Arrieta (Artzibar)
- Artikulu hau Artzibarreko kontzejuari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Arrieta (argipena)».
| Arrieta | |
|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |
 Kontzejuko aireko ikuspegia 2023. urtean | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea | Nafarroa Garaia |
| Eskualdea | Pirinioaurrea |
| Udalerria | Artzibar |
| Administrazioa | |
| Mota | kontzeju |
| Izen ofiziala |  Arrieta |
| Posta kodea | 31438 |
| Herritarra | arrietar |
| Geografia | |
| Koordenatuak | 42°55′28″N 1°22′15″W / 42.924444444444°N 1.3708333333333°W |
| Azalera | 10,94 km² |
| Garaiera | 776 metro |
| Distantzia | 48,4 km (Iruñetik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 32 (2020) |
| Dentsitatea | 3 bizt/km² |
Arrieta[1][a] —edo, izen bereko beste herrietatik bereizteko, Arrieta Artzibar—[b] Artzibar ibarreko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioaurrea eskualdean.
2020 urtean 32 biztanle zituen. Inguruan Arrietako bentak daude.
Bertako biztanleak arrietar dira.
Izena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arrieta toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Harrieta (1025)
- Arrieta (1268)
- Arrieta (1330)
- Arrieta (1336)
- Arrieta (1534)
- Arrieta (1767)
- Arrieta (1829)
- Arrieta (1959)
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Armarria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arrietako armarria Artzibarko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo urdin batez eta aurrean astigar batez terrazatzatuta osatuta dago, gainean zilarrezko bi ezpata urrezko eskutoki gurutzatuekin, metal bereko balantza bati eusten diotenak. | » |
Geografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Arrieta Artzibarran dago.
Inguru naturala eta kokapena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Artzibar kokatzeko ez dago aho bateko akordiorik. Egia esan, Zaraitzu eta Erronkaribar ibarretan bezala, haran horien iparraldea Pirinioetakoa da, eta hegoalde Pirinioaurreatarra, klima eta landaretza aldaketa nabariarekin. Trantsizio-eremu bat da, eta bi espazioen muga edo muga hori Larrogain, Elke-Pausaran, Peñas Baxas eta Lareki mendien arteko irudizko lerro batekin markatu daiteke.
Artzibar ibarra berezia da, bitxia beharbada, eta Erdi Arokan galtzen da bere jatorria. Ez dio jarraitzen ibai baten inguruan garatzeko zonako arauari. Bi adar bereiz ditu, Irati eta Urrobi ibaien ibilbideei jarraituz, eta hirugarren adar erdi bortxatu bat Gurpegi errekaren inguruan.
Klima
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Udalerriko gunerik garaienetan izan ezik, Artzibar gehienean klima azpimediterraneoa nagusi da. Urteko batez besteko tenperatura 6 eta 12 gradu bitartekoa da (sei gradu mendietan eta hamabi herrigunean). Prezipitazioak 1 000 eta 1 600mm bitartekoak dira, betiere udaberrian eta udazkenean ugariagoak. Urteroko egun euritsuak 100-120 inguru izaten dira, eta azarotik apirilera ohikoa da elurra jaustea.
Baso-soiltze gogorra jasan dute Artzibar aldeko basoek. Pagoa, pinu basatia, haritza eta artea dira zuhaitzik ugarienak. Artea, arroilean eta ipar eta ipar-mendebaldeko mendietan hedatzen da batez ere. Birlandatutako pinuek 1 000 hektareatik gora hartzen dituzte, batez ere Austriatik ekarritako pinu lariziarrak dira.
Estazio meteorologikoak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Artzibarren dagoen Orotz-Betelu udalerrian (ibarraren parte da geografikoki, baina ez administratiboki), itsasoaren mailatik 619 metrora, Nafarroako Gobernuak 1993n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
 Datu klimatikoak (Orotz-Betelu, 1993-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.0 | 21.0 | 25.0 | 27.0 | 31.0 | 39.0 | 38.0 | 39.0 | 34.0 | 28.0 | 22.0 | 17.0 | 39.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.1 | 11.9 | 15.1 | 18.5 | 23.5 | 26.2 | 26.4 | 22.6 | 17.8 | 11.8 | 8.8 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 4.4 | 4.8 | 7.2 | 10.2 | 13.3 | 17.5 | 19.9 | 19.7 | 16.5 | 12.8 | 7.9 | 5.0 | 11.6 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 0.7 | 0.5 | 2.5 | 5.3 | 8.1 | 11.5 | 13.7 | 13.0 | 10.4 | 7.8 | 4.0 | 1.1 | 6.5 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -9.0 | -10.0 | -11.0 | -2.0 | 0.0 | 2.0 | 5.0 | 6.0 | 1.0 | -3.0 | -7.0 | -10.0 | -11.0 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 157.6 | 130.4 | 121.0 | 114.7 | 89.9 | 64.5 | 45.8 | 50.3 | 81.4 | 111.3 | 162.7 | 141.3 | 1270.9 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 75.0 | 72.0 | 65.0 | 62.0 | 45.0 | 65.0 | 58.0 | 140.2 | 97.0 | 98.0 | 72.0 | 91.0 | 140.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 14.4 | 12.9 | 11.9 | 13.4 | 11.8 | 7.6 | 5.9 | 6.7 | 8.4 | 11.2 | 14.1 | 13.1 | 131.4 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 2.8 | 3.8 | 2.0 | 0.9 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.0 | 1.9 | 12.6 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Iruñeko kabildoaren taulako arkitaniarrak (1232) eta Orreagako Santa Mariak (1409) ondasunak eta errentak eskuratu zituzten. Beharbada, Leireko monasterioari (1094) lur baten dohaintza egin zitzaion lekuarekin identifika daiteke. Herrikideetako bik 2 soldatako bularra ordaintzen zioten erregeari 1260an. Zaraguetarekin batera, Urrobi (1448) herri hustuaren gozamena eskuratu zuen betiko zergapean.
1802an esaten da bere lautada txikian garia, oloa, garagarra, artoa eta zekalea ekoizten direla eta baratze batzuk fruta-arbolekin eta barazkiekin daudela. 1850ean 900 errealeko eskola zuen, eta esaten zen 1789an aurkitu zela, baina Hiriberrirekin mankomunatuta duen mendian, kobrezko eta burdinazko meategi bat, eta mendi horretan bertan sendabelarrak hazten zirela. XX. mendea hasita, hazitarako hazitegiak eta upelgintzako eta abarketagintzako tailerrak ditu. XIX. mendearen lehen erdiko udal-erreforma administratibora arte, ibarreko alkatea, ibarrak berak proposatuta erregeordea izendatzen zuena, eta auzotarren artean aukeratutako erregidorea gobernatzen zuten Arrietak.
Demografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2020 urteko erroldaren arabera 32 biztanle zituen Arrietak.[6]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 45 | 44 | 44 | 44 | 41 | 40 | 41 | 39 | 37 | 34 | 34 | 32 | 33 | 33 | 34 | 32 | 35 | 33 | 33 | 33 | 32 |
Kultura
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Euskara
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Artzibarko herri guztiak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian, Pirinio ibarretik Esteribar eta Erroibar ibarrekin hitz egiten zena.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Artzibarrek atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[8]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Artzibarrera azpieuskalkian (Hegoartzibartar aldaera). Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Artzibarko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.
Ondasun nabarmenak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- San Lorentzo eliza, Erdi Aroko kristiau eliza
- Arrietako jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Oharrak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ /ari.éta/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza hirugarren silaban - ↑ /ari.éta aɾt͡s̻íβaɾ/ ahoskatua (laguntza)
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Arrieta - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Aurizperriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Arrieta» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q8204947
Multimedia: Arrieta (Arce-Artzi) / Q8204947
