James Joyce

James Joyce

James Joyce idazlea 1917an Zurich hirian.
Datu pertsonalak
Izen osoa	James Augustine Aloysius Joyce
Jaio	1882ko otsailaren 2a
	Dublin (Irlanda)
Hil	1941eko urtarrilaren 13a (58 urte)
	Zurich (Suitza)
Webgunea	http://www.jamesjoyce.ie/
Sinadura

James Augustine Aloysius Joyce (Dublin, 1882ko otsailaren 2a – Zurich, 1941eko urtarrilaren 13a) idazle irlandarra. Joyce da, askorentzat, XX. mendeko ingelesezko idazle hoberena, hizkuntza erabat menderatzen baitzuen, eta hizkuntzaren baliabide guztiak erabiltzen jakin baitzuen. Joyceren obra, Ulysses bereziki, funtsezkoa izan da literatura modernoaren garapenean, eta areago, literaturaz besteko alorretan ere, zineman besteak beste, izan du eragina.

Bizitza

Bere gurasoak, John eta Mary, katoliko sutsuak ziren. Sei anaia eta lau arrebetan zaharrena izan zen. Amak nekeak izan zituen familia aurrera ateratzeko. Aita, John Joyce, gizon alaia eta umoretsua zen, asmamen handikoa, musikazalea eta hiztuna oso, baina zurruteroa, hasitako gauzak ezin bukatua eta tratulari eskasa; eta, hartara, batetik bestera eraman behar izan zuen familia, bizileku pobretik pobreagora. Familia-giro hark eragin handia izan zuen Joycengan; bai aitaren bizitasunak, haren kantuak, txisteek, hizkera bitxiak, bai amaren otoitzek, bai anaia-arreben arteko hizketek eta liskarrek, eta bai bizi izan zituen askotariko giroek eta adiskideek jende- eta hitz-nahasketa ezin handiagoa eskaini zioten; handik aterako zuen gerora Joycek bere-berea zuen hizkuntzaren sena.

James Joyce 1888an 6 urterekin.

Ingelesa izan zen James Joyceren hizkuntza. Garai hartan Irlanda britainiar administrazioaren mendean zegoen; gaelerak ez zuen ia indarrik, zokoratuta zegoen, administrazioan batere ez, eta eguneroko bizitzan gutxi erabiltzen zen; eremu eta giro jakin batzuetan baizik ez zirauen bizirik, nahiz batzuk ahaleginean ari ziren hizkuntza hura biziberritu nahiz.

Lehen ikasketak jesuiten Clongowes Wood College izeneko eskolan egin zituen, eta han sistematizatu eta arrazoibidera ekarri zuen txikitandik zekarren hizkuntza jario hura. Hala ere, familiaren egoera ekonomikoa zela eta, eskola hori utzi eta Belvedere College izeneko eskola publikora joan behar izan zuen. Garai horretan literaturarako zaletasuna erakusten hasi zen.

1898an, Dublingo University College delako unibertsitatean matrikulatu zen hizkuntzak ikasteko. Frantses eta italiar literatura ikasi zituen. Liburu asko eta era askotakoak irakurri zituen, nobela arruntak zein klasikoak; denetatik atera zuen literaturarako gairik, sen handia eta grina berezia baitzuen giroak eta gertaerak literatura bihurtzeko. Garai horretan erlijio katolikotik aldentzen hasi zen. 1900en Ibseni buruzko saiakera bat argitaratu zuen Forthnighly Review aldizkarian. Hurrengo urteetan olerkiak idatzi zituen, eta bere idazlanen ezaugarri nagusia izan zen esperimentazio bidea jorratzen hasi zen. Halaber, irlandar nazionalismoa errefusatu eta bere ama hizkuntza, ingelesa, errebindikatu zuen, irlanderaren kaltean.

James Joyceren estatua O'Connell Street kalean, Dublin.

1902an, graduatu eta gero, Parisera joan zen, bere ikasketak jarraitzeko asmoz. Hala ere, bere familiaren porrot ekonomikoak (euren ondasun guztiak saldu behar izan zituzten eta ostatu batera joan) bere desioak alde batera uztera behartu zuen, eta kazetari eta irakasle moduan lan egin behar izan zuen. Baina bere egoera ekonomikoa familiarena bezain larria izan zen.

1903an Dublinera itzuli zen bere amari laguntzeko, minbiziak jota zegoelako. Amak eskatu zion erlijioa ez errefusatzea eta aita alkoholikoaz arduratzea. Amaren heriotzak deprimitu zuen. Garai zaila izan zen Joycentzat; lanbide askotan jardun zuen, eta lagunen maileguei esker bizi zen.

1904ko ekainaren 16a (Ulysses eleberriaren argudioaren data) izan omen zen Nora Barnaclerekiko lehen hitzorduaren data. Nora zerbitzari bat izan zen eta berataz maitemindu eta bizitza osoa pasatu zuen berarekin, nahiz eta 1931 arte ez ezkondu. 1904 urte hartan bertan Joycek Dublindik alde egin zuen, eta ingelesezko eskolak ematen atera zuen bizibidea.1906 arte Zurichen bizi izan ziren, eta gero Triesten, non ingeles-irakasle izan zen. Triesten jaio ziren bere bi seme-alabak: Giorgio eta Lucia. 1907an begietako gaixotasun bat izan zuen, ia itsu utziko zuena geroago. Chamber Music ("Ganbera Musika") argitaratu zuen, eta Italo Svevo idazlea ezagutu zuen. Bi aldiz joan zen geroztik Irlandara: 1909an eta 1912an. Ez zen sekula gehiago itzuli. Urte haietan John Millington Synge eta William Butler Yeats irlandar idazleen lanak italierara itzuli zituen.

Ingelesezko eskolak bizibide ona ziren; baina izan zituen adiskideak eta babesleak diruz eta bere literatura-lanak aurrera ateratzen laguntzen ziotenak, haren sormenaren indar handiaz oharturik; horri esker egin ahal izan zien aurre eguneroko diru-premiei ez ezik, argitaratzaileen eta agintarien aldetik izan zituen argitaratzeko debekuei ere; eta haiei esker ordaindu ahal izan zituen bere azken urteetako itsutasuna sendatzeko egin behar izan zituen begietako ebakuntzak. Ezra Pound, Valery Larbaud, Harriet Weaver, Sylvia Beach, Yeats eta beste batzuk izan zituen adiskide eta laguntzaile aipagarrienak.

Lehen Mundu Gerra hastean, Zurichera joan ziren lehen eta gero Locarnora. 1920ko hamarkadaren hasieran Parisera joan zen familiarekin. 1914an, Dubliners ("Dublindarrak") ipuin-bilduma argitaratu zioten. The Egoist aldizkariak A Portrait of the Artist as a Young Man ("Artistaren gaztetako portreta") eleberria argitaratu zion, 1916an liburu gisa argitaratu zutena. Gyacomo Joyce liburu laburra idatzi zuen. 1918an Exiles ("Erbesteratuak") antzerki-lana argitaratu zuen, eta 1925ean antzeztu zuten New Yorken, eta 1926an Londresen. 1927an Pomes Penyeach poema-liburua argitaratu zuen.

1931an Nora Barnaclerekin ezkondu zen, urte askotan elkarrekin bizi izan ondoren. Ordurako ospe handia zuen Joycek, eta T. S. Eliot eta Samuel Beckett zituen, besteak beste, adiskide. Urte hartan bertan hil zitzaion aita, bere alaba Lucia burutik nahasten hasi zen, eta Joyce bera ere itsutzen hasia zen.

1936an Collected Poems ("Olerki-bilduma") eman zuen argitara. Bigarren Mundu Gerra piztu zenean, Frantziatik alde egin behar izan zuen, Zurichen hartu zuen bizilekua, non duodenoko ultzera bat diagnostikatu zioten. Eta han hil zen 1941ko urtarrilaren 13an, peritonitisa sendatzeko ebakuntza egiten zioten bitartean.

Obrak

Joyceren olerkiek ez zuten berrikuntza handirik ekarri, Irlandako balada tradizionalen eta Shakespeareren kantuen eragina zuten, baina ez zuten Joyceren beraren zantzu berezirik, erromantizismo lauso baten aztarna baizik. Antzerkirako idatzi zuen lan bakarrak, Erbesteratuak, Ibsenen eragin handia zuen; ez du Joyceren beste obrek duten indarra eta ez zuen harrera onik izan.

Dubliners

Sakontzeko, irakurri: «Dublindarrak»

Dublindarrak Dublingo pertsonaien eta gertakizunen ipuin-bilduma bat da, 1907an argitaratua. Haurtzaroko eta gaztaroko kontakizunak dira, Dublinen girotuak denak, hizkuntza gardenaz eta neurtuaz idatziak.

Aipatzekoa da bilduma horretako azken kontakizuna, «The Dead» (Hilak), hilek bizidunen bizitzan zer nolako eragin handia duten kontatzen duena. Liburu horrek gorabeherak izan zituen argitaratu ahal izateko: Londresen 1907an argitalpena prest zegoelarik, argitaratzaileak ale guztiak erre zituen, eta ez zen 1914 arte argitaratu.

Artistaren gaztetako portreta nobela, Stephen Hero, Joycek aldez aurretik idatzi eta gaitzetsi zuen lan baten moldaketa eta egokitzapena da. Bere bizitzako xehetasunetan oinarriturik idatzitako nobela hori nerabezaroko erretratu bat da, eta lehendik tradizioa zuen genero bati dagokio hain zuzen.

Stephen Dedalus, nobela horretako protagonista, Ulysses nobelan ere agertzen dena, bere inguruneari aurre egiten eta bere bidea urratzen ahalegintzen den gazte bat da.

Ulysses: hizkuntza biluzik

Sakontzeko, irakurri: «Ulises (eleberria)»

1906 inguruan Joycek Dublindarrak liburuari eransteko asmotan zen beste kontakizun bat zeukan idatzia, berari gertatutako pasadizo batean oinarritua: gau batean neska bati hurbildu zitzaion hura soldadu batekin zihoala konturatu gabe; soldaduak jo eta luze bota zuen Joyce, eta adardun famako judu batek lagundu zion handik altxatzen eta etxera joaten. Txiste kulturalak egiteko zuen joerak akuilatuta, Joycek bi mito handiren nahasketa barregarria egiteko aukera ikusi zuen pasadizo hartan: Ulises -edo are gehiago Telemako gaztea etxera itzuli da judu herratua, adarrak biltzen zizkion Peneloperen senarra, lagun.

I. Mundu Gerra bitartean, Zurichen erbesteratua eta adiskide batzuen diru-laguntzari esker bizi zela, Joyce bere obra handian ari izan zen buru-belarri lanean. Gerra bukatu ondoren, Triestera itzuli zen, baina, Ezra Poundek deituta, Parisera abiatu zen berehala nobela bukatzera. 1917an, liburuaren erdia edo idatzia zuela, ez aurrera ez atzera gelditu zen, batzuetan goiz osoa ere igarotzen baitzuen esaldi bakar bati bueltaka, eta Artistaren gaztetako potreta bukatzen lagundu zion bide berberean saiatzea bururatu zitzaion, aldizkari batean argitaratzen hastea, alegia. Ez zen erraza, britainiar legeak argitaratzailea zigortzen baitzuen lizuntzat har zitekeen testurik argitaratuz gero. Hortaz, Ezra Poundek New Yorkera bidali zituen Ulysses-en lehenengo hiru kapituluak, Little Review aldizkarira. Hala ere, 8., 9. eta 12. kapituluak zetozen aleak bahitu eta erre egin zituzten. 13. kapitulua zekarrena Bizioaren Aurkako Elkarteak salatu eta auzitara eraman zuen; epaileak isuna jarri eta argitaratzeko debekua eman zuen.

Ulises eleberriaren lehen edizioaren azala (1922)

Beraz, liburu hura epeka argitaratu izanak, alde batetik, Joyceren lana bizkortu baldin bazuen, bestetik, liburuan argitaratzeko debekua ezarri zion ingelesez mintzo ziren herrialdeetan. Azkenean, Parisen eman zuen argitara, 1920an, Shakespeare and Co. liburu-dendaren jabe Sylvia Beachek. 1929an plazaratu zen Ulysses-en frantsesezko itzulpena.

Estatu Batuetan 1933an eman zuten argitaratzeko baimena. Ingalaterran 1936 arte ez zuten argitaratu.

Argitalpenak gorabehera handiak izan zituen, lehendik argitaratutako kapituluei zati luzeak erantsi baitzizkien Joycek; argitaratzea ikaragarri luzatu zen, tipografoek ez baitzekiten ingelesa eta egilea erdi itsuturik baitzegoen, eta zuzenketa-saio bakoitzari beste zuzenketa batzuk egiten baitzizkion. Garrantzi handiko zuzenketa bat ere egin zuen: kapitulu bakoitzean, Homeroren Ulisesetik hartutako aipamen bat zegoen, berez testuarekin zerikusirik ez zuena, eta Joycek kendu egin zuen, liburuaren izenburuko aipamena hesterik ez utzirik. Hala eta guztiz ere, Joycek mitologiazko aipamenez jositako eskema bat argitaratu zuen gerora, liburu horren interpretazio gisa, eta handik gutxira atzera gaitzetsi bazuen ere, arrakasta handia izan zuen azalpen horrek kritikari askoren artean.

Ulysses-ek 18 kapitulu ditu, elkarren oso desberdinak, eta gertaeren denbora egun batera dago mugatua: 1904ko ekainaren 16ko goizeko zortzietatik hasita, hurrengo 18 orduen kontaketa egiten du. Dublinen barrena doazen bi pertsonaia, Leopold Bloom eta Stephen Dedalus, dira protagonistak. Kapitulu bakoitzean ahots berezi bat edo bi entzuten dira, haietako bat pertsonaiaren baten barne-hizketa da, adimen orori dagokion hitz-jario iheskor bukaezina, etorri bezala zuzenean adierazia. Barne-hizketa horretaz gainera, era askotako doinuak eta hizketak tartekatu zituen Joycek liburuan: deskribapen soil-soilak, besteren estiloen edo kazetaritzako hizkuntzaren parodia, molde eta tankera askotako aipamenak eta sinboloak... Kontakizunaren hariak ez du inondik ere obra honen handitasuna erakusten, hizkuntza bera baita beste edozein liburutan bainoago liburu honen mamia. Leopold Bloomen eguneroko bidaia xumea Dublinen barrena, eta haren eguneroko bizitzako gertakizun soilak, hori besterik ez baita kontatzen liburu honetan.

Liburua Homeroren Odiseari jarraiki dago antolatua, bai gaietan, bai irudietan; hizkuntza, estilo, sinbolo eta ideia oparotasun nabarmen baten bitartez, bizitzaren ospakizun eta festa da, ironia eta umorea dariola betiere. Psikologia-ikerketak ere leku garrantzitsua du bertan, Freud-en bidetik, inkontzientearenak batez ere, eta stream of consciousness (kontzientziaren isuria edo bakarrizketa), gerora asko erabili den teknikaren bitartez, adierazi zuen nagusiki; bestalde, parodiak edo era askotako testuen birsorketak ere leku handia hartzen du Ulysses-en. Beste ikuspegi batetik, gizon modernoaren eta gizon horrek gizartearekin dituen harremanen bilduma ere bada; nolabaiteko summa da, beraz, Ulysses

Ulysses XX. mendeko literaturako obrarik garrantzitsuenetako eta berezienetakoa da, besteak beste, hizkuntza bera duelako protagonista, eta hala erakusten duelako bai gizakiari hizkuntzak ematen diola giza izatea, eta bai hitzen bidez egituratzen eta tankeratzen dela adimenaren baitako bizitza; agerian jarri zuen orobat hitzezko jario horren elementuak arrazoi hutsalez daudela elkarri lotuak, eta hala askotan guztiz ere apala eta barregarria izaten dela gizaki orok duen barne-hizketa hori.

Baina Ulysses ez da soil-soilik hitzaren gaineko ariketa neurrigabe bat, hizkuntzaren musika-ezaugarriak areagotzen dituena, eta zikinkeria eta zekenkeria txiki guztiak agerian dituen adimenaren lotsarekin jolasean dabilena. Joyceri esker, irakurleak liburu honen pertsonaia kaskarren barne-bizitzan parte hartzen du, edozein pertsonarena izan daitekeen bizitzan, zorrotz eta onberatasunez aldi berean, gupidaz eta nazkaz. Pertsonaia horiek, beraz, gure ispilu dira, gizakiaren adimena halabeharrez baitago hizkuntzaz eta bere ergelkeria eta handitasun guztiaz baliatzera behartua, eta horren gaineko gogoeta eta jolasa da Joyceren ekarri handia.

Finnegans Wake

Sakontzeko, irakurri: «Finnegans Wake»

1923tik 1939ra, Joycek bere azken liburuan lanean jardun zuen: Finnegans Wake, inoiz idatzi den libururik irakurgaitzena hain zuzen. Nekez esan daiteke erabat ingelesez idatzia denik, oinarrian ingelesa duen hitzezko nahaste batean baizik, beste hizkuntza batzuetako elementu ugariz osatua, eta nonahi eta noiznahi hitz-jokoz eta txistez zipriztindua. Baina hitz-joko etengabe horiek ez dira kontakizun zehatz eta definitu bat kontatzeko baliatzen; aitzitik, hitz-joko horiek eta txiste horiek dira liburu horren mamia eta gaia. Interpretazio eta azterketa asko eragin ditu liburu horrek, eta berez itzulezina den arren, egin dira haren zati batzuk beste hizkuntza batzuetara itzultzeko saioak, baita ingelesera ere.

Ulysses eleberriaren ondoren ahotsaren eta kontakizunaren gainbehera eta hondamena etorri ziren, hiztunaren mamia eta muina galdu egin baitziren, ezabatu, eta hitz-jokoetan desegin, Joyceren aurreko lanen alde iluna den eta haren argitan besterik ulertu ez daitekeen liburu honetan.

Bibliografia

• Stephen Hero (1904)
• Chamber Music (olerkiak, 1907)
• Dubliners (1914)
• Exiles (antzezlana, 1918)
• A Portrait of the Artist as a Young Man (1916)
• Ulysses (1922)
• Pomes Penyeach (olerkiak, 1927)
• Finnegans Wake (1939)

Euskaraz

• Artistaren gaztetako portreta (A portrait of the artist as a young man) (1992). Ibaizabal argitaletxea. Itzultzailea: Irene Aldasoro.
• Dublindarrak (Dubliners) (1999). Alberdania argitaletxea. Itzultzailea: Irene Aldasoro.
• Ulises (Ulysses) (2015). Igela argitaletxea. Itzultzailea: Xabier Olarra.

Ikus, gainera

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: James Joyce

• Ingelesezko literatura.

Kanpo-loturak

• James Joyce Centre-ren webgunea