Emmy Noether

Emmy Noether
	; Irudi gehiago
Bizitza
Izen osoa	Amalie Emmy Noether
Jaiotza	Erlangen, 1882ko martxoaren 23a
Herrialdea	Alemania ; Alemaniar Inperioa
Talde etnikoa	judua
Heriotza	Bryn Mawr (Pennsylvania), 1935eko apirilaren 14a (53 urte)
Hobiratze lekua	Old Library (en)
Heriotza modua	berezko heriotza: obulutegiko kistea
Familia
Aita	Max Noether
Anai-arrebak	ikusi Fritz Noether (en) ; Alfred Noether (en) ;
Familia	ikusi Gottfried E. Noether (en) (iloba); Herman D. Noether (en) (iloba);
Hezkuntza
Heziketa	Heidelbergeko Unibertsitatea ; Göttingengo Unibertsitatea ; University of Erlangen-Nuremberg (en) ; (1900 - 1907) doktoretza : matematika
Hezkuntza-maila	doktoretza; habilitation (en)
Tesia	Über die Bildung des Formensystems der ternären biquadratischen Form (en)
Tesi zuzendaria	Paul Gordan (en)
Doktorego ikaslea(k)	Max Deuring (en) ; Hans Fitting (en) ; Grete Hermann (en) ; Zeng Jiongzhi (en) ; Jacob Levitzki (en) ; Otto Schilling (en) ; Ernst Witt; Heinrich Grell (en) ; Wilhelm Dörate (en) ; Ludwig Schwarz (en) ; Ruth Stauffer (en) ; Werner Vorbeck (en) ; Werner Weber; Wolfgang Wichmann (en) ; Wilhelm Dörate (en) ; Ludwig Schwarz (en)
Hizkuntzak	ingelesa; frantsesa; alemana
Ikaslea(k)	Bartel Leendert van der Waerden (en)
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, fisikaria eta unibertsitateko irakaslea
Enplegatzailea(k)	University of Erlangen-Nuremberg (en) ; Göttingengo Unibertsitatea (1915 - 1933); Bryn Mawr College (1933 - 1935)
Lan nabarmenak	Noether's theorem (en)
Jasotako sariak	ikusi Ackermann–Teubner Memorial Award (1932) ;
Kidetza	Circolo Matematico di Palermo (en) ; Alemaniako Matematika Elkartea
Sinesmenak eta ideologia
Alderdi politikoa	Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata; Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata Independentea

Emmy Noether (Erlangen, Alemania, 1882ko martxoaren 23a - Bryn Mawr, Pennsylvania, AEB, 1935ko apirilaren 14a) XX. mendeko aljebran aditu garrantzitsuenetakoa izan zen. Albert Einsteinek argitaratu zuenaren arabera, hark argitu zituen erlatibitatearen eraikuntzarako ezinbesteko kontzeptuak.

Familia judutar batean jaio zen. Matematikari esanguratsu baten alaba zen, Max Noether izenekoa. Fritz Noether, Gustav Robert Noether eta Alfred Noether, bere anaiak ziren. Denak zientzialariak izan ziren, baina batek ere ez zuen Emmy gainditu.

Ekarpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Noetherrek teorema bat garatu zuen, eta teorema hori izan zen gakoa XX. mendeko fisika ondo ulertzeko^[1]. Simetriarekin zerikusia zuen kontuetan aritzen zen. Noetherren ekarpenak ezinbestekoa da fisikako oinarrizko partikulak (quarkak, leptoiak, elektroia) ulertzeko.

Esaten da teorema hau ulertzeko nahiko erraza dela baina fisikan aplikatzeko ez hain erraza.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Felix Klein XX. mendeko matematikari ohoretsuarekin eta David Hilbert haren ikaslearekin lan egin zuen. Hermann Weylekin ere lan egin zuen, matematikaren alde abstraktuenetarikoa landuz, hots, aljebra ez kommutatua. Horregatik, aljebrako egitura batek haren izena darama: “noethriar eraztuna”. Saiakera asko egin ondoren, 1919. urtean, Göttingengo Unibertsitatean irakasle-laguntzaile postu bat lortu zuen. Hala ere, 1933. urtean naziek boterea eskuratu zutenean, AEBetara emigratu behar izan zuen, judua baitzen.

Handik urte askotara, matematikarien komunitatea hartaz ahaztu izan bazen ere, Sant Feliu de Guíxolsen ospatu zen Nazioarteko Matematikaren Historiaren Lehen Kongresuan, haren ekarpenen aitorpen publikoa egin zen.

Hasiera batean ez zegoen matrikulatuta, zeren eta urte horietan ez zegoen onartuta emakumeak matrikulatzea eta normaltasunez ikastea. Baina 1904. urtean, azkenean, onartu zioten matrikulatzea. Zazpi urtez Erlangeneko unibertsitatean lan egin zuen, bere aitak lan egiten zuen lekuan. Urte horietan ez zuen soldatarik jaso. Handik gutxira Alemaniako nazien gobernua unibertsitateetan posizioak okupatu zituenean "garbiketa" egin zuten eta hainbat irakasle kanporatu zituen. Orduan, Hermann Weylek, bere lagun bat, beka bat eman zion Amerikako Estatu Batuetara joateko 1933. urtean. Han Bryn Mawr Collegera joan zen klaseak emateko. Bi urte geroago Emmy Noether hil zen, 53 urterekin, kiste baten ondorioz.

Albert Einsteinentzat^[2], David Hilbertentzat eta beste pertsonaia askorentzat^[3] emakumerik garrantzitsuena izan zen matematikaren historian.

Doktoretza zerrenda[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Data	Ikaslearen izena	Tesiaren izenburua	Univertsitatea	Agerkaria
1911.12.16	Falckenberg, Hans	Verzweigungen von Lösungen nichtlinearer Differentialgleichungen	Erlangen	Leipzig 1912
1916.03.4	Seidelmann, Fritz	Die Gesamtheit der kubischen und biquadratischen Gleichungen mit Affekt bei beliebigem Rationalitätsbereich	Erlangen	Erlangen 1916
1925.02.25	Hermann, Grete	Die Frage der endlich vielen Schritte in der Theorie der Polynomideale unter Benutzung nachgelassener Sätze von Kurt Hentzelt	Gotinga	Berlín 1926
1926.07.14	Grell, Heinrich	Beziehungen zwischen den Idealen verschiedener Ringe	Gotinga	Berlín 1927
1927	Doräte, Wilhelm	Über einem verallgemeinerten Gruppenbegriff	Gotinga	Berlín 1927
defentsa egin baino lehen hil zen	Hölzer, Rudolf	Zur Theorie der primären Ringe	Gotinga	Berlín 1927
1929.06.12	Weber, Werner	Idealtheoretische Deutung der Darstellbarkeit beliebiger natürlicher Zahlen durch quadratische Formen	Gotinga	Berlín 1930
1929.06.20	Levitski, Jakob	Über vollständig reduzible Ringe und Unterringe	Gotinga	Berlín 1931
1930.06.18	Deuring, Max	Zur arithmetischen Theorie der algebraischen Funktionen	Gotinga	Berlín 1932
1931.07.29	Fitting, Hans	Zur Theorie der Automorphismenringe Abelscher Gruppen und ihr Analogon bei nichtkommutativen Gruppen	Gotinga	Berlín 1933
1933.07.27	Witt, Ernst	Riemann-Rochscher Satz und Zeta-Funktion im Hyperkomplexen	Gotinga	Berlín 1934
1933.12.06	Tsen, Chiungtze	Algebren über Funktionenkörper	Gotinga	Gotinga 1934
1934	Schilling, Otto	Über gewisse Beziehungen zwischen der Arithmetik hyperkomplexer Zahlsysteme und algebraischer Zahlkörper	Marburgo	Braunschweig 1935
1935	Stauffer, Ruth	The construction of a normal basis in a separable extension field	Bryn Mawr	Baltimore 1936
1935	Vorbeck, Werner	Nichtgaloissche Zerfällungskörper einfacher Systeme	Gotinga
1936	Wichmann, Wolfgang	Anwendungen der p-adischen Theorie im Nichtkommutativen Algebren	Gotinga	Monatshefte für Mathematik und Physik (1936) 44, 203-224.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

↑ (Gaztelaniaz) «Emmy Noether: la madre del álgebra abstracta» La Voz de Galicia 2015-03-23 (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
↑ (Gaztelaniaz) Rodríguez, Margarita. (2017-03-13). La mujer cuyo teorema revolucionó la física y a quien Einstein calificó de un absoluto "genio matemático". (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).
↑ (Gaztelaniaz) Martiles Sánchez Jiménez. (2012-02-13). Emmy Noether. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).

Kanpo loturak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Emmy Noether

(Ingelesez): Mathematics Genealogy Projecteko fitxa

Datuak: Q7099
Multimedia: Emmy Noether

[1] (Gaztelaniaz) «Emmy Noether: la madre del álgebra abstracta» La Voz de Galicia 2015-03-23 (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).

[2] (Gaztelaniaz) Rodríguez, Margarita. (2017-03-13). La mujer cuyo teorema revolucionó la física y a quien Einstein calificó de un absoluto "genio matemático". (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).

[3] (Gaztelaniaz) Martiles Sánchez Jiménez. (2012-02-13). Emmy Noether. (Noiz kontsultatua: 2019-03-11).

[1]

[2]

[3]

Nabigazio menua