Santanderreko gudua

Santanderreko gudua
	Espainiako Gerra Zibila
	Iparraldeko Frontea
	Espainiako Gerra Zibileko iparraldeko frontea 1937ko martxotik irailera arte
Data	1937ko abuztuaren 14a - 1937ko irailaren 17a
Lekua	Kantabria
Koordenatuak	43°30′N 3°48′W / 43.5°N 3.8°W
Emaitza	Indar frankisten garaipen garrantzitsua.
Lurralde-aldaketak	Kantabria frankisten esku egotera pasa zen.
Gudulariak
Espainiako Bigarren Errepublika; Euzko Gudarostea	Bando Nazionala; Italiako Erresuma; Alemania Hirugarren Reicha
Buruzagiak
Mariano Gamir; Adolfo Prada Vaquero; José García Vayas	Fidel Dávila Arrondo; Rafael García Valiño; Camilo Alonso Vega; Ettore Bastico
Indarra
Iparraldeko Armada (Errepublika); • 80 000 soldadu; • 150 artilleria unitate; Espainiako Aire Armada; • 33 kaza eta bonbardeatzaile; • 11 errekonozimendu hegazkin	Iparraldeko Armada (altxatua); • 65 000 soldadu; • 126 artilleria unitate; Corpo Truppe Volontarie; • 25 000 gizon; Kondor Legioa; • 70 hegazki; Aviación Legionaria; • 80 hegazkin; Hegazkin sublebatuak; • 70 hegazkin
Galerak
60 000 hildako, desagertu edo atxilotu.	30 000 hildako, desagertu edo atxilotu.; 486 soldadu italiar hildako eta 1.546 desagertu.

Santanderko gudua Espainiako Gerra Zibilean 1937ko abuztuaren 14tik irailaren 17ra Kantabriako probintzian egindako operazio militarren multzoa da, Espainiako Bigarren Errepublikaren aurka matxinatutako alderdiaren okupazioarekin amaituko zena.

Aurrekariak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1937ko uztailean, eta Bizkaia erori ondoren, Errepublikako Gobernuak Bruneteren aurkako erasoaldi bat agindu zuen, distrakzio-maniobra gisa, Madrilen gaineko presioa kendu eta altxatutako armadak iparralderantz aurrera egin zezan, une hartan, Kantabriako probintziaren atarian. Bruneteko gudua uztailaren amaieran amaitu zen, eta Francisco Franco jeneralak, iparraldeko atala amaitzeko gogoz, fronte honetarako berreskuratu zituen Espainiako zentroko operazioetara eraman zituen unitateak. Erasoa berehalakoa zen.

Abuztuaren 6an, dekretu batek Santanderren Gobernuaren Iparraldeko Batzorde Delegatua sortu zuen, Mariano Gamir Ulibarri jenerala buru zela, zeina Euskadiko, Asturiasko eta Kantabriako gobernuen ordezkari banak osatzen zuten. Horrela, defentsa-ekintzak koordinatu nahi ziren. Garai honetan, elikagai faltarekin batera, hiriburuko biztanleek aireko eraso erregularrak jasaten zituzten, aurreko urtean baino askoz ere sarriagoak, eta tokiko prentsatik gotortze lan sutsu batera animatzen zituzten. Aldi berean, euskal errefuxiatuak itsasoz Frantziara ebakuatzen ziren.

Kantabriako lurraldearen defentsa lau armada-kidegoetan bildutako 80.000 gizoni eman zitzaien: XIV.a, "Euskal Armada" (Euzko Gudarostea) izenekoaz osatua, XV.a, gehiena Kantabriako tropaz osatua, eta, neurri txikiagoan, XVI eta XVII. taldeak (asturiarrak biak). Indar horien aldean, errepublikanoek 50 bateria artillero, 33 ehiza-hegazkin eta 11 hegazkin zituzten.

Bestalde, matxinatuen aldeko indarrek Nafarroako sei brigada eta Gaztelako bi zituzten, biak hiru dibisiok eta Italiako brigada batek lagunduak, guztiak Fidel Dávila Arrondo jeneralaren agindupean, Emilio Mola jeneralaren heriotzaren ondoren Iparraldeko Armadaren arduraduna zena. Horri, artilleria- eta hegazkingintza-laguntza garrantzitsua gehitu behar zaio. 90.000 gizonek osatzen zuten.

Gudu-zelaia eremu menditsuan kokatuko zen frontea Kantauriar mendilerroan egonda. Gailurrik garaienak eskuetan zeuden, abantaila posizionala emanez. Gudu lerroa Reinosako hegoaldetik El Escudo mendateraino zihoan, Barruelo de Santullán, Aguilar de Campoo eta Soncilloren artean poltsa bat marraztuz, Gaztelako ordokiaren gaineko gobernu aurreratua zena, non Errepublikari leial zitzaion armadaren unitate kopururik handiena biltzen zen. Luzarora, hornikuntza-arazoak eta defentsa zailak zituen poltsa hori tranpa bihurtuko zen.

Bestalde, matxinatuen baldintza fisikoak eta morala gobernuaren indarren gainetik zeuden. Euskal unitate askok ez zuten Euskaditik kanpo borrokatu nahi, eta Jose Antonio Agirre lehendakariak berak euskal indar guztiak itsasontziz eraman nahi izan zituen, Frantzia zeharkatuz, Aragoira, Nafarroaren gainean aurrera egiteko gobernuaren atzeguardiatik. Ideia hau Errepublikako gobernuak errefusatu zuen Valentziatik, eginezina eta kimerikoa zela iritzita. Horri Asturiasko, Kantabriako eta Euskal Herriko batailoien arteko harreman zailak gehitu behar zaizkio. Honela adieraziko zuen Dolores Ibarrurik geroago:

«

Iparraldeko Armadaz hitz egitea eufemismo bat zen. Asturiasko miliziak, Santanderko miliziak eta Euskal Herrikoak zeuden, eta, oro har, bakoitzak bere agintariekin jarduten zuen (...) Ez zen onartzen inor familia kontuetan sartzea, nahiz eta estutasun berekoi eta lokalistak batzuk eta besteak katastrofera eraman, eta guztiak Errepublikaren porroterako eremua prestatzera...

»

Morala are gehiago apalduko zen lehen zurrumurruak zabaldu zirenean, hau da, Eusko Jaurlaritzako goi-kargudunek ekainetik aurrera indarrak italiarrei errenditzea negoziatzen aritu zirela, abuztuaren 24an Santoñako Itunaren sinadurarekin eta Euzko Gudarostearen tropen kontzentrazioarekin Kantabriako herri horretan.

Kronologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Abuztuaren 14tik 21era[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1937ko abuztuaren 14an hasi ziren operazioak frankisten aldetik, gobernuaren posizioak bonbardatuz, artilleria eta abiazio bidez; lehen helburua Constructora Naval armamentu fabrika eta Mataporquerako trenbide korapiloa izan ziren, Valdecebollas eta Cuesta Labra mendien artean Nafarroako 1. brigadaren erasoz, Híjar mendilerroaren altuerak okupatuz eta Reinosarantz aurrera eginez. Horrela, etsaiaren komunikazio-arteria nagusia mehatxatu nahi zen, Kantauri mendikatearen hegoaldean zeuden Errepublikaren indar leialak egoera kritikoan utziz. Erasoaren lehen egun honetan, brigada nafarrek errepublikanoen hegoaldeko frontearen lerroa hautsi zuten, aireko bonbardaketek asko zigortu zutena. Corpo Truppe Volontarie italiarrak Soncilloko frontea apurtu zuen (Carrales mendatearen eta Quintanaentello inguruaren artean, Burgos) El Escudo (Kantabria) eta Arija (Burgos) aldera aurrera eginez; aireko borrokak izan ziren El Escudon, errepublikanoen hegazkinak IMAM Ro.37 asaltozko biplano bat eraitsiz, eta blindatuen borrokak El Escudoren oinean^[1].

Hilaren 15ean, matxinatutako indarrak, zailtasunik gabe, Barruelo de Santullándik aurrera joan ziren Peña Rubia, Salcedillo, Matalejos eta Reinosillaraino, erresistentzia handia aurkituz Portillo de Suanon. Gamir Ulibarri jeneralak Peña Astia - Peña Rubia - Peña Labra iparraldeko lerroan defentsa etsigarria planifikatu zuen. Sei mila soldadu Reinosako poltsan zeuden. Matxinoen hegazkinek Soto-Iruz bonbardatu zuten (lau hildako eta hainbat zauritu eraginez) eta El Escudo gainean bi Polikarpov I-16 bota zituzten.

Hurrengo egunean, 16an, Nafarroako IV. Brigadak euskal 50 talka-dibisioaren erresistentzia apurtzea lortu zuen Portillo de Suanon, langileek suntsitzeari uko egin zioten fabrika gzutiak bereganatuz, eta Reinosan sartu ziren iluntzean. García Valiñoren brigadak bere aurrerapena jarraituko zuen Saja ibaian zehar, Cabuérniga haranaren bila^[2].

Italiako tropak Corconte-Reinosa errepidean aurrera egin zuten Lancharesetik San Miguel de Aguayorantz gobernuaren indarrak erretiratu zirenean. Aldi berean, Puerto del Escudon aurkako erasoek jarraitzen zuten, non Sanjuan tenientearen 55. Mendiko Dibisioak erresistentzia gogor bati aurre egiten zion. Errepublikaren aldeko indarrak Luenako haranetik erretiratzen dira, hainbat zubi eraitsiz eta hainbat etxe eta udaletxeari su emanez.

17an, gobernuaren gotortze lanak egin arren, "Martxoak 23" dibisioko italiarrek El Escudoko portua konkistatzea lortu zuten, honela, 22 batailoi leial lortuz eta gainontzeko armadarekin San Miguel de Aguayon biltzea lortuz. Eraso azkar honekin, matxinatutako indarrek, Ebro Garaiko gobernuaren aldeko poltsa itotzea lortu zuten. Poltsa honen suntsipena, Errepublikari leial zitzaizkion indar kopuru handiarekin, kolpe moral gogorra izan zen gainontzeko armadarentzat.

Hortik aurrera, erasoaldiak bi norabidetan jarraitzen du: alde batetik, hego-iparralde batean, menditik Bizkaiko golkorako bidea irekitzen duten lau haranetan sakonduz (Cabuérniga, Besaya, Pas eta Carriedo), helburu argi batekin: Torrelavegako populazioa, Errepublikari leial zaizkion indarrak Asturiaserantz erretiratzea moztuko lukeena.

Bestalde, Flechas Negras Italiako armadak mendebaldetik irekitzen du frontea, kostaldetik aurrera eginez eta Ason eta Agüera ibaietara iritsiz.

Matxinatutako hegazkinek Borleña (hildako bat eta gutxienez zauritu bat), Pontejoseko aerodromoa, El Astilleroko CAMPSAren instalazioak, Saron (hamabi hildako) eta Alceda (hildako bat) bonbardatzen dituzte, alemaniar hegazkinek Villacarriedo gainean bi Polikarpov I-15 botatzen dituzten bitartean.

Hilaren 18rako, Gamir Ulibarri jeneralak proposatutako defentsa-sistema osoa hautsita zegoen, eta ezin izan zuen defentsa-lerro jarraiturik ezarri, etsaien aurrerapen azkarra geldiezina baitzen, aurre egiten zioten posizio guztiak gaindituz. Gamir Ulibarrik abangoardiako erreserbako tropa guztiak bidaltzen ditu eta XIV. Unitateari Karrantzatik Ramales de la Victoriara bi euskal brigada lehenbailehen bidaltzeko eskatu zuen.

Egun horretan bertan, tropa nafarrek Santiurde hartzen dute, eta italiarrek San Pedro del Romeral eta San Migel de Luena.

19an, tankeen aurretik zihoazen unitate italiarrek San Pedro del Romeral iparraldeko mendietan gobernuaren erresistentzia ezabatu zuten; Cabuérniga, Barcena de Pie de Concha Besaya haranean, Entrambasmestas eta Pas haranean matxinatutako tropen aurrerapenek Gamir Ulibarri agindu zorrotzak ematera behartu zuten, aurre egin ziezaion. Hala ere, frankismoaren aurrerapen azkarrak gobernuaren hirugarren defentsa lerroa gainditzea lortu zuen, eta, beraz, Santanderrera atzera egiteko plana antolatzea beste aukerarik ez zuen izan. Frankisten hegazkinek Vega de Pas bonbardatzen dute, eliza suntsituz, eta gauean gobernuaren indarrak Vegatik Selayarantz erretiratzen dira.

Hilaren 20an, XVII. armada gorputzak brigada bat jarri zuen Torrelavegan, eta Iparraldeko Armadako buruak eskatutako 48. euskal dibisioa Puente Viesgon dago Asturiasekiko komunikazioak defendatzeko. Italiako tropak Cildá, Guzparras eta Beranako gailurretara iristen dira, Alceda eta Ontaneda inguratuz eta Vega de Pasen sartuz; gobernuaren hegazkinek La Braguiako portutik igotzen den zutabe italiarra erasotzen dute, baja ugari eraginez.

21ean, tropa frankistak San Martin de Toranzo, Selaya, Castillo Pedroso, Quintana de Toranzo, Alceda, Ontaneda, San Vicente de Toranzo, Villacarriedo, Tezanos eta Bárcenan sartzen dira, Santibáñezera iritsiz; abiazio italiarrak sei Polikarpov I-16 eta Polikarpov I-15 botatzen ditu El Escudo gainetik.

Abuztuaren 22tik 25ra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

21etik 22rako gauean, Euskal Herriko 50. Mailako abertzaleen hiru batailoiek, Juan Ibarrolaren agindupean, Saja haranean zituzten posizioak utzi zituzten — baita Gomez, Kristobal Errandonea eta Lazkanoren dibisioetako batailoiak ere —, Santoñara joanez. Bien bitartean, Italiako indarrek eta Nafarroako brigadek Torrelavega eta Cabezón de la Sal aldera jarraitzen dute.

22an, matxinatutako indarrak Torrelavegatik eta Puente Viesgotik kilometro gutxira zeuden. Las Fraguas erortzen da. Errepublikari leial zaion XIV. Armada osoa prestatzen ari da Ason ibaiaren defentsa lerroa estaltzeko, Santander defendatzeko, gainerako indarrak Asturiasekin komunikazioak babesten saiatzen diren bitartean.

Italiako hegazkinek beste hiru Polikarpov I-15 bota zituzten El Escudo gainean; indar italiar eta errepublikarren arteko borrokak izan ziren Santibáñez de Carriedon, Puente Viesgon eta Prases eta Borleña artean; Gobernuko hegazkinek Selaya bonbardatu zuten hiru hildako eraginez.

Egoera hain larria dela eta, arratsaldean Gobernu Errepublikanoaren Batzorde Delegatua bildu da, bi aukera posibleak aztertzeko asmoz: armada Asturiaserantz erretiratzea edo Santander hirirantz atzera egitea eta 72 ordu gehiagoz aurre egitea, abuztuaren 24tik aurrera Aragoiko frontean (Belchiteko gudua) sortuko zen Indalecio Prieto Gerrako ministroak agindutako distrakzio maniobraren zain egoteko. Azken aukera hori aukeratu zuten.

Hilaren 23an, Nafarroako brigadak Mazcuerras haranera iristen dira, kostaldeko errepidera eta Asturiasko trenbidera iristen dira eta Ibio erpina hartzen dute. Bien bitartean, Italiako indarrek Errepublikarekiko leialak diren tropen erresistentzia garaitzen dute Puente Viesgok defendatzen dituen pasabideetan. Gobernuaren erretiratze orokor eta kaotikoaren aurrean, bere jazarpena agintzen da etsaiarekiko kontaktua galdu gabe, Dobrako Errepublikarekiko leialak diren defentsa-posizioak lortuz, baita Santa María de Cayón ere. Ekialdetik doazen tropa italiarrak Castro-Urdialesera hurbiltzen ari dira. Gobernuaren hegazkinek zutabe italiar bat metrailatu zuten Ontanedako errepidean, matxinatuen hegazkinek eraso egin aurretik, eta bi Polikarpov I-15 eta Polikarpov I-16 bota zituzten, Fiat CR.32 bat galduz. Hegazkin frankistek Oruña (gutxienez 5 hildako) eta Renedo (gutxienez bi hildako) bonbardatu zituzten.

Euskal indar armatuak Santoñarako bidean erretiratzen hasi ziren, Kantabriako hiriburutik 30 kilometro ekialdera. Eusko Jaurlaritzak Euskal Herritik hain urrun borrokatzen jarraitzeari uko egiten zion, eta Italiako gobernuarekin Erroman egiten ari ziren errendizio negoziazioetan zituen itxaropenak.

Hilaren 24an, Kantabriako hiriburua defendatzeari uko egin zioten, eta Gamir Ulibarrik Asturiaserako ebakuazio orokorra agindu zuen, oraindik Errepublikarekiko leiala. Matxinatutako indarrek Torrelavega hartu, 18:00etan Barredako bidegurutzea okupatu eta Asturiasekin lehorreko komunikazioa eten zuten. Gobernuko indarrak akituta zeuden, eta agintari politiko eta militarren desertzioa eta ihesa orokorra da une horretan. Unitate osoak goi-arduradunik gabe geratzen dira. Egun horretan bertan, Eloy Fernandez Navamuel 54. dibisioko komandantea hegazkinez aterako da Frantziara.

Italiako hegazkinek Vargas (gutxienez bi hildako) bonbardatzen dute, Italiako tropak Puente Viesgo, Vargas, Carandia, Zurita, Vioño, Cayon eta Castañeda eta Obregón haranetan sartzen diren bitartean.

Gauzak horrela, ekialdeko frontean, errebeldian zeuden euskal batailoiak Santoñan biltzen joan ziren, Guriezora kostaldetik zihoazen Flechas Negras brigadako indar italiarrekin harremanetan jarri ziren mezulariak bidaliz eta negoziazio nahasiak hasiz. Biek sinatu zuten Guriezoko herrian baldintzapean amore emateko agiri bat. Akordio hau, ondoren, Santoñako Ituna bezala ezagutuko zen, Dávila jenerala jakindakoan gauzatuko ez zena.

Abuztuaren 25etik aurrera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hilaren 25ean, Jose Antonio Agirre Euskadiko presidentea Santanderretik eraman zuten hegazkinez Biarritzera bidean, eta Gamir Ulibarri jenerala, bere Estatu Nagusiaren zati batekin, Vladimir Gorev jeneral errusiarra eta politikari batzuk Xixonera doan itsaspeko batean eraman zituzten. Bertan, bere kuartel nagusia ezarri zuen Ribadesellan, Deva ibaian, Francisco Galánen eta "Ibarrola" Dibisioaren gorpuzkiekin defentsa lerro bat antolatzeko aginduz. Oraindik Kantabriako hiriburuan zeuden gobernu indarrek amore eman dute.

1937ko abuztuaren 26ko 8:00etan, Nafarroako IV. Brigadako eta Littorio Dibisioko soldaduak hiribururantz abiatu ziren, eta eguerdi aldera sartu ziren hiriburura, nagusiki kontserbadorea zen biztanleria batek pozik hartu zuen arte. Santanderren, matxinatutako tropek, 17.000 preso egin zituzten, horietako asko, berehala fusilatuak izango zirelarik.

Errepublikarekin konprometituenak zeuden pertsonak 48 ordu dramatikotan bizi izan ziren Asturiasera edo Frantziara itsasoratzen diren ontzietako batean lekua aurkitzeko esperantzan, Kantauri itsasoa kontrolatzen zuen armada frankistak itsasoan harrapatuko ez zituelakoan. Ihes egiterik izan ez zutenei etorkizun zalantzagarria geratzen zitzaien, ezin konta ahala zitazio publiko eginez auzitegi militarretan. Beste tropa errebelde batzuek, Cabezón de la Sal hartzen dute.

Abuztuaren 31n, Asturiaserantz erretiratutako Errepublikaren aldeko armadaren hondakinek Potesen zati handi bat erre eta dinamizatu zuten, "Karlismoaren gotorleku zital" bat zela argudiatuz^[4].

Irailaren 1ean, tropa frankistek Deva ibaiaren lerroa hartu zuten, Unquera (bokalean) okupatuz, baita Panes (Peñamellera Baja), La Hermida eta Peñarrubia haran osoa ere, Liebana eta Asturias arteko komunikazioak moztuz. Gaztelako II. Brigadak Peña Labra, Piedrasluengas eta Sierra de Albas posizioak hartzen ditu, Palentzia eta Kantabria artean.

Irailaren 2an Potesen elkartzen dira Palentziatik jaisten diren Gaztelako II. Brigadako tropak eta Nafarroako VI. Brigadakoak, Lamasonetik Taruey muinotik eta Bedoya haranetik (Cillorigo de Liébana) aurrera doazenak.

Hurrengo egunean, irailak 3, frankisten 81. dibisioa Leondik San Gloriotik aurrera doa, Vega de Liébanatik jaitsiz Potesen gainontzeko indarrekin bat egin arte^[5]. Matxinatutako beste tropa batzuk, Potesetik Cosgayaraino, Camaleñoko haranetik doaz.

Irailaren 4an, matxinatutako tropak Posada de Valdeónen (Leon) sartzen dira, Europako Mendien setioa estutuz.

Irailaren 7an, matxinatutako tropak Ándarako mendigunean dauden meategietara igo ziren, eta Urdon ibaiaren zintzurra frankisten eta gobernuaren posizioen artean geratu zen, Tresvison.

Azkenik, irailaren 17an, gobernuaren esku jarraitzen zuen Kantabriako azken herria okupatu zuten, Tresviso, eta operazio militarrak Kantabrian amaitu ziren.