmanentzako lurralde sakratua, Mahoma profetak Jerusalem lehen kibla izendatu zuelako, eta norabide horretara zuzendu behar dituzte musulmanek beren otoitzak; nahiz eta gero eta gaur egun arte, otoitza fededunekin egin behar den, Mekako hirira [11]begira. Nabarmendu behar da Palestina eskualdearekin lotutako Bibliako pertsonak islamaren profetatzat hartzen direla, David, Salomon, Abraham edo Jesusen kasuan bezala. Horrela, Jerusalem islamaren hirugarren hiri sakratua bihurtu zen.[12]
Agintari musulmanek, hasiera batean, ez zituzten bertako biztanleak beren erlijioa hartzera behartu; izan ere, gehiengoa islamismora bihurtu baino mende bat baino gehiago igaro zen. Kristauak eta juduak dhimmi-tzat hartzen ziren (Liburuko herriak). Beren komunitateen kontrol autonomoa eman zitzaien, eta segurtasuna eta kultu-askatasuna bermatu zitzaien. Horrela, biztanle gehienek kultura arabiar eta islamiarra bereganatu zuten. Palestinak lurralde musulmanen arteko merkataritza eta bere garrantzi erlijiosoa baliatu zituen lehen dinastia musulmaneko gobernuan, Damaskoko omeiatarrak. Kalifa-herria 750 urtean Bagdadeko Abbasstarrak eskuetara pasa zenean, Palestina ahaztuta geratu zen. Desordenak jasan zituen, eta seljuktarrak, fatimatarrak, mongoliarrak eta europar gurutzatuak bata bestearen atzetik menderatu zituen. Hala ere, garaiko zibilizazio musulmanaren distiran parte hartu zuen, zehazki, zientzia, arte, filosofia eta literaturari zegokionean. Geroago, Palestina mamelukoen erregealdian erori zen eta gainbehera hasi zen.
Otomandar inperioa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Asia Txikiko turkiar otomandarrek mamelukoak garaitu zituzten 1517an eta, etenaldi gutxirekin, Palestina gobernatu zuten 1917ra arte. Herrialdea, zenbait barrutitan banatuta geratu zen (sanjakak deituak, Jerusalemgoa bezala. Barruti horien administrazioa palestinar arabizatuei eman zitzaien batez ere, kananeoen eta ondorengo kolonizatzaileen ondorengoei. Hala ere, komunitate kristauek eta juduek autonomia zabala jaso zuten. Palestinak Otomandar Inperioaren handitasunean parte hartu zuen XVI. mendean, baina garrantzi guztia galdu zuen inperioaren gainbeherarekin, XVII. mendetik XIX. mendera. Garai hartan, Europako potentziak, lehengaien eta merkatuen bila eta interes estrategikoek bultzatuta, Ekialde Hurbilera iritsi ziren, garapen soziala eta ekonomikoa sustatuz. 1831. eta 1840. urteen artean, Mehmet Alik, Egiptoko erregeordeak, modernizazioaren aldekoak, bere eragin-eremua Palestinaraino hedatu zuen. Haren erreforma politikoek ordena feudala ezabatzea, nekazaritza handitzea eta hezkuntza hobetzea ekarri zituzten. 1880tik aurrera, alemaniar kolonoek eta etorkin juduek makineria modernoa eta eskualdeak berehala behar zuen kapitala eraman zituzten.
XIX. mendean nazionalismo europarrak eta antisemitismoak izan zuten gorakadaren ondorioz, judu europarrek babesa bilatu zuten "agindutako lurraldean".Theodor Herzl idazle eta kazetariak Munduko Erakunde Sionista sortu zuen 1897an, berak "judu auzia" deitu zuena konpontzeko. Ondorioz, juduen emigrazioa izugarri handitu zen Palestinara. 1880an, palestinar arabiarrak 450.000 biztanleko biztanleria osoaren % 95 ziren. Horregatik, agintari palestinar batzuek harriduraz erantzun zuten emigrazioaren, lur-erosketaren eta juduen aldarrikapenen aurrean, eta ordutik sionismoaren aurkari bihurtu ziren.
Britainiar Mandatua
[aldatu | aldatu iturburu kodea].svg)
Lehen Mundu Gerran, britainiarrek bi promesa egin zituzten Ekialde Hurbileko beren lurraldeei buruz. Lehenik eta behin, inguruko arabiarrei, Lawrence Arabiakoa agentearen bitartez, Ekialde Ertain osoa hartuko zuen estatu arabiar batu handi bat sortzeko independentzia lortuko zutela agindu zieten. Hala ere, britainiarrek ez zieten arabiarren aldeko promesei eutsi. Horrela, Frantziarekin eta Errusiarekin 1916an sinatutako Sykes-Picot Hitzarmena [13]sekretuan "juduen etxe nazionala" sortzea sinatu zuten Palestinan, eta Britainia Handiak eskualdea bere aliatuekin zatitu eta gobernatzeko konpromisoa hartu zuen. Ondoren, Balfour Adierazpenaren bidez.[14]
.png)
Bere agintaldian (1922-1948) britainiarrek zaila aurkitu zuten bi komunitateak adiskidetzea, egindako promesen ondorioz. 1923an, Erresuma Batuak Golaneko zati bat Siriako Frantziar Agintaldira transferitu zuen, Metula eskualdearen truke.
Erakunde sionistek emigrazio judua eskala handian mantendu zuten, baita lurraren erosketa masiboa ere, honek Histadruten bidez hautagaiak bere sinesmen politikoaren arabera hautatzen zituelarik. 1933an erregimen nazia Alemaniara iritsi ondoren, Europa erdialdetik etorritako juduen etorrerak bat-batean gora egin zuen. Juduen etorrera etengabearen eta estatu judu propio baten sorreraren beldurraren ondorioz, 1936tik 1939ra arabiar matxinada gertatu zen. Garai hartan, Britainia Handiak immigrazioa eta juduek lurrak eskuratzea murriztu zuen.
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Palestina Sortalde hegoaldean dago. Gazako zerrendak Mediterraneo itsasoa du mendebalean, Egipto hegoaldean, eta Israel iparraldean eta ekialdean. Zisjordaniaren ekialdean Jordania dago, eta Israel dago iparraldean, hegoaldean eta mendebaldean. Beraz, Palestinako Estatua eratzen duten bi lurraldeek ez dute muga geografikorik partekatzen, Israelek banantzen baititu eta. Azalerari dagokionez, munduko 163. herrialde handiena da.[15][16]
Palestinak ingurumen-kalte ugari pairatzen ditu. Gazako zerrendan desertifikazioa, ur geza gazitzea, hondakin-uren tratamendua, uraren bidez kutsatzen diren gaixotasunak, landatzeko lurraren degradazioa eta lur-azpiko ur-iturriak agortzea eta kutsatzea dira arazo nagusiak. Zisjordanian, egoera antzekoa da: ur geza oparoagoa da, baina hura eskuratzea zailagoa da gatazken ondorioz.
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Palestinan, klima aldakorra da. Zisjordanian, klima gehienbat mediterraneoa da, eta altitude handiagoko eremuetan tenperaturak pixka bat baxuagoak dira kostaldean baino. Ekialdean, Judeako basamortua eta Itsaso Hila daude, eta leku horiek lehorrak eta beroak dira. Gazan neguak epelak dira eta, udak, berriz, beroak eta lehorrak. Udaberria martxoan edo apirilean hasten da eta hilabeterik beroenak uztaila eta abuztua dira: batez besteko tenperatura maximoa 33 °C da. Hilabeterik hotzena urtarrila da: tenperaturak 7 °C ingurukoak izaten dira. Euria urria da eta normalean azarotik martxora gertatzen da.
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ (Ingelesez) Al Zoughbi, Basheer. The de jure State of Palestine under Belligerent Occupation: Application for Admission to the United Nations. .
- ↑ «Is Palestine now a state?» CBS News.
- ↑ «Palestina onartu du NBEk, estatu begirale gisa» Argia (kontsulta data: 2024-03-26).
- ↑ (Ingelesez) «Ban sends Palestinian application for UN membership to Security Council» United Nations News Centre.
- ↑ (Ingelesez) Tahhan, Zena. «The Naksa: How Israel occupied the whole of Palestine in 1967» www.aljazeera.com.
- ↑ (Ingelesez) «State of Palestine Population (2020)» Worldometers.info.
- ↑ Rubio de Miguel, Isabel. (2004). «RITUALES DE CRÁNEOS Y ENTERRAMIENTO EN EL NEOLÍTICO PRECERÁMICO DEL PRÓXIMO ORIENTE» Cuadernos de Prehistoria y Arqueología 30 (2004) doi:. ISSN 0211-1608. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ Gestoso Singer, Graciela. (2016). «Shaushka, the Traveling Goddess» Trabajos de Egiptología. Papers on Ancient Egypt (7): 43–58. doi:. ISSN 1695-4750. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ Felipe, Cláudia Tolentino Gonçalves. (2021-12-15). «Utopia libertária» Revista Eletrônica História em Reflexão 15 (30): 152–167. doi:. ISSN 1981-2434. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ «PRESENTACIÓN» El trabajo de la mujer en el Siglo XXI. La experiencia de la mujer en el mundo laboral (Dykinson): 7–9. 2020-03-04 (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ Dopazo Fraguío, Pilar. (2017-03-01). «Protección jurídica de las invenciones biotecnológicas en el derecho español (Ley 24/2015, de 24 de julio, de Patentes, en vigor el 1 de abril de 2017» Actualidad Jurídica Ambiental: 1–42. doi:. ISSN 1989-5666. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ Dopazo Fraguío, Pilar. (2017-03-01). «Protección jurídica de las invenciones biotecnológicas en el derecho español (Ley 24/2015, de 24 de julio, de Patentes, en vigor el 1 de abril de 2017» Actualidad Jurídica Ambiental: 1–42. doi:. ISSN 1989-5666. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ (Ingelesez) Black, Ian. (2015-12-30). «Middle East still rocking from first world war pacts made 100 years ago» The Guardian ISSN 0261-3077. (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ «The Zionist Movement and the 1917 Balfour Declaration» International Law and the Arab-Israeli Conflict (Cambridge University Press): 32–59. 2022-04-28 (kontsulta data: 2023-10-31).
- ↑ «UNdata | country profile | State of Palestine» data.un.org (kontsulta data: 2023-11-24).
- ↑ (Ingelesez) «State of Palestine Population (2023) - Worldometer» www.worldometers.info (kontsulta data: 2023-11-24).
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Ingelesez) Palestinaren lege egoera, Nazio Batuetan (A / RES / 67/19).
- (Ingelesez) Cross, Tony (2011ko irailaren 24a). "After Abbas's UN Bid Are Palestinians Closer To Having a State?" . Radio France Internationale.
Datuak: Q219060
Multimedia: State of Palestine / Q219060
| Asiako herrialde eta lurraldeak (Nazio Batuen azpi-eskualdeka) | |||
|
Afganistan • Errusia • Kazakhstan • Kirgizistan • Uzbekistan • Tadjikistan • Turkmenistan |
Hego Korea • Ipar Korea • Japonia • Mongolia • Txina | ||
|
Arabiar Emirerri Batuak • Armenia • Azerbaijan • Bahrain • Egipto • Georgia • Iran • Irak • Israel • Jordania • Kuwait • Libano • Oman • Qatar • Saudi Arabia • Siria • Turkia • Yemen |
Brunei • Ekialdeko Timor • Filipinak • Indonesia • Kanbodia • Laos • Malaysia • Myanmar • Singapur • Thailandia • Vietnam | ||
|
Bangladesh • Bhutan • India • Maldivak • Nepal • Pakistan • Sri Lanka |
Beste entitate |
||
