Loránd Eötvös

Loránd Eötvös
	; Irudi gehiago
Minister of Education and Religious Affairs of Hungary (en)
6. president of the Hungarian Academy of Sciences (en)
Bizitza
Jaiotza	Buda, 1848ko uztailaren 27a
Herrialdea	Hungaria
Bizilekua	Hungaria
Lehen hizkuntza	hungariera
Heriotza	Budapest, 1919ko apirilaren 8a (70 urte)
Hobiratze lekua	Fiumei kaleko hilerria
Familia
Aita	József Eötvös
Seme-alabak	ikusi Ilona von Eötvös (en) ; Rolanda von Eötvös (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Heidelbergeko Unibertsitatea 1870)
Tesi zuzendaria	Hermann von Helmholtz; Gustav Robert Kirchhoff; Leo Königsberger (en) ; Robert Wilhelm Bunsen
Hizkuntzak	alemana; hungariera
Jarduerak
Jarduerak	fisikaria, matematikaria, unibertsitateko irakaslea, akademikoa, politikaria, ingeniaria eta asmatzailea
Enplegatzailea(k)	Eötvös Loránd University (en)
Kidetza	Hungariako Zientzien Akademia; Prusiako Zientzien Akademia

Loránd Eötvös (1848ko uztailaren 27a-1919ko apirilaren 8a) ingeles literaturan Baron Roland von Eötvös ere deitua^[1], ingenieriari, fisikari, matematikari eta politikari hungariarra izan zen. Grabitazioan eta gainazal-tentsioan egindako lanagatik gogoratzen da, baita bere izena daraman tortsio-balantzaren asmakuntzagatik ere. Likidoen gainazaleko tenperaturaren araberako energia-aldaketen inguruko lege bat zor zaio. Berari esker antolatu ahal izan ziren “Eötvös Olinpiadak”, zeinak Nazioarteko Olinpiada Matematikoaren aintzindariak izan ziren.

Hungariako unibertsitateak^[2] bere izena darama 1850a geroztik, baina ez unibertsitateak bakarrik, ondorengoek ere bere izena daramate: Eötvös Loránd Geofisikako Institutuak, ilargiko Eötvös kraterrak^[3], 12301 Eötvös asteroideak, Lorandita mineralak eta baita Dolomitetan aurkitzen den Eötvös tontorrak ere.

Biografia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1848an jaio zen Budan, Hungariako Iraultzaren urtean, hain justu. Agnes Rosty de Barkócz (1825-1913) eta József Eötvös (1813-1871) zituen guraso. Bere ama, Agnes Rosty de Barkócz, jatorriz Vas konderrikoa zen Rosty de Barköckz familia noble ospetsuko kidea zen. Bere aita, hots, József Eötvös, berriz, idazle, poeta eta politikari hungariarra izan zen, zeinak paper garrantzitsua izan zuen XIX. mendeko hungariako bizitza intelektual eta politikoan. Iraultzatik sortutako gobernu independente berriko hezkuntza ministro izan zen. Bere osaba, Pál Rosty de Barkócz (1830-1874) zen, argazkilari eta abenturazalea.

Lorand Eötvósek Zuzenbidea ikasi zuen, 1865ean graduatu zelarik, baina segituan egin zuen fisikara jauzi. Atzerrian jarraitu zituen bere ikasketak, Heidelberg eta Königsberg-eko unibertsitateetan, zehazki. Doktoretza lortu ondoren unibertsitateko irakasle bihurtu zen Budapesten eta paper garrantzitsua izan zuen Hungariako zientzian ia mende erdiz. Kapilaritatean burutu zuen lan berritzaileagatik izan zen lehen aldiz goraipatua internazionalki eta ondoren, bere metodo esperimental finduengatik zein eremu grabitatorioen azterketagatik.

1875ean Gizella Horváthekin (1853-1919), kroaziako Justizia ministroaren alabarekin, ezkondu zen eta hiru alaba izan zituzten: Jolan (1877-1879), Rolanda (1878-1952) eta Helena (1880-1945).

1886tik bere heriotzara arte Budapesteko unibertsitatean irakaskuntzan ez ezik, ikerkuntzan ere aritu zen. 1850etik bere izena darama Budapesteko unibertsitateak, ordutik “Eötvös Loránd University” izena baitu bere omenez.

Unibertsitatez kanpo, Hezkuntza ministro izan zen eta baita Hungariako Zientzia akademikoko lehendakari ere. Halaber, Hungariako Matematika eta Fisika Elkartearen sortzaile eta lehendakari izan zen. Mendizale sutsua zen.

1919ko apirilaren 8an hil zen 70 urte zituela Budapesten eta bertako Kerepesi hilerrian aurkitzen da bere gorpua.^[4]

Ekarpen zientifikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eötvösek fisika teorikoarekin lotutako lan anitz garatu zituen, eta ingeniari gisa, fisika aplikatuarekin lotutako gaietan zentratu zen bereziki.

Tortsio-balantza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eötvösen tortsio-balantza, tortsio-pendulu gisa ere ezagutua, lurrazala osatzen duten elementuek duten dentsitate desberdinaren ondorioz eremu grabitatorioan gertatzen diren aldaketak zehaztasunez neurtzeko gai den tresna da, zeina aurretik existitzen zen tresna baten hobekuntza den. 1891an egin zuen tresnaren lehen bertsioa Eötvösek eta gizakien tamainakoa zen.^[5]

Gailuak grabitatearen indarra neurtu ez ezik, grabitatearen aldaketak plano horizontalean duen norabidea ezagutzeko aukera ere ematen du, horrek lurrazaleko masen banaketa irregularra aurkitzeari bide ematen diolarik. Eötvösen bihurdura-balantza nazioartean geodesian eta geofisikan Lurraren propietate fisikoak aztertzeko erabiltzen den tresna garrantzitsua da. Meategien prospekziorako erabiltzen da eta baita hainbat mineralen bilaketarako ere, esaterako: petrolioa, ikatza eta beste mea batzuk. Balantza sekula patentatua ez izanagatik, bere zehaztasuna frogatu ostean, hainbat instrumentu mundu osora esportatu ziren, horrela Estatu Batuetako meatze-hobi aberasgarrienetariko batzuk aurkitu zirelarik.

Eötvösen pendulua masa inertzialaren eta masa grabitatorioaren arteko baliokidetasuna zehaztasunez frogatzeko erabili zen. Baliokidetasun hori geroago erabili zuen Albert Einsteinek erlatibitate orokorraren teoria azaldu zuenean.

Aipatu pendulua kalibratze aldera 1891ean hainbat neurketa burutu zirela Sag mendiaren inguruan; izan ere, mendi honek bereziki erregularra zen kono baten forma zuen eta hori lagungarria zen espero zen efektua kalkulatzeko.

Honelaxe deskribatu zuen pendulua Eötvösek berak:

“Makila soil eta sinple bat besterik ez zen, bereziki bi muturretan kargatua zegoena eta haizetik eta tenperatura aldeketetatik babesteko metalezko zorro batean sartua. Makil honen gainean edozein masa jarriz gero, masa gertu zein urrun egonik ere indar zuzentzaile bat egiten du. Aitzitik, zintzilik aurkitzen den kableak eutsi egiten dio eta indarrari aurre egiten dion bitartean bihurritu egiten da; horrela, makilaren gainean eragiten ari den indar zehatza ezagutzen dugularik. Tresna hau Coulomben balantze soil bat da eta ez dago besterik. Erraza da, Hamleten txirularen modukoa da, soilik nola jotzen den ezagutu behar duzu; eta bariazio desberdinen bidez gozarazten zaituen musikariak bezala, fisikariek, oreka honen gainean, grabitazioaren aldaketa txikienak ere determina ditzakete eta ez gozamen gutxiagorekin. Honen bidez lurrazalaren sakonera azter dezakegu eta hori ez zen posible izango ez gure begiez, ezta gure simulakro luzeenaren bidez ere.”

Eötvös efektua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eötvös efektua gorputz batek Lurraren ekialderantz edo mendebalderantz egindako mugimenduaren ondorioz sortutako azelerazio zentrifugoaren aldaketak eragindako neurtutako grabitate-indarraren aldaketa da.

Objektu bat ekialderantz mugitzen denean, objektuaren abiadura angeluarra handitu egiten da (Lurraren errotazioari gehituz), eta, beraz, indar zentrifugoa ere handitu egiten da, hautematen den grabitate-indarraren murrizketa eraginez.

Eötvös araua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lege honek edozein tenperaturatan likido puru baten gainazaleko tentsioa aurreikusteko aukera ematen digu, bere dentsitatearen, masa molarraren eta tenperatura kritikoaren arabera. Puntu kritikoan nulua da gainazaleko tentsioa.

Ondorengoa dio arauak:^[6]

Gainazaleko tentsioa tenperaturaren funtzio lineala da, oro har, hots, likido ezagun gehienetan gainazaleko tentsio tenperaturaren menpe irudikatzean lerro zuzena lortzen da. Halaber, portaera lineal honen ondorioz beha daiteke tenperatura kritikoan gainazaleko tentsioa nulua dela.
Gainazal tentsioak tenperaturarekiko duen mendekotasuna marraz daiteke honen inguruan ditugun datuak kurba nagusi bakar batean adieraziz, likido guztietarako gertatzen da.

Bere adierazpenari erreparatuz ondorengoa da Eötvös arauaren ekuazioa:

$\gamma =\left({\frac {k(T_{c}-T)}{V^{\left({\frac {2}{3}}\right)}}}\right)$

Adierazpenean V-k likidoaren masa molarra eta Tc-k, berriz, tenperatura kritikoa adierazten dituzte. γ, aldiz, gainazaleko tentsioa dugu eta K Eötvös-en konstantea, zeinaren balioa K=2,1. 10^-7 Julio/(K.mol^(2/3)) den.

Eötvös esperimentua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eötvös-en esperimentua fisika aplikatuko esperimentu ezaguna da, zeinetan masa grabitatorioaren eta masa inertzialaren arteko korrelazioa aztertzen den eta bien bateragarritasuna frogatzen duen.

Grezia Klasikoan jada aztertzen zituzten gorputzen erosketak eta honen inguruko lehen esperimentuak errenazimendu garaian burutu ziren, Italian. Aitzitik, masa grabitatorioaren eta masa inertzialaren arteko korrelazioa aspalditik sumatzen bazen ere, ez zen ebidentzia nahikorik egon harik eta esperimentu hau burutu zen arte. 1885 eta 1909 artean, Eötvösek eta bere taldeak tortsio-balantzak erabilita gero eta zehatzagoak ziren esperimentuak egin zituzten (hainbat material motekin eta Lurreko zenbait lekutan) eta azkenean masa inertzialaren eta masa grabitatorioaren arteko baliokidetasuna frogatu zuten. Aldi berean, esperimentuak erlatibitate orokorrean kodetutako baliokidetasun-printzipioaren ulermen modernoa ekarri zuen, zeinak masa grabitatorioak eta inertzialak bat datozela dioen.

Ondrak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1913an, Hungariako Zientzien Akademiak Eötvösen lanak aurkeztu zizkion Nobel Sariaren Batzordeari, nahiz eta ondoren supereroankortasunean aintzindari izan zen holandar fisikari Heike Kamerlingh Onnes izan saridun.
Berlingo Zientzien Prusiar Akademiako kide izan zen.
Honoris Causa titulu akademikoa eman zioten Krakoviako unibertsitatean.
Honoris Causa titulu akademikoa eman zioten Osloko unibertsitatean.
Frantziar errepublikako ohorezko legioko kide zen.
Serbiako erregearengandik kondekoratua izan zen.
Austriako Francisco Jose I-engandik kondekoratua izan zen.
1920an Hungariako Geofisikako Institutuak bere izena hartu zuen.
1957an Lorand Eötvös dominak eratu ziren Hungariako Geofisikako Institutuak ordaindu zituelarik.
1950an Hungariako unibertsitateak Lorand Eötvös izena hartu zuen.
Lorandita izena jarri zitzaion mineralari Eötvösen omenez.
Sobietar Batasunak bere heriotza oroitu zuen Moskuko Zientzi Museoan Nazionalean inskripzio bat egin zuelarik.
Parisen Marie Curierekin bildurik zeuden zientzialariek Eötvösen herioza gogoratu zuten, Albert Einstein ere bertan zen.
Bere heriotzaren ehungarren urteurrenean Londresko Zientzia Museoak Eötvös goraipatzeko erakusketa bat egin zuen.
1970an, Nazioarteko Astronomia Elkarteak ilargiak duen aurpegi ezkutuan aurkitzen den krater bati Eötvös kraterra izena jarri zion
Dobogókon aurkitzen den mendi aterpeak ondorengo izena du zientzialariaren omenez: “Baron Eötvös Lorand”.
Eric Walter Elst astronomoak 1991ko irailaren 4an aurkitu zuen asteroideak 12301 Eötvös matrikula darama^[7].
Hainbat posta zigilu ere egin ziren bere omenez: lehena 1932ko uztailaren 1ean egin zuen Hungariak^[8]; ondoren, bere heriotzaren ehungarren urtemuga zela eta berriro ere egin zuten^[9]; eta azkenik, 1991ko urtarrilaren 31an^[10].