Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna

Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.

Zer da Kontzertu Ekonomikoa?

Artikulu hau baliabide juridikoari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Kontzertu (argipena)».

Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna edo Kontzertu Ekonomikoa Espainiako Estatuaren eta Euskal Autonomia Erkidegoaren arteko zerga eta finantza harremanak antolatzen dituen baliabide juridikoa da, foru erregimenaren parte da.

Itunak, historian, honako bilakaera izan du: 1878tik 1937ra hiru Probintzia Baskongadoek ituna izan zuten; Frankismo garaian, hiru lurralde horietatik, Arabak bakarrik mantendu zuen 1980. urte arte, Gerra Zibilean erregimen frankista babesteagatik. 1981etik aurrera, 1978ko Konstituzioan eta 1979ko Gernikako Estatutuan xedatu zen bezala, Araba, Bizkai eta Gipuzkoako foru lurraldeei ituna aitortu zitzaien berriro ere.

Estatuko Administrazioaren eta Euskal Autonomia Erkidegoaren artean organo bat dago ekonomia itunaz jarduteko eta haren gaineko aldaketak egiteko, hala nola kupoa finkatzeko. Organo horrek Ekonomia Itunaren Batzorde Mistoa du izena.

Historia

Kupoa kalkulatzeko sistema (2015, Berria)

Lehendabiziko aroa: 1878-1937

Gehiago jakiteko, irakurri: «Foruen amaiera Hego Euskal Herrian»

Alfontso XII.a Espainiakoak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foruak behin betiko indargabetu zituen 1876ko uztailaren 21eko Legearen bitartez. Hala, euskal herritar horiek Estatuko beste herritarrek bezala ordaindu behar zituzten zergak.

Legeak inposaturiko betebehar hori zehazteko, herrialde bakoitzak zuen zerga-sistema kontuan hartu behar zen, Batzar Nagusiek ezarritakoa. Horretarako, orduko Espainiako presidentea zen Antonio Cánovas del Castillo Foru Aldundien ordezkariekin elkartu zen. Akordiorik ez zegoenez, 1877ko maiatzaren 5ean Bizkaiko Batzar Nagusia eta Foru Aldundia deuseztatu zituen. Era berean, 1877ko azaroaren bukaera eta abenduaren hasiera artean Araba eta Gipuzkoarenak ere deuseztatu zituen.

Hala ere, Espainiako Ogasunak ez zituen ia ez baliabide ezta esperientziarik hiru lurralde historikoetan zergak biltzeko (izan ere, 1841z gero aduanaz baino ez zituen arduratzen). Honek Antonio Cánovas Espainiako Gobernuak hautatutako Foru Aldundi berriekin negoziatzera bultzatu zuen, euskal lurraldeak Espainiako "ekonomia itun" orokorrean sar zitezen.

1877ko abendua eta 1878ko otsailaren artean Foru Aldundiak eta Espainiako Gobernua akordio batera heltzera saiatu ziren. Beraz 1878ko otsailaren 28an lehendabiziko dekretu bat agindu zuten, hurrengo zortzi urteen epean zergak Estatuari ordaintzeko. Itundutako zergak biltzeko arduradunak Foru Aldundiak izango ziren. Hauek Estatuari bildu zezaketena uste zutena ordaindu behar zioten, bildutakoa eta Estatuari aipatutako kupoaren arteko kendura Foru Aldundientzat izanik.

Horrela Estatuak itundutako zergak nola biltzen zirenari jaramonik ez eta Aldundiek zergak kobratzea ala ez erabakitzen zuten. Horrela Foru Aldundi bakoitzak zerga berriak kobratzea ala ohiturazko zerga-sistemarekin jarraitzea erabaki zezakeen. Sistema tradizionala kontsumoan oinarritutako zergetan mantentzen zen: elikagaiak, erregaiak, edari alkoholikoak eta abarrak gainordaina ezartzen zituena.

Behin behineko itun hau, 1886an bukatu behar zena, arrakastatsua izan zen eta administrazio guztiek berritu zuten, behintzat gaur egun arte. Foru Aldundiek kupoa arazorik gabe ordaindu zutenez, bere aurrekariak izan zituzten zerga-eskuduntza asko mantendu zituzten baita horiek kudeatzeko baliabideak ere. Espainiako Ogasun Ministerioak ez zituen zergak biltzen hiru lurraldeetan eta, era berean, bere inbertsioak ere oso murriztuak izan ziren, inbertsio publiko gehiena Foru Aldundiek eginik. Itundutako zergak Estatu Ogasunak zituen nagusienak ziren, Aduanarenak izan ezik: lurralde kontribuzioa, industria kontribuzioa, errege eskubideen zerga, tinbre eta kontsumoen kontribuzioa. Denbora eta berrikusteen poderioz, jatorrizko bost zergak gehitu zituzten eta beraz Estatuari ordaindu behar zitzaion kopurua edo kupoa handitu zen.

Itundutako zergak. 1878-1937

1878	1887	1893	1894	1900	1906	1913	1920	1925-26
Ekonomi ituna	1. berrikuste orokorra	Berrikuste partziala	2. berrikuste orokorra	Berrikuste partziala	3. berrikuste orokorra	Berrikuste partziala	Berrikuste partziala	4. berrikuste orokorra
Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Higiezin, laborantza eta abeltzaintza	Lurraldekoa
Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza	Industria eta merkataritza
Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Administrazio emakiden errege eskubideak	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea	Errege eskubide eta ondareen eskualdatzea
Zigilutako papera	Zigilutako papera	Zigilutako papera	Zigilutako papera	Tinbre es da aipatzen	Kontzeptuak zehazten du	Zigilutako papera	Ontziratutako produktuen tinbrea	Tinbrea
Zereal eta gatzaren kontsumoa	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak	Kontsumoak
		Ordainketen %1a	Ordainketen %1a	Ordainketen %1a	Ordainketen %1a	Ordainketen %1a	Ordainketen %1a	Ordainketen %1,20a
		Alkoholen patenteak	Alkoholen patenteak	Alkoholen patenteak	Desagertua
			Herri eta lurralde soldatak	Herri eta lurralde soldatak	Etekinen barnean
			Bidaiari eta salgaiak (lehorreko, itsas eta ibaien bidez)	Itundutako linea gehiago. Itsas-linea eta meatze-trenbideak at	Lehorreko eta ibai lineak. Linea gehiago	Bidaiari eta salgaiak	Bidaiari eta salgaiak	Bidaiari eta salgaiak
			Luxuzko gurdiak	Luxuzko gurdiak	Luxuzko gurdiak	Luxuzko gurdiak	Luxuzko gurdiak	Luxuzko gurdiak
			Trenbideak ikuskatze gastuetarako	Trenbideak ikuskatze gastuetarako	Trenbideak ikuskatze gastuetarako	Trenbideak ikuskatze gastuetarako	Trenbideak ikuskatze gastuetarako	Trenbideak ikuskatze gastuetarako
				Kasino eta jolas-elkarteak	Kasino eta jolas-elkarteak	Kasino eta jolas-elkarteak	Kasino eta jolas-elkarteak	Kasino eta jolas-elkarteak
				Etekinak, industria-kontribuzioaren barean	Etekinak, industria-kontribuzioaren barean	Etekinak, ontzigintza-kontribuzioaren barean	Etekinak, meatzaritza-kontribuzioaren barean	Etekinak
					Argiztapena	Argiztapena	Argiztapena	Argiztapena
							Mearen %3a	Mearen %3a

Itundutako zergak gehitu eta Probintzia Baskongadoetako ekonomia aurrera joan ahala (batez ere Bizkaiko meatzaritza, siderometalurgia eta ontzigintza zirela eta) kupoa gero eta handiagoa izan zen:

Itundutako kupo likidoa. 1878-1937

Urtea	Bizkaia	Gipuzkoa	Araba	Guztira
1878	857,8	655,8	529,6	2.043,2
1887	1.286,6	983,7	529,6	2.799,9
1894	2.557,0	1.446,1	597,7	4.600,8
1898	3.006,0	1.706,3	693,7	5.406,0
1899	2.617,0	1.486,3	602,7	4.706,0
1900	2.703,7	1.490,6	603,7	4.797,9
1904	2.553,1	1.373,9	548,1	4.475,1
1906	4.984,0	2.066,5	623,2	6.988,1
1913	4.388,4	2.066,5	623,2	7.078,1
1916	4.709,4	2.226,5	642,1	7.578,1
1920	6.999,4	2.411,5	667,1	10.078,1
1926	28.380,0	10.050,0	1.570,0	40.000,0
1932	28.734,0	10.177,0	1.589,0	40.500,0

Kopurua akordioen artean mugitzen ez zenez, Aldundiek bere zerga sistema mantendu zezaketen (itundutako zergei buruz eta Estatuaren baimen generikoari esker), itundutako zergak biltzea ala ez edota bere berezko zergak mantentzea erabakiz (tartean Arabako Ermandadearen Orria edo Bizkaiko Tabernen zerga). Espainiako Ogasun Ministerioari kupoa ordaindu eta gero, bere politika ekonomikoa zuten, hau da, administratiboki ia burujabeak ziren.

Espainiako Gerra Zibila zela eta, 1937an Bizkaia eta Gipuzkoan sistema aldatu zuten. 1937ko ekainaren 19an Bilbo galdu ondoren matxinoen Burgosko Junta Teknikoak, 1937ko ekainaren 23ko dekretuaren bitartez, Bizkaia eta Gipuzkoarekin Estatuak zuen ekonomia ituna indargabetu zuen, lurralde horiek beren herritarrei emandako erraztasunen truke saldukeria lortu zutela esanez. Hala ere, Arabak bere ituna eta Nafarroa Garaiak bere hitzarmen ekonomikoa mantendu zituzten.

Bigarren aroa: 1937-1980. Arabako ituna

1937 eta 1980 artean, Arabak baino ez zuen mantendu ekonomi ituna.

Arabako itunaren berrikustea, lehendabiziko aroan bezala, bi arrazoi nagusik bultzatu zuten:

• Itunaren epearen bukaera (1952 eta 1976an)
• Estatuak zuen araudi berriari moldaketa (1940 eta 1967an).

1942ko maiatzaren 9ko dekretuaren bitartez Arabako itunean 1940ko abenduan eta 1941eko urrian egindako erreformak erantsi zituzten. Bertan luxuzko kontsumoen zerga, usadio eta kontsumoen kontribuzioa (1911an desagertutako Kontsumoen Arielen berpizkundea) eta aparteko mozkinen kontribuzioa gehitu zituzten. Gainera Arabako Foru Aldundiak arautu ez baino Pertsona Fisikoen Errentaren gaineko Zerga biltzeari ekin zion.

1952ko otsailean, azken akordioaren 25 urteko epea pasa ondoren, beste 25 urteetarako berritu zuten. 1925ean egindako itunean bezala, kupoa bost urtero handitzea erabaki zuten, urte hartako Estatuen aurrekontuek agintzen zuten bezala. 1967tik aurrera urtero egin zuten.

1976ko azaroaren 25eko errege dekretuaren bitartez beste 25 urteen eperako ituna adostu bazuten ere, Francisco Francoren heriotzak eta Espainiako Trantsizio Demokratikoak zeharo aldatu zuten ituna.

Bizkaiko eta Gipuzkoako Ekonomia Itunak ezeztatzeko Lege Dekretua (1937-06-23)

«	Euskal herriko probintzietan ekonomia arloan indarrean dagoen sistema itunduak pribilegio nabarmena du erregimen arruntari lotutako gainerako lurralde nazionalarekiko, baina ez probintzia horietako Aldundiek arlo horretan duten autonomia zabalagatik bakarrik, probintzia horietako zergapekoak karga publikoak altxatzeko egin behar duten ahalegin txikiagoagatik baizik (…). Kontzertua mesedegarri izan zuten askok ahaztu egin zuten botere publikoak eman zien zarrastelkeria eta, Gipuzkoan eta Bizkaian, armak hartu zituzten uztailaren 17an abiarazitako Mugimendu Nazionalaren aurka eta traizioz erantzun zioten salbuespenezko eskuzabaltasunari (…). Zerga eta administrazio erregimenaren berezitasunak bere izaera nazionala eta Aberriaren patu komunarekiko atxikipenaren suhartasuna gero eta gehiago goraipatzeko balio izan du hainbat probintziatan, esaterako, Nafarroa txit leialean. Beste batzuetan, aldiz, Espainiaren aurkako politika baldarra egiteko balio izan du eta zirkunstantzia horrek (…), kalte larriak eragiteko tresna gisa erabili zuten sistemari amaiera jartzera behartzen du. Gogoeta beraien arabera, Arabako probintzian gaur egun indarrean dagoen sistemak jarraitu egin behar du (…) (..) Horren kariaz, honako hau XEDATZEN DUT: Lehen artikulua. Datorren uztailaren batetik aurrera, estatuko kontribuzio, errenta eta zerga arrunt eta berezi guztien kudeaketa eta bilketa Gipuzkoa eta Bizkaia probintzietan egingo da, indarrean dagoen erregimen erkidearen arabera (…). Beraz, indargabetuta geratuko da lehen adierazitako datatik aurrera ekonomia arloan Aldundiekin itundutako eta gaur egun indarrean zegoen erregimena. Burgosen, mila bederatziehun eta hogeita hamazazpiko ekainaren hogeita hiruan.	»
—Francisco Franco, Boletín Oficial del Estado, 1937ko ekainaren 23a

Hirugarren aroa: 1981-2009. Egungo ituna

Francisco Franco Jeneralaren heriotzaren ondoren eta Trantsizio demokratikoaren prozesua hasi zenez geroztik, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian Katalunian eta bestalde, jada guda gorrian, Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutuan gauzatu izan ziren autonomia eskakizunek Estatutu horiek berraztertzea bakarrik ez ezik prozesua bera gainerako Estatu osora ere zabaltzea ekarri zuten.

Horrela, 1978ko Espainiako Konstituzioan, bere lehendabiziko xedapen gehigarrian, foru lurraldeen Eskubide Historikoak onartu eta babestu egin ziren, euretariko bat hain zuzen ere Ekonomia Ituna zelarik, eta beraz Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutuaren negoziazioan Erkidego guztirako Ituna hedatu izana nabarmen azaldu zen.

Hain zuzen ere, 1979ko Euskal Autonomia Erkidegoko Estatutuak (abenduaren 18ko 3/1979 Lege Organikoa), bere 41.1 artikuluan honako hau zioen:

«

Estatuaren eta Euskal Herriaren arteko zerga mailako harremanak, ohiko Kontzertu Ekonomiko edo Hitzarmen foru erapide bidez arautuak izango dira”. Toki bereko 41.2 artikuluan bere edukiarekiko oinarri batzuk ezartzen zituen, berrikuntzarik garrantzitsuena bere kupoaren definizioa izanez: “d) Euskal Herriak Estatuari egingo dion ekarpena, Estatuaren zama izanik Autonomia Erkidegoak bere gain hartzen ez dituenengatiko kontribuzio gisa, Lurraldeetariko bakoitzari dagozkien kupoez osatutako osoko kupo bat izango da.”

»

Hau da, kupoaren adigaiak Ogasunaren litezkeen diru sarreren ohikotik Estatuak bere gain hartu gabeko zamen gastuen ordainera jo izan du.

Aipatu oinarri horien gainean, 1980ko azken hilabeteetan Ekonomia Itunari buruzko negoziazioaren azken fasean sartuz, 1980ko abenduaren 29an azken akordioa ezarri zen, nahiz eta bere azken onarpena, garai hartan ziren arazo politikoek eraginda (Adolfo Suarezen kargu uztea, 23-F, …) 1981eko maiatzera arte gauzatu ez zen, horretan artikulu bakarreko Legean onetsia izan zelarik (maiatzaren 13ko 12/1981 Legea) [1]..

1981eko ekonomi itunaren ezaugarri nagusiak

Euskadiko kupo likidoak. 1981-2023 (milaka euro)

Ekonomia Ituna, bere edukiarengan inolako emendakinik egitea ahalbidetzen ez duen artikulu bakarreko lege baten bitartez onartu zen, parte hartzaileen artean aldez aurretik ados jarri ondoren eta beraz ez dago onartu edo onartu gabe uztea besterik, nazioarteko hitzarmenetako ohiko tramiteetan izaten den bezala emendakinik egiterik ez dela. Horrela, Itunaren Legeko artikuluren bat aipatzen denean hitzarmenaren artikulua dela jotzen da, eta ez Legearena, bakarra besterik ez duelako. 1981eko Itunaren testua bi funtsezko ataletan antolatzen zen: zergei zegokion atala eta kupoari zegokiona alegia. Egituratze hori aldez aurretik Arabako Itunean izandakoaren eratorpen logikoa izan zen. 1981ean onartutako testuak, bere 1. Artikuluan, iraupena, hogei urtetakoa, ezartzera zetorren. Indarreangotasun hori ez zen desegokia, zeren 1976an Arabarekin hitzartutako 25 urteekin bat zetorren eta ondorioz 1925ean ezarritako ohiko erritmoari, 25 urtetako indarreangotasunari alegia, eutsi egiten zitzaion. Legearen edukia atalburu bitan banatu zen:

• Bata oinarri orokorrei eta zerga arloari berari eskainia
• Bigarrena Kupoari buruzkoa (finantza atala).

Lehenengo atalburuan arau nagusiak, Estatuaren eta Euskal Autonomia Erkidegoaren arteko eskumenen banaketa eta hitzartutako zergen arauketa.

Araugintzarako eskumenak eta zergekiko eskea, arta, kontu-garbiketa eta zerga-bilketarakoek jatorrizko Lurraldeei, batzar nagusiei eta foru aldundiei hurrenez hurren, dagozkie (2. Art.). Euskal Zerga Erapidetzak bete behar dituen irizpideen artean honako hauek dira: Kidetasuna, Estatuaren guztizko zergapide-egiturarekiko arreta, Estatuarekiko kanpo eta barne antolakidetasuna, zergapideekiko elkar-egokitasuna, nazioarteko hitzarmen eta itunekiko menpetasuna eta Zergapidetza Lege Nagusiko interpretazio irizpideena ere. (3tik 6rako artik.)

Espainiak bakarreango eskumen gisa honako hauek bereganatzen ditu: muga zergak, alkoholen gaineko zerga eta zergapide jabegoez gain, estatuan bizi ez direnen eta euskal lurraldearen eremua gaindi dezaketen Sozietateen zerga-erapidetza edota zerga-legegintza desberdinen baitan dauden irabaziei dagozkienak (6. Art.). Autonomia-arautegipeko eta hitzartutako zergen eta Foru Ogasunen ordainarazpenari buruz, zuzeneko zergarik garrantzitsuenak eta zeharreko batzuk azaltzen dira: Pertsona Fisikoaren Errentaren gaineko Zerga (PFEZ), Ondarearen gaineko Ezohiko Zerga, Sozietateen gaineko Zerga (Euskal Autonomia Erkidegoan bakarrik diharduten sozietateentzako autonomia-araua ezarriko da eta lurralde eremu horretatik kanpo ere dihardutenentzako Estatuaren araudia erabiliko da, “negozioen kopuru erlatiboa” izenekoagatik Euskal Autonomia Erkidegoan ordaindu beharraren kaltetan gabe), eta Oinordetza eta Dohaintzen gaineko Zerga. Zeharkakoen artean Ondare-eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko Zerga, enpresa-trafikoaren gaineko zerga orokorra (ETZO) eta Luxuaren gaineko Zerga, Zerga Berariazkoa (telefonoa eta edari errefreskagarriak) eta jokoaren gaineko zergak. Azkenik Lurralde Kontribuzioa, Hiritarra eta Landatarra, eta Jarduera Profesional eta Industriakoen Lizentzia fiskala bezalakoek ere, Udal Ogasunekin lankidetzan jardunaz, autonomia-araudikotzat bezala aitortuak izan ziren.

II. Atalburuan kupoaren araudia ezartzen da. 1878ko kupoaren eta 1981koaren arteko alderik garrantzitsuena honako hau da: Lehendabizikoan Ogasun Ministerioak eraentza orokorra ezarrita bildu zitekeenaren kopurua suposatzen zuen eta 1981ekoan, aldiz, Gobernu Zentralak Euskal Autonomia Erkidegoan, Lurraldeen arteko Konpentsazio Baltzura Erkidegoaren ekarpena egiteaz gain Erkidegoan bertan diren zuzeneko zerbitzuengatik zein bertako biztanleei onuragarri litzaizkieken beste batzuk jaso izanagatik (adibidez, zerbitzu diplomatikoa edota ejerzitoa) izaten jarraitzen dituen gastuengatiko dagokion ordaina da. Autonomia Erkidegoak ordaindu beharreko zatia nazio errentan duen eraginagatik, funtsean, ezarriko da.

Kopuru horretara iristeko formula orokorrago bat, bere kalkulua errazten duena, erabiltzen da. Horretarako, Espainian Estatuak transferitu gabeko eskuduntzetan gastatzen duena, hitzartu gabeko diru sarrerengatik biltzen duena eta, Estatuaren benetako baliabideak sortzetik kanpo kupoa ahalegin gehigarri bat izan dadin ekidite asmoz, defizita ere gogoan hartzen duen oinarritik abiatzen da. Baina diru sarrera eta gastu horietan Euskal Autonomia Erkidegoari proportzioren bat esleitu beharra zitzaion. Horretarako errentaren garrantzia eta Espainiako biztanleria osoarekiko Erkidegoko biztanleriarena ere zein zen gogoan izango duen gutxi gora beherako kalkulu baten bitartez, proportzio hori %6,24koa zela ezarri zen.

Kupoak hamabost urteko aldizkakotasuna du, urtero Estatuak kitatutako eta aurrekontuetan ezarritako kopuruen arabera zenbatekoa egokitzen den arren. Gaur arteko kupoaren diseinuarekiko desberdintasunik funtsezkoenetako bat horixe da, zeren Estatuaren bakarreangoak izanez Euskal Autonomia Erkidegoak beretzakotu gabeko eskuduntzetan gastuen zati bat bere hartzeak aldebakarreko arriskua nabarmentzen baitu, hori guztia Erkidegoaren egoerak izan dezakeen garapenaren edota bere zergabilketa gehitu eta ez gehitzetik kanpo baitago.

Akordio horiez gainera Berdineango Batzorde batzuk sortzea ere ezarri zen, bat Kuporakoa, urtero kupoa berraztertzeari ekin eta bost urterik behin eratxikipen-biderkariaren doiketak (1981etik aurrera ez du aldaketarik izan) egiteaz arduratzen dena, Ebazpen-Batzorde bat eta Erakidetza-Batzorde bat (ez ziren inoiz batzartu).

Hitzartutako Kupoen garapenak, adostutako zergek gehituz joan diren heinean eta beretzakotu gabeko zamak murriztu diren neurrian, bilakaera logiko bat izan du.

Araba, Bizkaia eta Arabarako hitzartutako Kupoak. 1981-2008

Izatez, 1996an kupoa gutxieneko mailetara jaitsi zen eta horren ondorioz, maila horiek gora egin zezaten, zerga berriak hitzartzeko Ekonomia Itunean erreforma bat egin beharra izan zen (hidrokarburoak, alkoholdun edariak).

Ikus daitekeen bezala, Itunaren erapidetzak bere edukiari dagokionez nolabaiteko aldaketak jasan izan ditu eta, oro har, zabaltasun handiago bat eman dio, zabaltasun handiago horregatik hasierako negoziatzaileentzako erabat ezezaguna izan zen esparru europarraren garapenari dagozkion arazoak ere izan dituen arren. Horrek guztiak, Foru Aldundiek bideratutako aplikazio zehatzarekiko, eta ez hainbeste erapideari berari dagokionari buruzkoan, auziak eta eztabaida ugari ekarri izan dituela ikusterik izan dugu.

1981eko hitzarmenean egindako aldaketak egoera berrietara egokitzeko eraberritzea ezinbestekoa izan zen heinean egin ziren. Espainia EEBan sartu izanaren ondorioz 1985eko abenduaren 27ko Legearen bitartez BEZa indarrean sartzea egokitu beharra izan zitzaion. Geroztik, 1990eko ekainaren 2ko, 1990eko abenduaren 27ko eta 1988ko abenduaren 28ko Legeen bitartez, hasierako legea Toki Ogasunen, Zergen eta Prezio Publikoei buruzko xedapen arautzaileetara moldatzeko egokitu egin zen, 1991ko urtarrilaren 1eko Itunaren eguneratutako Testua sorraraziz. Beste eraberritze batzuk 1993an, BEZan eta Berariazko Zergetan izandako aldaketetara Ituna egokitzeko, eman ziren; 1997an 1997-2001 bosturtekorako Kupoaren zehazteko metodologiarakoa eta azkenak, 1997ko abuztuaren 4koak, Hidrokarburoak eta Tabakoa (ordura arte Monopolio fiskaletara lotuak eta beraz hitzartu gabekoak) bezalako zergak edota estatuan bizi ez direnen Errentaren gainekoek bereganatu zituen, zuzeneko zergei dagozkien kasuan autonomia-araudia gehituz (P.F.E.Z eta Sozietateak).

Foru Aldundiek biltzen dituzte zergarik gehienak eta ondorioz, udal-zergak alde batera utzita, Eusko Jaurlaritza finantzatu beharra dute. Barne harremanak Jatorrizko Lurraldeetako Legearen (JLL) bitartez arautzen dira (Autonomia-Elkarte osorako Erakundeen eta bertako Jatorrizko Lurraldeetako Foruzko Ihardutze-Erakundeen arteko harremanetarako azaroaren 25eko 27/1983 Legea). Estatuarekiko kupoaren eredua funtsean mimetizatu egiten da zeren Lege testu horretako 16. artikuluan “Jatorrizko-Lurraldeek , eurak beregain hartu gabeko Euskal Herri osoko zorbide guztiei erantzuteko laguntza emango dute; horretarako, Foru Aldundiek Lege honetan agindutakoaren araberako ekarketak egingo dizkiote Euskal Herriko Herriogasuntza Nagusiari”. Bere 20. artikuluan Ekonomia-Itunaren eraentzatikako diru-eskuraketak, behin kupoa kendu ondoren, Euskal Herriko Herriogasuntza Nagusiaren eta Jatorrizko Lurraldeetako Foru-Ogasuntzen artean banatuko dira, erakunde hauek lehenengoari egin beharreko ekarketak Lege honetan jarritako arauen ariora, Finantzetarako Euskal Kontseiluak ezarritako zenbakiz, zehazten direla. Aipatu Kontseilua sei kidez osatua izango da (hiru Eusko Jaurlaritzatik eta Aldundietatik beste bana). Batzarrotatik hainbat Ekarpen-Lege eratorri dira, azkenengoa 2/2007ko Legea; EHAA, 70. Zkia, apirilaren 12koa eta EHAA, 80. Zkia, apirilaren 26koa.

2002ko Ekonomia Itunaren eraberritzea eta 2007ko bere erreforma

2001eko udan abiatutako prozesu negoziatzaile korapilatsu baten ondoren, eta bere garaian Kupoaren Bitariko Batzordean adostasunik egon ez zelako, 2001eko abenduaren 27ko Legearen bitartezko Estatuaren aldibakarreko luzapena izanik, Bitariko Batzordeak akordioa 2002ko martxoaren 6an lortu zuen, gerora maiatzaren 23ko 12/2002 Legean gauzatuko zena.

Lege horrek, artikulu bakarrekoa, aurretiko testuekiko berrikuntza nabarmenak ekarri zituen. Zioen adierazpenean Itunaren eskubide historikori buruzko izaera azpimarratzen zen, foru araugintzarekiko ahalmena zabalduz eta Estatuaren eta Autonomia Erkidegoaren arteko finantza fluxuak arautzeko beharrizana agertuz, baina guztietatik elementurik garrantzitsuena zalantzarik gabe Ituna mugarik gabe ezartzearekikoa izan zen. 1886an jada horrela izan zen, baina berrikuntza jakin batzuk izan aurretiko hilabeteetan tirabira une jakin batzuk sorrarazi zituzten iraungitze-epeak ezarri ziren. Horrela, akordioa mugarik gabekoa da nahiz eta Ekonomia Itunerako [lehenago Kuporakoa zena] Bitariko Batzordean adostasunezko aldaketabideak dituen. Planteamendu hori izan zen erapidetzaren hasieratik Aldundiak tinko eutsi zioten gaietariko bat, Itunaren elementu kontingentea baino ez zela aldatzen (hitzartutako zergak eta kupoa), eta ez akordioa bere izaera horretan, ulertzen baitzuten.

2002ko akordio horretan Estatuaren zerga-eskumenak murriztu egin ziren (inportaziorako eskubideak edota Berariazko Zergekiko inportaziorako zergak eta BEZa) Ikuskatze Gorena (inoiz ondo argitu gabeko adigaia) Itunaren aplikazioan (5. artikulua) erreserba eginez. Itunaren beraren egiturazkoagoa den beste berrikuntza bat 1981. urtean zati bi izan zituen bezala, zergak eta kupoa, oraingoan hiru zati bereizten dituela ikustea da: zergak, finantza harremanak (ez kupoa bakarrik) eta beste ezezaguna den Batzordeen eta Ebazpen-Batzordearena.

Zergei buruzko lehen atal honetan (1. Art.tik 47ra), arau orokor batzuen ondoren, erabili beharreko araudiaren, zergaz zerga, eta euretariko bakoitzaren ordainarazpenarekiko zehaztasunetan sartzen da: PFEZ, Sozietateak, Estatuan bizi ez direnen Errenta, Ondarea, Oinordetza eta Emakidak, BEZ, Ondare-Eskualdaketen eta Egintza Juridiko Dokumentatuen gaineko zerga, Aseguruen Etekinen gaineko Zerga, Berariazko Zergak, Hidrokarburo, Joko eta Tasa jakin batzuen Salmenta Minoristei buruzkoetan alegia. Udal-zergak ere Jatorrizko Lurraldeetatik araututzat ematen dira (Ondasunak, Mugiezinak, IAE, Trakzio mekanikoa…).

Bigarren atalean Finantza harremanez jarduten da, oinarri nagusi batzuk aintzat hartuz: Euskal Herriko Erakundeen zerga- eta finantza-autonomia eta elkarkidetasunari itzala Konstituzioan eta Estatutuan aurreikusitako terminoetan, aurrekontu-egonkortasunaren gaietan Estatuarekin lankidetza eta koordinazioa eta Euskal Herriko Erakundeengandik Udalenganako finantza babesaren esleipena, inola ere beheragoko autonomia mailarik izaterik ez dela. Kupoari dagokionez bere oinarria mantentzen du: bost urteko eperako ezarritako osoko kupoa, hau da, Euskal Autonomia Erkidegoak bere gain hartzen ez dituen Estatuaren zama guztiengatiko urtero eguneratzen den zerga ordaina.”

Hirugarren atalean Itunean abiarazten diren batzordeak zehazten dira. Ekonomia Itunaren Bitariko Batzordea, Euskadiko ordezkaritzaren (Aldundi bakoitzetik ordezkari bana eta Eusko Jaurlaritzatik beste hainbeste), eta Estatukoaren artean paritarioa, erabakiak aho batez onartzen ditu. Batzorde horrek ebazten ditu Itunaren aldaketak eta bost urterik behineko kupoaren metodologia ere. Batzorde horri, zortzi kidez (erdiak Euskal Autonomia Erkidegokoak –Aldundi bakoitzeko bana eta bestea Eusko Jaurlaritzatik– eta Estatukoek) osatuta dagoen eta zergen argitalpenena izan aurretik zerga-araudiaren egokitzapenaz arduratzen den Arauen Ebaluazio eta Koordinaziorako Batzordea atxikitzen zaio. Azkenik, Ogasun Ministerioak eta Ogasun Sailburuak izendatutako hiru kidez osatutako Ebazpen-Batzorde bat antolatzen da. Batzorde hori sei urtetarako izendatzen diren itzal handidun adituz osatuta dago eta Administrazioen arteko gatazkak konpontzearekiko ardura dute.

Bost urtetan zehar indarrean egonik 2007ko uztaileko aldez aurreko akordioaren ondoren aldatu egin zen eta Euskal Autonomia Erkidegoko Ekonomia Ituna onartu zuen maiatzaren 23ko 12/2002 Legea aldatzera zetorren urriaren 25eko 28/2007ko Legez onartu zen. Kupoaren Bosturteko Legea berritzeaz gain, Euskadiko eta Espainiako administrazioek Batzorde Europarraren zerga-eskakizunei erantzuna emateko formulazioa adostu zuten, Ekonomia Ituna aurrekontuekiko egonkortasun gaietan egokitzea erabaki zuten eta Itunean aurreikusita egonik abiarazi gabeko Ebazpen-Batzordearen osaketa ere erabaki zen.

Ekonomia Itunaren aldaketa eta 2017ko Kupoaren Bosturteko Lege berria

2017ko udaberrian, Alderdi Popularreko parlamentu-gutxiengoa zela eta, urte horretarako Estatuko Aurrekontu Orokorrei babes parlamentarioa ematea adostu zen, besteak beste, Eusko Alderdi Jeltzalearekin. Besteak beste, Ekonomia Itunean hainbat erreforma egin ziren eta, batez ere, Kupoaren Lege berri bat onartu zen; izan ere, 2007tik hamar urte igaro ziren eta 2012-2017 bosturtekorako beste bat onartu behar zen.

Hala, Legebiltzarrean izapidetu ondoren, Ekonomia Ituna aldatu egin zuen abenduaren 28ko 10/2017 Legeak.

2014an egindako aldaketaz geroztik, beste berrikuntza batzuk sartu ziren zerga-ordenamenduan, eta, ondorioz, beharrezkoa zen Ituna egokitzea, haren bigarren xedapen gehigarriak eskatzen duen bezala. Horregatik, lehenik eta behin, Ituna egokitu egin da Estatuko araudian gertatu diren eta Itunean sartzeke zeuden hainbat lege-aldaketatara. Besteak beste, talde fiskalei, elektrizitatearen gaineko zergari eta ez-egoiliarrek PFEZagatik zergak ordaintzeko duten aukerari buruzko manuak eguneratzea erabaki da, bai eta delitu fiskalaren erregulazioa egokitzea ere, Zigor Kodean ezarritako araubide berriaren arabera. Era berean, gasaren, petrolioaren eta kondentsatuen erauzketaren balioaren gaineko zerga ituntzea erabaki da. Zerga hori Hidrokarburoen Sektoreari buruzko urriaren 7ko 34/1998 Legea aldatzen duen maiatzaren 21eko 8/2015 Legearen bidez sortu zen, eta hidrokarburoen esplorazioari, ikerketari eta ustiapenari lotutako tributu-arloko eta tributu-arlokoak ez diren zenbait neurri arautzen ditu. Oinordetza eta Dohaintzen gaineko Zergari dagokionez, foru-aldundiei esleitzen zaie atzerrian bizi diren zergadunek egindako eskuratzeetan sortutako zergaren ordainarazpena, eskualdatutako ondasun eta eskubideen baterako balioaren zatirik handiena Euskal Autonomia Erkidegoan daudenei dagokienean, bai eta Espainiako lurraldean bizi ez diren kausatzaileen oinordetzetan ere, jaraunslea Euskal Autonomia Erkidegoan bizi denean, eta atzerrian dauden higiezinek Euskal Autonomia Erkidegoan bizi direnei egindako dohaintzetan. Talde fiskalen tributazioari dagokionez, ezartzen da taldearen eragiketen bolumenaren proportzioari erreparatu beharko zaiola atxikipenak ordainarazteko, honako kasu hauetan: 7.Bat artikuluaren c) letraren bigarren lerrokadan, 9.Bat artikuluaren a) letraren bigarren lerrokadan eta Itunaren 23.Bi artikuluaren bigarren lerrokadan aipatzen diren kasuetan. Bestalde, hobekuntzak egin dira zergen kudeaketan eta administrazioen arteko koordinazioan, eta, besteak beste, prozedura berri bat ezarri da zergadunaren ohiko eragiketak egiten hasi aurreko likidazio-aldiei dagozkien BEZaren itzulitako kuotak erregularizatzeko. Horretarako, IFZ esleitzeko eta baliogabetzeko arauak adostu dira, eta administrazioen arteko lankidetza arautu da egiaztapen- eta ikerketa-jarduketei eta zergak ordainarazteko informazioa lortzeari dagokienez. Horrez gain, administrazioen arteko ordainarazpen- eta ikuskapen-eskumenak koordinatzeko arau berriak sartu dira, lotutako pertsonen edo erakundeen arteko eragiketak erregularizatzeko eta eragiketak zergadunak adierazi ez bezala kalifikatzeko kasuetan, horrek jasanarazpen-mekanismoa ezarri den zeharkako zergetan jasandako edo jasanarazitako kuotak aldatzea badakar. Era berean, lotura-puntuak arautzen dituzten aginduak aldatzea erabaki da hainbat zergatan: PFEZ, Sozietateak, BEZ eta Ez-egoiliarren Errentaren gaineko Zerga.

Hala ere, 2017ko erreformak ez zion heldu EAEko enpresa inportatzaileek 2015etik jasaten duten inportaziorako BEZaren diskriminazioaren arazoari. Urte horretatik aurrera, Espainia osoan baimentzen da (Euskal Autonomia Erkidegoan eta Nafarroan izan ezik) bolumen jakin bateko inportatzaileek BEZa aduanara inportatu behar ez izatea, eta ondoren likidatzea, BEZaren likidazio arruntaren barruan. Horrek esan nahi du zuzenean konpentsatu behar dela jasanarazitako BEZarekin. Horrela, inportazioari BEZa aurreratzearen finantza-arazoa desagertu egin zen Espainiako gainerako lurraldeetan. 2015. urteaz geroztik, onura hori euskal inportatzaileei zabaltzea eskatzen da, euskal administrazioen eta Estatuko administrazioen arteko negoziazio baten bidez. Negoziazio horrek testua aldatuko du, eta, hala, oraindik ezartzen du inportaziorako BEZaren ordainarazpena estatuaren eskumena dela, edo, bestela, aldatu egingo ditu BEZ horren administrazioen arteko likidazio- eta konpentsazio-mekanismoak, foru-ogasunen aurrean likidatu ahal izateko, bolumen jakin bat inportatzen dutenen kasuan. Aukera hori galdu egin zen 2017ko negoziazio garrantzitsuan. 2021ean arazoak bere horretan dirau, eta urte horretan Itunaren beste erreforma bat egin behar denez, Zerbitzu Digitalen eta Finantza Transakzioen bi zerga berriak sartzeko, unea aprobetxatu beharko litzateke euskal inportatzaileei eragiten dien diskriminazio garrantzitsu hori ezabatzeko.

Aldi berean, kupoaren lege berri bat hitzartu behar izan zen 2017-2021,2 bosturtekorako, eta, horrez gain, kupoen likidazioa egin behar izan zen 2007tik – onartutako kupoaren azken legearen urtea – 2017ra arte. Hala, abiaburu-urterako, 2017rako, kupoa honela ezarri zen:

Kontzeptua	Mila eurotan
ESTATUAREN AURREKONTUA. GASTUAK	276.152.254,24
EAE-K BERE GAIN HARTUTAKO KARGAK	89.966.505,13
BEREGANATU GABEKO KARGAK GUZTIRA	186.185.749,11
INDIZEAREN EGOZPENA ( % 6,24)	11.617.990,74
KONPENTSAZIOAK ETA DOIKUNTZAK	-10.313.455,24
– Itundu gabeko zergengatik	-539.702,10
– Zergazkoak ez diren sarrerengatik	-595.209,88
– Aurrekontu-defizitagatik	-8.781.465,54
– Ezarpenak. Zuzeneko itunduak	-397.077,72
KUPO LIKIDOA	1.304.535,50
Arabako konpentsazioak	-4.426,53
ORDAINDU BEHARREKO LIKIDOA	1.300.108,97

Oharra: Zenbateko honetan ez dago Onartutako Karga gisa integratuta azaroaren 5eko 1441/2010 Errege Dekretuaren bidez (G.2 atala) Euskadiri eskualdatutako lanaren, enpleguaren eta lanbide-heziketaren eremuko programa eta jarduera publikoei lotutako kostuaren behin-behineko balorazioa.

Ekonomia Itunaren aldaketa eta 2023ko Kupoaren Bosturteko Lege berria

Behin PSOEko buru Pedro Sanchez Gobernura iritsita, 1918tik aurrera parlamentu gehiengo berri bat antolatu behar izan zen. Horretarako, 2017an Alderdi Popularrarekin gertatu zen bezala, Ekonomia Ituna aldatu zen zerga berriak gehituz eta Kupoaren Bosturteko Lege berri bat onartuz.

Negoziazio prozesua nahiko luzea izan zen (nahiz eta kontuan izan behar den COVID-19aren krisia tartean egon zela). 2022an, Itunaren lehen aldaketa bat suertatu zen, otsailaren 8ko 1/2022 Legearen bidez, Balio Erantsiaren gaineko Zergaren erreformara egokitzeko, alde batetik, mugaz gaindiko merkataritza elektronikoaren tributazioa modernizatu eta sinplifikatzeko asmoz zerga hori aldatu zuten Europako Erkidegoko zuzentarauen transposizioa egiteko, eta, bestetik, Finantza Transakzioen gaineko Zergaren urriaren 15eko 5/2020 Legea (Tobin tasa) eta Zerbitzu Digital Jakin batzuen gaineko Zergaren urriaren 15eko 4/2020 Legea (Google Tasa) onartzearekin sortutako zerga-figura berriak Ekonomia Itunan sartzeko.

Hala ere, zerga-aldaketa berriek aldaketa berriak ekarri zituzten, 2023an jada gauzatuak.

Erreforma-testuak 2023ko apirilaren 4an argitaratu ziren, Ekonomia Ituna aldatzeko legeen bidez (apirilaren 3ko 9/2023 Legea) eta 2022tik 2026ra bitarteko aldian Estatuari ordaindu beharreko kupoaren metodologia onartzearen bidez (apirilaren 3ko 10/2023 Legea). Lehenengoak bi zerga berri itundu zituen (Berrerabili ezin diren plastikozko ontzien gaineko zerga berezia eta Hondakinak zabortegietan uztearen, Errausketaren eta Hondakinen Baterako Errausketaren gaineko zerga), eta Berotegi-efektuko Gas Fluordunen gaineko Zergari aplikatu beharreko lotura-puntua egokitu zuen, zergaren estatuko araudian egitura aldatu ondoren. Ondarearen gaineko Zergaren eta Ondasun Handien Aldi Baterako Zergaren osagarri den zerga-figura berria ere sartu zen, azken zerga horretarako ezarritako lotura-puntuetara joz.

Kupoaren Lege berriak (apirilaren 3ko 10/2023 Legea) 2022-2026 bosturtekoan kupoa finkatzeko metodologia zehaztu zuen, bai eta 2022. urteko, bosturtekoaren abiaburu-urteko, behin-behineko kupo likidoa ezarri ere. Onartutako metodologia aurreko bosturtekoan jasotakoaren jarraipen nabarmena bada ere, berrikuntza batzuk sartu dira BEZa kontsumora doitzeko metodologiaren egokitzapenari, Plastikozko Ontzi Berrerabilezinen gaineko Zerga Bereziari eta Berotegi-efektuko Gas Fluordunen gaineko Zergari dagokienez. Beraz, azken xedapen horren I. eranskinean argitaratu zen abiaburu-urte horretako kupoa, 2022koa.

Kontzeptua	Mila eurotan
ESTATUAREN AURREKONTUA. GASTUAK	347.486.096,54
EAE-K BERE GAIN HARTUTAKO KARGAK	114.775.397,82
BEREGANATU GABEKO KARGAK GUZTIRA	232.710.698,72
INDIZEAREN EGOZPENA ( % 6,24)	14.521.147,60
KONPENTSAZIOAK ETA DOIKUNTZAK	-13.048.983,92
– Itundu gabeko zergengatik	-746.921,43
– Zergazkoak ez diren sarrerengatik	-2.654.165,64
Aurrekontu-defizitagatik	-9.361.627,50
– Ezarpenak. Zuzenekoak Itunduak	-286.269,35
KUPO LIKIDOA	1.472.163,68
Arabako konpentsazioak	4.426,53
ORDAINDU BEHARREKO LIKIDOA	1.467.737,15

(*) Zenbateko horretan ez dago Karga Asumitu gisa integratuta azaroaren 5eko 1441/2010 Errege Dekretuaren bidez (G.2 atala) Euskadiri eskualdatutako lan-eremuko programa eta jarduera publikoei, hala nola enpleguari eta lanbide-heziketari, lotutako kostuaren behin-behineko balorazioa.

Bibliografia

• Alonso Olea, Eduardo J.: El Concierto Económico (1878-1937). Orígenes y formación de un «Derecho Histórico», 1995, IVAP, Oñati, ISBN 8477771367
• Atxabal Rada, Alberto eta Muguruza Arrese, Javier: Recopilación del Concierto Económico Vasco. Legislación, jurisprudencia y bibliografía, 2006, Ad Concordiam, Bilbo, ISBN 8461101472

Ikus, gainera

• Herri-Kontuen Euskal Epaitegia
• Nafarroako Foru Erkidegoko Ekonomia Hitzarmena

Kanpo estekak

• 2002ko Ituna
• Ekonomi Itunaren eta Foru Ogasunen Dokumentazio Agiritegia.
• Ad Concordiam Ekonomi Ituna sustatu eta aldezteko Elkartea

• Datuak: Q3751674