Hungariera

Hungariera / Magyarrera
magyar nyelv — magyar
eta
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Hungaria eta zenbait lurralde Errumania, Eslovakia, Serbia, Ukraina, Kroazia, Austria eta Eslovenian
Hiztunak	13 milioi
Rankinga	57
Ofizialtasuna	Hungaria, Europar Batasuna, Eslovenia (eskualde hizkuntza), Serbia (eskualde hizkuntza), Austria (eskualde hizkuntza), hainbat udalerritan Errumania, hainbat eskubide Ukraina, Kroazia eta Eslovakian
Eskualdea	Europa Erdialdea
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Hizkuntzalaritzako Ikerketa Institutua Hungariako Zientzia Akademian
Hizkuntza familia
giza hizkuntza uraldar hizkuntzak Ugrofinlandiar hizkuntzak Ugriar hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	ordena libreko hizkuntza, nominatibo-akusatibo hizkuntza, hizkuntza eranskaria, subjektua aditza objektua eta silabadun hizkuntza
Denbora gramatikalak	orainaldia eta lehenaldia
Modu gramatikalak	indikatiboa, baldintzazko modua eta agintera
Genero gramatikalak	baliorik ez
Kasu gramatikalak	nominatiboa, akusatiboa, datiboa, instrumental-comitative case (en) , causal-final case (en) , traslatiboa, terminatiboa, essive-formal case (en) , essive-modal case (en) , inesiboa, superessive case (en) , adesiboa, ilatiboa, sublative case (en) , adlatiboa, elatiboa, delative case (en) , ablatiboa, banakaria, multiplicative case (en) , distributive-temporal case (en) , denborazko kasua, soziatiboa eta formal case (en)
Alfabetoa	Hungarian alphabet (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	hu
ISO 639-2	hun
ISO 639-3	hun
Ethnologue	hun
Glottolog	hung1274
Wikipedia	hu

Hungariera edo magyarrera (magyar nyelv; hungariarren berezko izenetik eratorri zen – magyarok (mottorok gutxi-gorabeherako ahoskerarekin) uraldar hizkuntza bat da, ugriar adarrekoa, mansi eta khanty hizkuntzekin batera.

Bere beste ahaideak Europan, adibidez, finlandiera eta komiera dira. 19. mendearen amaiera arte hungarieraren ahaidetasuna beste uraldar hizkuntzekin zalantzan jarrita zegoen hungarieraren lexikoan jatorri ezezaguneko hitz asko ditugulako, baina Errusiako uraldar hizkuntzetan –komiera, udmurtera, mokxera, mariera– hungarierazko erroekin ahaidetasuna duten erro asko aurkitu zituzten.

Morfologiari dagokionez, hizkuntza eranskaria da, beste ugrofinlandiar hizkuntza guztiak bezala. Fonetikari dagokionez, bokal asko ditu eta bokalen iraupena oso garrantzitsua da hungarieran hitzen esanahiak aldatu ditzakeelako.

Hungariera hiztunen kopuru esanguratsua duen Europako hizkuntza ez indoeuropar bakanetakoa da. 12-15 milioi bat hiztunek hitz egiten dute, batik bat Hungarian, bai eta Errumanian, Eslovakian, Serbian, Ukrainan, Kroazian, Austrian eta Eslovenian ere. Hizkuntza ofiziala da estatu horietan guztietan, bai eta Europar Batasunean ere.

Etimologia

«Magyar» (Моgor antzinako hungarieran) hitzak bi zati ditu: lehenengoa –mōś– mansiarren berezko izenarekin alderatzen da eta agian uraldar *mańćɜ «gizaki, gizon» hitzetik eratorri zen. Bigarren osagaiaren jatorria ezezaguna da, baina agian finlandiar yrkö «gizon» hitzarekin ahaidetasuna du.

Historia

Duela 900–1000 urte gutxi-gorabehera hungariarrek Siberia eta Ural utzi zituzten eta Panoniako ordokitaraino joan ziren bizitzera, baita Transilvaniaraino ere. Eslaviarren etorrera ez bezala, hungariarren etorrera nahiko berandu jazo zen. Hungariarrek borroka asko egin behar izan zuten: hegoalde eta iparraldean – eslaviarren aurka, mendebaldean – alemaniarren aurka, eta ekialdean – errumaniarren aurka baliabideengatik borroka egin zuten. Horregatik haiek (errumaniarrek bezala) eslaviarren hitz asko hartu zituzten eta gaur egun hitz horiek hungarieraren lexikoaren % 20 gutxi-gorabehera osatzen dute. XII–XIII. mendeetan Hungariako Erresumak eslaviar lurraldeen zatia menperatu zuen.

1526 urtean Hungariak Turkiaren aurkako guda galdu zuen eta, beraz, Hungariako Erreforma protestantea, 150 urte iraun zuena, jazo zen, eta horrek hungarierazko inprimatutako literaturaren agerpena eragin zuen. «Hungarieraren ortografia» lehenengo hungarierazko inprimatutako lana izan zen.

1541–1699 urteetan hungariar gehienak Turkiaren menpean bizi izan ziren eta, beraz, turkieraren eragina hungarieran gora egin zen. Transilvania, berriz, lurralde erdi-burujabe bihurtu zen.

Austriar inperioaren zatia bihurtu ostean Hungariak errepresioa jasan zuen eta alemaniarrak eragin latza izan zuen hungarieran, baina Austria-Hungariako inperioaren garaian hungariera hizkuntza ofiziala bihurtu zen. 1867–1918 hungarieraren «urrezko urteak» dira garai honetan hiztunen kopuruak indar handiz gora egin zuelako (adibidez, 1915an hungariarrak ez zirenen artean hiztunen kopurua % 15,3 zen eta 1880an – % 5,6). Transilvaniako hiri askotan hungarieraz hitz egiten zuten bakarrik (Cluj-Napocan, adibidez). Garai honetan nazio askotako jendeak hungariera ikasten zuen: juduak, alemaniarrak, errumaniarrak, eslovakiarrak, serbiarrak, kroaziarrak etab.

1918 urtearen ostean hungarieraren erabilera, berriz, larriki murriztu zen eta gaur egun hungariera Hungaria, Transilvania, Voivodina, Eslovakia eta Transkarpatian nagusiki erabiltzen da.

Idazketa

Hungarieraren lehenengo idazketa errunak izan ziren (rovás írás, rovax irax ahoskatua), baina kristautasunaren onarpenaren ostean hungariarrak latindar alfabetoa erabiltzen hasi zen. Gaur egun errunak edergai gisa bakarrik erabiltzen dira batzuetan.

Gaur egungo idazketa:

Hizkia	Izena	Hotsa
A a	a	[ɒ]
Á á	á	[a:]
B b	bé	[b]
C c	cé	[ʦ]
Cs cs	csé	[ʧ]
D d	dé	[d]
Dz dz	dzé	[ʣ]
Dzs dzs	dzsé	[ʤ]
E e	e	[ɛ]
É é	é	[e:]
F f	ef	[f]
G g	gé	[g]
Gy gy	gyé	[ɟ]
H h	há	[h]
I i	i	[i]
Í í	í	[i:]
J j	jé	[j]
K k	ká	[k]
L l	el	[l]
Ly ly	el ipszilon	[j]
M m	em	[m]
N n	en	[n]
Ny ny	eny	[ɲ]
O o	o	[o]
Ó ó	ó	[o:]
Ö ö	ö	[ø]
Ő ő	ő	[ø:]
P p	pé	[p]
R r	er	[r]
S s	es	[ʃ]
Sz sz	esz	[s]
T t	té	[t]
Ty ty	tyé	[c]
U u	u	[u]
Ú ú	ú	[u:]
Ü ü	ü	[y]
Ű ű	ű	[y:]
V v	vé	[v]
Z z	zé	[z]
Zs zs	zsé	[ʒ]
Maileguetan bakarrik erabiltzen direnak
Q q	kú
W w	dupla vé
X x	iksz
Y y	ipszilon

Hizkuntzaren ezaugarriak eta egitura

Fonetika

Bokalak

Hungarierak 14 bokal ditu; finlandierak ez bezala, ez du diptongorik, diptongoidoak bakarrik (hau da, hots batzuk beste hots batzuen antzeko entzuten dira: ó, ő, ű hizkiak u-aren antzekoak izan daitezke eta é hizkia i-aren antzekoa izan daiteke). Ez du erredukziorik ere ez (hau da, bokal batzuk ahozko hizketan aldatzen edo ahoskatzen ez denean). Hungarierazko bokalak zehaztasun handiz ahoskatuak izan behar dira.

Bokalak laburrak (a, e, i, o, ö, u, ü) edo luzeak (á, é, í, ó, ő, ú, ű) izan daitezke eta hungarieran bokalen iraupena oso garrantzitsua da: vad «basati» — vád «egozte»; tör «hausten du» — tőr «sastakai»; a/á eta e/é bikoteek ere irekitasun ezberdina dute.

Hungarierak, beste hizkuntza eranskari askok bezala (euskarak ez), singarmonismoa du, hau da, bokal guztiek hitz batean atzekoak (a, á, o, ó, u, ú) bakarrik edo aurrekoak (e, é, i, í, ö, ő, ü, ű) bakarrik izan behar dute: barnulásotokról, zöldülésetekről; horregatik atzizkiak hitzaren bokalen arabera aldatzen dira: falon «harresian», képen «irudian», tükrön «ispiluan».

Kontsonanteak

Hungarierak kontsonante bigunak ditu (ny – euskarazko «n» «inor» hitzean bezala ahoskatzen da, ty eta gy – euskarazko «tt» bezala).

Prosodia

Hungarierazko azentua beti lehenengo silaban dago (beste ugrofinlandiar hizkuntzetan bezala, udmurtera izan ezik).

Morfologia

Morfologiari dagokionez, hungariera, euskara eta beste ugrofinlandiar hizkuntza guztiak bezala, hizkuntza eranskaria da.

Izenak

Izenek numeroak (singularra eta plurala), kasuak eta artikuluak (definitzailea eta ez-definitzailea) dituzte; ez dute generorik.

Plurala -k, -ok, -ak eta -ek atzizkien bidez adierazten da, barruko bokalen arabera: erdő «baso» — erdők «basoak»; madár «txori» — madarak «txoriak»; férfi «gizon» — férfiak «gizonak»; város «hiri» — városok «hiriak»; ember «gizon, gizaki» — emberek «gizonak, gizakiak, jende».

Jabetza, turkiar hizkuntzetan bezala, baina ez euskaran, atzizkien bidez adierazten da: könyvem «nire liburua»; könyved «zure liburua»; könyve «bere liburua».

Hungarierak kasu oso ugari ditu:

Hurrengo kasuak edozein hitzekin erabil daitezke

Kasua	Atzizkiak	Galdera	Singularako adibidea	Pluralako adibidea	Hungarieraz - euskaraz
Nominatiboa	-	zer(k)? / nor(k)?	ház («etxe»)	házak («etxeak»)	Еz a ház magas. — «Etxe hau garaia da»
Akusatiboa	-t/-at/-ot/-et/-öt	zer? nor?	házat	házakat	Vettem egy házat. — «Etxea erosi dut»
Inesiboa	-ban/-ben	non (zeren barruan)?	házban	házakban	A család egy szép házban lakik. — «Sendia etxe ederrean bizi da»
Idlatiboa	-ba/-be	nora (zeren barrura)? / (sartu) non?	házba	házakba	Lépj be a házba! — «Sartu etxean!»
Superesiboa	-n/-on/-en/-ön	non (zeren azaleran / gainean / kanpoko aldean)?	házon	házakon	A házon meglátszott az idő vasfoga. — «Denboraren aztarnak etxearen kanpoko aldean ikusten dira»
Sublatiboa	-ra/-re	nora (zeren gainera / azalerara)? / (eseri) non?	házra	házakra	Egy fehér galamb szállt a házra. — «Uso zuria etxearen gainean eseri zen»
Adesiboa	-nál/-nél	non (zeren ondoan)?	háznál	házaknál	Megálltunk a háznál. — «Etxearen ondoan gelditu gara»
Adlatiboa	-hoz/-hez/-höz	nora?	házhoz	házakhoz	Odamentek a házhoz. — «Etxera hurbildu ziren»
Elatiboa	-ból/-ből	nondik (zeren barrutik)?	házból	házakból	Kisétált a házból. — «Etxetik irten zen»
Delatiboa	-ról/-ről	nondik (zeren azaleratik / gainetik / kanpoko aldetik)?	házról	házakról	A házról levették a zászlót. — «Etxearen gainetik bandera kendu zuten»
		zeri buruz?			Sokat mesélt a házról. — «Etxeari buruz asko esan zuen»
Ablatiboa	-tól/-től	nondik?	háztól	házaktól	A háztól nem messze egy kutat találtam. — «Etxetik hurbil iturria aurkitu nuen»
Datiboa	-nak/-nek	nori?	háznak	házaknak	Búcsút intett a szülői háznak. — «Gurasoen etxeari agur egin zion»
Genetiboa	-nak a/-nek a	norena?	háznak a	házaknak a	Ennek a háznak a fala is üvegből volt. — «Etxe horren hormak beirazkoak dira»
Terminatiboa	-ig	noraino?	házig	házakig	Két és fél kilométer az iskolától a házig. — «Eskolatik etxeraino 2,5 kilometro ditugu»
Instrumental-komitatiboa	-val/-vel	zerekin?	házzal	házakkal	Mi legyen a házzal? — «Zer egin behar dut etxearekin?»
Esiboa-formalisa	-ként	zer gisa?	házként	házakként	Ez a nyaraló családi házként van nyilvántartva. — «Baserri hau familia etxe gisa erregistratuta dago»
Translatibo-faktiboa	-vá/-vé	(bihurtu) zer / nor?	házzá	házakká	Közösségi házzá alakult át az egykori mozi. — «Zinema etxe publikoa bihurtu zen»
Kausualitibo-finala	-ért	zertarako? / zergatik?	házért	házakért	Mennyit fizettél a házért? — «Zenbat ordaindu zenuen etxeagatik?»

Hurrengo kasuen erabilera mugatuta dago

Kasua	Atzizkiak	Galdera / Funtzioa	Adibidea	Hungarieraz - euskaraz
Esibo-modala	-ul/-ül	nola? / zein hizkuntzaz?	magyarul	Hogy van ez magyarul? — «Hungarieraz nola esaten da hau?»
Formala	-képp(en)	zein eran?	másképpen	Én másképpen oldanám meg a feladatot. — «Nik zeregina bestelako eran ebatziko nuke»
Tenporala	-kor	noiz? / non (denborari buruz)?	tízkor	A vonat tízkor érkezik. — «Trena hamarretan etorriko da»
Soziatiboa	-stul/-stül	norekin batera?	családostul	Családostul költözött külföldre a magyar hegedűművész. — «Hungariar musikaria bere sendiarekin batera atzerrira joan da»
Distributiboa	-nként	bakoitzarentzako	fejenként	A rafting ára fejenként 12000 Ft. — «Raftingaren salneurria 12000 forint da gizaki bakoitzarentzako»
Distributibo-tenporala	-nta/-nte	«-ero» (denborari buruz)	havonta	A folyóirat havonta jelenik meg. — «Aldizkaria hilero argitaratzen da»
Lokatiboa	-tt	non?	Pécsett	Felhőszakadás volt Pécsett és Pétervárott. — «Péts eta San Petersburgon euri egin du»

Aditzak

Aditzek bi denbora bakarrik dituzte – lehenaldia eta orainaldia; etorkizunaren ordez orainaldia erabiltzen da sarritan edo aditz osagarriaren –fog– bidez osatzen da. Hungarierak ez du «izan» bezalako aditzik: Nekem van egy ágy «Ohea dut», zehazki itzuliz: «Ohe bat nirekin dago», Ő egy ember «Bera gizona da», zehazki itzuliz: «Bera gizon bat». Esaldiak objektu bat edukitzearen arabera aditzak era ezberdinetan aldatzen dira: Olvasom a könyvet «Liburua irakurtzen dut», Olvasok «Irakurtzen dut».

Izenondoak

Hungarierazko izenondoak ez dira aldatzen kasuen arabera: a gyönyörű erdő «baso ederra» — a gyönyörű erdőbe «baso ederrera». Ez da horrela, adibidez, baltiar-finlandiar hizkuntzetan (finlandieran edo bepsaeran).

Hiztunen banaketa geografikoa

• Hungarian: 9.5-10 milioi hiztun (2001)
• Errumanian, bereziki Transilvanian: 1.443.970 (2002)
• Eslovakian: 520.528 (2001)
• Serbian, bereziki Vojvodinan: 293.299 (2002)
• Ukrainan, bereziki Zakarpatian: 149.400 (2001)
• AEBetan: 117.973
• Kanadan: 75.555 (2001)
• Israelen: 70.000
• Austrian: 22.000
• Kroazian: 16.500
• Eslovenian: 9.240

Erakundeak

Magyar Tudományos Akadémia Nyelvtudományi Intézete edo «Hungarierazko Zientzia Akademiaren Hizkuntzetarako Ikerketa Institutua» izeneko erakundeak hizkuntza arautzen du.

Ikus, gainera

Hizkuntza ez indoeuroparrak Europan

• Hungarierazko literatura.

Kanpo estekak

• (Ingelesez)(Hungarieraz) Hungarierazko Zientzia Akademiaren webgune ofiziala
• (Ingelesez) Uralic Page webgunea
• (Ingelesez)(Hungarieraz) Hung-Ing hiztegia eta beste batzuk on-line

• Datuak: Q9067
• Multimedia: Hungarian language

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.