Disko-formako hilarri

Disko-formako hilarriak, disko-formako estelak edo hilarri biribilak hildakoen oroitzapenezko monumentua dira, Magreben, Sirian, Suedian, Frantzian^[1], Italian, Espainian, Portugalen^[2], Turkian, Errusian, Norvegian^[3] baina, batez ere, Euskal Herriko hilerrietan ikus daitezkeenak^[4]^[5].

Ezagutzen diren lehendabizikoak XVI. mendea baino zaharragoak dira, batzuen ustez Goi Erdi Arokoak^[5].

Disko-formako hilarrietatik gertu, sarritan taula itxurako hilarriak eta gurutze klasikoak egoten dira.

Ezaugarriak

Euskal Herrian, gainean iduki trapezoidal duen zirkulu-formako harriak osatuta dago. Zirkulua apaintzeko lauburuak, irudi geometrikoak (eguzki-ikurrak, adibidez) edo ikur kristauak (IHS edo Andra Mariarekin lotuak) edo irudi begetalak (arbolak) darabiltzate^[6]. Hildakoaren izena ez da ageri, baina batzuetan, familiarena bai. Harginek usaian ez zuten haien izenpea ezartzen hilarrietan.^[7]

XIX. mendea arte bertako harriak baliatzen ziren, ororen buru hareharriak, harlauzak ateratzeko eta zizelkatzeko errazagoak baitira.^[7]

Tipologia

Hilarriak apaingarri hauek izaten ditu:

ikur geometrikoak, normalean hilarria lau edo zortzi aldeetan banatzen dutenak (markatuak zein inplizituak), Nafarroako armarriaren antza duen espazio-egitura;
floroi bakarra;
lauburua zein biraketa adierazten duen beste ikurra;
beste irudi espezifikoagoak.

Euskarrian floroi txikiagoa, kristau-gurutzea edo testu bat gehitu daiteke.

Ikur-geometrikoak

Ikur geometrikoek hilarria lau edo zortzi aldetan banatzen dituzte. Laurdenak egiteko gurutze bat erabiltzen da:

gurutze loratua, laurdenak elkarrekin ondo lotzeko ukitzaileak erabiltzen duena;
gurutze hankadun mota bat, Maltako gurutzearen antza eta amaiera ahurrak dituena;
gurutze okzitaniarra, beso bakoitzak ahur bi eta hiru punta dituena.

Nekeza edo sinpleak izanda, batzuetan, beste bigarren gurutze diagonalak irudia osatzen du.

Alde bakoitza izarrek, ilargiek, gurutzeek, floroiek edo beste motako ikurrek apainduta dago, aldez-alde ezberdinak izan daitezkeenak. Batzuetan, hildakoaren lanbidea adierazteko lanabesak egiten dituzte, nahiz eta izena gutxitan grabatu. Gora begira dauden estilizatutako eskuak ere aurkitu daitezke.

Floroiak

Hilarri asko floroi bakar batez apainduta daude. Orduan simetriaren ordena sei da. Hona hemen sarrien izaten direnak:

sei erreinu hostoek osatutako floroiak (horietatik bi plano horizontalean);
erdigunetik ateratzen diren 8 eta 36 arteko lore-hostoez osatutako floroiak;
pentagono, hexagono edo oktogono itxurako izarrak (5, 6 edo 8 punta dituena); batzuetan aurrean gurutzea duenak;
lau lauki txikik osatutako laukia;
erdigunetik ateratzen diren 4 edo 6 bihurgunez osatutako soka biribila (baita zortzi bihurgune osatzen duten bi); nahiz eta floroiak geldirik eman, bihurguneek eskuinalderantz mugitzen direla dirudite.

Sei bihurguneko hilarria.

Biraketa adierazten duten ikurrak

Ikur batzuk biraketa adierazteko diseinatuak dira, jeneralean erlojuaren orratzek egiten duten bezala. Hona hemen ospetsuenak:

lauburua;
eguzki-floroiak (16 eta 36 hegal artean dutenak eta kameraren obturadorea bezalakoak).

Nafarroan badago hilarri bat lau hanka ibiltzean dirudien lauburua duena, Euskal Herriko beste herrialdeetan inoiz ez ikusita.

Beste ikurrak

Beste ikur zehatzagoak ere aurkitu izan dira:

$ ikurraren antza duen irudia, 3 lerro bertikalak eta beste 3 horizontalez osatuta S zabala sortzen dituztenak; agian ehuntzeko ikurra izan daiteke;
kristogramak (IHS + gurutzea);
batzuetan gizabanakoaren irudia ere aurkitu da; litekeena da pentagramak gorputzaren estilizazioa izatea.

Ikur horiek guztiek kristautasunarekin lotura estua dute, euskal elizetan eta Jesusen Konpainiaren imajinagintzan ere aurkituak.

Ingurukoa

Diskoaren ingurukoa ere askotan apaintzen dute, eguzkiaren distira emateko.

Egungo hilarriak

Egungo hilarrietan apaingarri berritzaile asko aurki daitezke: adibidez, Zuberoan, Orhiko txoria herri kanta omentzeko askotan mendira doan txori bat irudikatzen dute.

Esanahia

Ikerlari batzuen ustez, hilarrietako ikurrak historiaurreko eguzki-gurtzari lotuak dira. Gurtza hori jentilen istorioetan ageri da, eta Horus egiptoar jainkoari edo Ishtarri eginiko gurtzaren modukoa izan liteke.