Isaac Newton

Isaac Newton
Irudi gehiago
12. Royal Societyko presidentea 1703 - 1727 ← John Somers, 1st Baron Somers (en) - Hans Sloane (en) → Member of the 1701-02 Parliament (en) 1701eko abendua - 1702 Barrutia: Cambridge University (en) Master of the Mint (en) 1700eko urtarrila - 1727ko martxoaren 31 Warden of the Mint (en) 1696 - 1700eko urtarrila Member of the 1689-90 Parliament (en) 1689 - 1690 Barrutia: Cambridge University (en) Lukasiar katedra 1669 - 1702
Bizitza
Jaiotza	Woolsthorpe Manor eta Woolsthorpe-by-Colsterworth, 1642ko abenduaren 25ajul. / 1643ko urtarrilaren 4agreg.
Herrialdea	Ingalaterrako Erresuma Britainia Handiko Erresuma
Bizilekua	Ingalaterra
Talde etnikoa	Ingelesa
Heriotza	Kensington, 1726ko martxoaren 20ajul. / 1727ko martxoaren 31greg. (84 urte) (84 urte)
Hobiratze lekua	Westminster abadia
Familia
Aita	Isaac Newton (aita)
Ama	Hannah Ayscough
Familia	ikusi Catherine Barton (en) (iloba)
Hezkuntza
Heziketa	Cambridgeko Unibertsitatea The King's School, Grantham (en) (1655 - 1659) Trinity College (1661eko ekaina - 1665eko abuztua) Artean graduatu Trinity College (1667ko apirila - 1668) Arte-masterra
Tesi zuzendaria	baliorik ez
Hizkuntzak	latina ingelesa
Irakaslea(k)	Isaac Barrow Benjamin Pulleyn (en)
Ikaslea(k)	ikusi Roger Cotes (en) John Flamsteed William Whiston (en)
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, filosofoa, fisikaria, astronomoa, teologoa, asmatzailea, alkimista, politikaria, polimata, unibertsitateko irakaslea, saiakeragilea, fisikari teorikoa, kimikaria, teologoa, astrologoa, idazlea, mintmaster (en) , zientzialaria eta executive (en)
Lateralitatea	ezkerra
Lantokia(k)	Cambridge eta Londres
Enplegatzailea(k)	Cambridgeko Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica Method of Fluxions (en) Opticks
Jasotako sariak	ikusi Knight Bachelor  (1705)
Influentziak	René Descartes
Kidetza	Royal Society
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	ez-hirukoiztartasuna
Alderdi politikoa	Whig

Isaac Newton (Woolsthorpe-by-Colsterworth, Lincolnshire, Ingalaterra, 1642ko abenduaren 25a^jul. / 1643ko urtarrilaren 4a^greg. - Kensington, Londres, 1726ko martxoaren 20a^jul. / 1727ko martxoaren 31^greg.) zientzialaria, alkimista, filosofoa eta matematikaria izan zen.

Munduko zientzialari hobenetarikotzat jotzen dugu gaur egun. Kalkuluaren sortzailea, Grabitatearen Legearen aurkitzailea, eta mekanika klasikoko legeen asmatzailea da. Argia eta optika modu matematikoan aztertu zituen.

Bere ikerketa zientifikoetako emaitza garrantzitsuenak hauek dira:

• Argia prisma batetik pasatzean sortzen den kolore espektroa argiarena bera dela frogatzea, eta ez prismarena (Roger Baconek XIII. mendean esan bezala).
• Argia partikulez osatua egon zitekeela argudiatu zuen.
• Eroankortasun termikoaren lege bat sortu zuen.
• Soinuaren abiadura airean jorratu zuen.
• Izarren sorreraren inguruko teoria bat sortu zuen.
• Grabitatearen Legea sortu zuen.

Gottfried Leibnizekin batera kalkulu integral eta diferentziala sortu zuen. Binomioen teorema sortu zuen. Joseph-Louis Lagrangek esan zuen: "Newton inoiz egon den jeinurik handiena da, eta baita ere zorte handiena izan duena, behin baino ezin delako aurkitu sistema bat mundu osoa arautzen duena".

Biografia

Hemezortzi urte zituela Cambridgera joan zen Trinity Collegen ikasketak egitera. 1665-1667 bitartean, Londresko izurriteak zirela eta Cambridgeko unibertsitatea itxi zenean, Newton bere jaioterrira itzuli zen. Bitarte honetan azaldu zituen aurkikuntzarik nabarmenenak: kalkulu infinitesimala (Leibniz-ek aurkitu zuen garai berean), grabitazio unibertsalaren legea eta argiaren jatorria. 1669an irakasle hasi zen Cambridge-ko unibertsitatean, eta urte horretan azaldu zituen argiaren osaerari buruzko teoriak. 1672. urtean Royal Societyko bazkide egin zuten. 1683. urte inguruan Philosophiae Naturalis Principia Mathematica liburua idatzi zuen, 1787an argitaratua. Han azaldu zituen talka legeak, jariakinen mugimenduak, erakarpen unibertsalaren teoria eta itsasaldien teoria. 1703an Royal Societyko lehendakari aukeratu zuten, eta harrezkero urtero izan zen aukeratua hil arte. Beste obra batzuk: Optics (1704), Arithmetica Universalis (1707).

Grabitatearen legea

Sakontzeko, irakurri: «Grabitazio»

Newtonen Principia liburuan (irudian) azaltzen dira grabitatearen teoriaren oinarriak.

1679. urtean, Newtonek berriro ekin zion mekanika lanei. Bertan Johannes Keplerren planeten mugimenduen legeak aztertu zituen eta hainbat zientzialarirekin batera lan egin zuen. De Motu Corporum (1684) liburuan argitaratu zituen lehenengo ikerketak. Bertan geroago Principia liburuan agertuko ziren lehen hausnarketak agertzen dira.

Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica liburua (Principia) argitaratu zuenean Unibertsoaren hiru mugimendu legeak ezarri zituen (ikusi azpian) eta hauek erabiliak izan dira 200 urte baino gehiagotan. Gravitas hitz latinoa erabili zuen (pisua esan nahi duena), eta grabitate unibertsala definitu zuen ekuazio honekin:

$F=Gfrac{m_{1}m_{2}}{r^{2}}$,

non F indarra den, G konstante bat, m1 eta m2 bi objektuen masak eta r euren artean dagoen distantzia.

Newtonen mekanika

Sakontzeko, irakurri: «Newtonen legeak»

Newtonen mekanikaren hiru oinarrizko legeak dira:

1. Newtonen lehen legea (Inertziaren legea) geldi dagoen objektu batek geldi jarraitzeko joera duela eta mugimenduan dagoen batek mugimenduan jarraitzeko joera duela esaten du, ez badie eragiten kanpoko indar batek.
2. Newtonen bigarren legeak F=ma dela esaten du, hau da, indarra masa bider azelerazioa dela esaten digu. Beste hitz batzuekin esanda, indar batek objektu batean sorturiko azelerazioa indar horren balioarekiko zuzenki proportzionala da eta masarekiko alderantzizko proportzionala.
3. Newtonen hirugarren legeak edozein ekintzak indar berdineko kontrako bat eragiten duela esaten du (akzio-erreakzio legea).

Newton beste ekarpenak

• Newtonen hodia: zilindro itxurako hodi gardena, haren barnean hutsa eginez, gorputz guztiek, duten dentsitatea dutela, lastertasun beraz erortzen direla frogatzeko erabiltzen dena.
• Newtonen hozte legea: gorputzak nola hozten diren adierazten duen legea. Lege honen arabera, gorputz batek beroa gorputzaren eta ingurunearen artean den bero diferentziari buruzko proportzioan galtzen du; lege enpirikoa den arren, errazago betetzen da tenperatura diferentziak txikiak direnean; tenperatura diferentziak handiak direnean, berriz, beroa konbekzioz galtzen denean betetzen da soilik.
• Newtonen jariakina: Newton-en likatasunaren legea betetzen duen jariakina; lege honen arabera, jariakin jakin baten bi geruza lerrokideen artean den indar tangentziala jaraikinen geruzen azaleraren, bi geruzen arteko distantziaren, haien abiaduraren eta likatasun-koefizientearen funtzioa da.
• Newtonen interpolazio metodoa edo Newtonen metodoa: f(x)=0 motako ekuazioen erroak kalkulatzeko interpolazio metodoa.
• Newtonen teleskopioa: ardatzak elkarzut dituzten ispilu ganbil batez eta okular batez osatua dagoen erreflexio teleskopioa. Ispilu ganbilak objektiboaren eginkizuna du. Ispiluaren ardatzean horizontalarekin 45°tako angelua osatzen duen ispilu lau bat izaten da.
• Newtonen eraztunak: Optics lanean Newtonek deskribatzen zuen esperientzia batean, foku distantzia handia zuen lente lau-ganbil baten alde ganbila beirazko azalera lau baten gainean jartzen zuen. Aire geruzak islatzen zuen argian lentearen eta beiraren ukimen puntuarekiko konzentrikoak ziren kolorezko eraztun batzuk ikusten zituen. Eraztunen diametroa bi kristalen arteko distantziaren arabera aldatzen zen. Horiek dira Newtonen eraztunak. Eraztun horiei buruzko legeak formulatu zituen. Eraztunak argi interferentziei esker eratzen dira, baina ez zuen hala uste izan Newtonek eta gorputzen teoria baieztatzen aurrera egin zuen.
• Newtonen diskoa: Eremu koloreztatuetan zatikatutako kartoizko diskoa. Bertan argi zuriaren osagai diren koloreak daude margotuta: gorria, laranja, horia, berdea, urdina, anila eta morea. Diskoa lastertasun handiz biraraziz gero, zuriz koloreztatua dagoela dirudi.

Newtonen obra idatzia

• Method of Fluxions (1671)
• De Motu Corporum in Gyrum (1684)
• Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica (1687)
• Opticks (1704)
• (Ingelesez)Reports as Master of the Mint (1701-1725)
• Arithmetica Universalis (1707)
• An Historical Account of Two Notable Corruptions of Scripture (1754)
• Short Chronicle, The System of the World, Optical Lectures, Universal Arithmetic, The Chronology of Ancient Kingdoms, Amended eta De mundi systemate. (Hil ondoren argitaratuak)

Ikus, gainera

• Ilustrazioa

Kanpo loturak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Isaac Newton

Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Isaac Newton

• (Ingelesez) Isaac Newtonen biografia "Science World" webgunean

Erreferentziak

• Datuak: Q935
• Multimedia: Isaac Newton / Q935
• Aipu famatuak: Isaac Newton