Oroimen (filosofia)

Wikipedia, Entziklopedia askea
Perfil del tiempo, Salvador Dalí artistaren eskultura. Oroimenaren jarraitasuna irudikatzen duena.

Oroimen edo memoria gure gogoan gordeta daukagun informazioari (egitateak, ezaguerak, gaitasunak eta oroimen episodikoa barne) esaten diogu. Memoriak garrantzi handia du filosofiaren arlo askotan. Ezinbestekoa da mundua oro har, eta, bereziki, iragan pertsonala ezagutzeko. Gure identitateak gizabanako gisa eta loturak beste pertsona batzuekin ahalbidetzen ditu. Memoriarekiko interes filosofikoa antzinatetik dator eta filosofiaren historian zehar nabarmen mantendu da[1][2][3][4][5]. Gaur egun, oroimenak garrantzia handia eskuratu du filosofiaren barnean, eta, horren ondorioz memoriaren filosofia ikerketa-eremu berria sortu da[6].

Historia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Batzuetan oroitzapen eta oroimenaren arteko bereizketa egiten da. Lehena gogoratzeko ekintzatzat hartzen da, eta bigarrena, ordea, gaitasun, ahalmen, funtzio eta abartzat. Kasu honetan, oroitzapena "errealitate psikikoa” bat baino prozesu psikiko bat da. Aipatutako bereizketa antzinako jatorritik dator.

Platonek hitz egiten zuen oroimenaren (μνήμη) eta oroitzapenaren (ἀνάμνησις) arteko bereizketaz. Baina kasu honetan bereizketaren oinarria desberdina da. Alde batetik, oroimena sentigarria den oro gogoratzeko ahalmena litzateke, inpresioen eta pertzepzioen atxikipena. Beste aldetik, oroitzapena (erreminizentzia), gogo-ekintza izango litzateke, hau da, arimak sentigarria den horretan ulergarria dena ikusten duen ekintza, arima gorputzetik bananduta zegoenean ikusitako eredu edo arketipoen arabera. Beraz, erreminisentziaren teoriari jarraituz, gizakiak ez du ezer berririk ezagutzen, baizik eta, arimak berez zekiena gogoratzen du. Modu horretan, Platonek ezagutzaren eta oroimenaren arteko lotura ezartzen du.

Borondateak oroimenean  (oroimenaren kontzeptua edozein dela ere) esku hartzen duen edo ez eta horretan zenbateraino esku hartzen duen edo esku har dezakeen arazoa garrantzitsua izan zen Antzinaroan. Arazoa arimaren gaitasunen arteko oreka bilatu behar zen unean agertzen zen, eta oreka hori asaldatzen zen gaitasunetako bat besteen aurrean gehiegi nabarmentzen zen unetik.

Agustin Hiponakoak bere lan askotan oroimena arima bera bezala kontsideratu zuen gogoratzen duen heinean: gogoratzea ez da gainerako gaitasunak bezalakoa, arimak den neurrian gogoratzen baitu. Baina memoria oro ez da berdina, bi memoria mota bereizten zituen. Alde batetik, memoria sentigarria eta memoria ulergarria ,eta, beste aldetik, memoria negatiboa eta positiboa. Bereizketa horiek eskolastikak hartu zituen eta, gainera, memoriaren objektuan bertan bereiz daitekeenaren azterketa ezarri zuen. Tomas Akinokoak argi eta garbi bereizten zituen, alde batetik, espezieen oroimen kontserbakorra, espezieen gaitasun ezagutzailea dena, gaitasun kognitiboa eta neurri batean intelektuala dena, eta, beste aldetik, oroimenaren objektua, iraganean dagoena, hau da, neurri batean bakarrik sentigarria dena. Bestalde, oroimenaren arazoak ideien arazoaren pean tratatutakoen antzeko gaiak dira; izan ere, kontua da argitzea oroimena ahalmen atxikitzaile hutsa den edo objektua oraingoa eta benetan gogoratua den heinean bakarrik agertzen den.

Aro modernoan, memoriaren egoitzaren arazoa jorratu eta eztabaidatu da. Badirudi bi ikusmolde daudela. Batetik, oroimena garuneko inpresioek utzitako eta elkartzeko legeen bidez erreproduzitu daitekeen aztarna psikofisiologiko gisa definitzen duena, eta, bestetik, "fluxu psikiko huts" gisa hartzeko joera duena. Descartesek bi memoria mota bereizi zituen. Alde batetik, "gorputz-memoria", hau da, burmuinean utzitako "aztarnak" eta, beste aldeik, "memoria intelektuala", espirituala eta gorpuzgabea dena. Era berean, oroimena iraganaren kontserbazio gisa eta oroimena iraganaren errekonozimendu gisa bereizi zituen ("erreminiszentzia").

Bereizketa horiek nahiko arruntak izan dira autore moderno askorengan. Oroimenaren arazoaz eta haren balizko formez arreta bereziz arduratu diren filosofoen artean, Bergson eta William James aipa daitezke. Bergsonen arabera, memoria izan daiteke memoria-ohitura edo errepikapen-memoria eta ordezkapen-memoria. Lehena, nolabait esatearren, oroimen psikofisiologikoa da; bigarrena, ordea, memoria hutsa da, kontzientziaren zerizan propioa osatzen duena. Azken memoria-mota horrek pertsonaren jarraitutasuna adierazten du, funtsezko errealitatea, iraupen hutsaren kontzientzia. Horregatik esaten da oroimena, zentzu honetan hartuta, gizakiaren esentzia dela entitate izpiritualari dagokionez, eta, beste izaki guztiak ez bezala, honela defini daiteke: "Oroimena duen izakia", bere iragana kontserbatzen duena eta orainaldi osoan eguneratzen duena; horregatik, historia eta tradizioa ditu. Horrela, memoria hutsa izango litzateke memoria psikologikoaren oinarria, hau da, iraganeko edukien atxikipenari, errepikapenari eta erreprodukzioari dagokien memoria. Baina, aldi berean, memoria horrek, iraganeko egitateen errekonozimendua ez ezik, berpizte efektiboa ere irudikatuko luke. Nahiz eta bere aurretiazkotasunaren kontzientziarik ez izan, bere baitan iraganaren zati bat edo guztia daraman egungo bizipen gisa ulertu behar da.

William Jamesen arabera, oroimena (oroitzapena) izan daiteke denbora tarte bat iraun duten gogo-egoera batzuk bakarrik (Jamesen egoerak horiei "substantiboak" deitzen die). Oroimena "fenomeno kontziente" bat da, aldi batez kontzientziatik desagertu zen iraganeko gogo-egoera baten kontzientzia den heinean. Ezin da, berez, "memoriatzat" hartu animo-egoera baten iraupena, haren berragerpena baizik. Oroimenak pertsona edukitzailearen iraganari buruzkoa izan behar du; gainera, sinesteko prozesu sentikor batekin batera joan behar du. Oroimena ez da ahalmen berezia; ez dago gauza bakarra. Objektu hori iraganean irudikatutako objektu bat baino ez da, "sinesmenaren emozioari atxikitzen zaiona". Oroitzapenaren ekintzak gogoratutako egitatea atxikipena eta gogoratzea suposatzen du. Atxikitzearen zein gogoratzearen kausa "ideien elkarketan" lan egiten duen nerbio-sistemaren ohituraren legeari lotzen zaio.

Azken urteotan, filosofo batzuk memoriaz arduratu dira, "iraganeko zerbait gogoratu" adierazpenaren esanahiaren analisiaren ikuspegitik. W. von Leydenen arabera, bi joera zabaldu dira azterketa honetan. Horietako bati (Bertrand Russellek irudikatua) "orainaren ikuspuntua" dei dakioke, eta kontzientea da, funtsean, oroimena iraganeko esperientzia batera eramaten duen gertaera psikiko gisa ulertzean datza. Bestea (Gilbert Rylek irudikatua, besteak beste) "iraganaren ikuspuntua" deitua izan daiteke, eta kontzientea da, funtsean, oroimena "ekintza" edo "eragiketa" gisa ulertua, zeinaren bidez iraganeko esperientzia bati buruzko egiazko sinesmen bat mantentzen baita. Ikus daitekeenez, lehen aipatutako Jamesen kontzeptua, nolabait, bi joera horien konbinazio bat da, Jamesengan sinesmenaren elementua dagoelako, baita "gertaera psikikoarena" ere.

Metafisika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Beste edozein arlo baino gehiago, memoriaren metafisikak diziplinartekotasunerako joera islatzen du, eta arlo honetako lana batzuetan psikologiaren filosofia[7]  edo neurozientziaren filosofia[8] bihurtzen da. Memoriaren metafisikari buruzko ikerketa konbentzionalaren helburu nagusia oroitzapenaren teoria bat garatzea da: norbaitentzat zerbait gogoratzea zer den azaltzeko deskribapen orokor baina informatzailea. Ikusiko dugunez, oroimen mota asko daude. Ez dago argi horiei guztiei aplikatuko zaien oroitzapenaren teoria bat garatzea posible den ala ez; azken finean, oroimenaren teoria ugari garatzea beharrezkoa izan daiteke, oroimen mota anitzei dagozkienak. Antzeko zerbait gerta daiteke memoriaren epistemologiarekin[9].

Memoria mota partikularrak izendatu direla medio eztabaida berriak piztu dira memoriaren eremuan. Baina, Tulvingen[10] terminologia psikologikoaz baliatuz, filosofoek gero eta gehiago aipatzen dute oroimen "episodikoa". Terminologia berria izan daiteke, baina ikuspegia ez da berria[11]. Oroimen episodikoa, iragan pertsonaleko gertaeren oroimenari dagokio, eta, Aristotelesekin[12] hasi zen eta lehen filosofo modernoekin jarraitu zuen[13][14][15]. Filosofoek oroimen episodikoa nabarmendu dute, iraganeko gertakizunak ezagutzeko bide bakarra eskaintzen baita. Izan ere, batzuentzat, oroimen episodikoa da oroimen mota bakarra oroimentzat har daitekeena[16][17]. Ikuspegi hori islatuz, hemendik aurrera filosofoek oroimen episodikoaren teoriez arduratuko dira nagusiki: norbaitentzat bere iragan pertsonaleko gertaera bat gogoratzea zer den.

Filosofoek oroimen episodikoan duten ikuspegia dela eta, oroimena norbanakoek gauzatutako gaitasun gisa irudikatu dute. Baina diziplina ugaritan egindako azken lanaren ondorioz ikuspegi indibidualista zalantzan jarri da, eta oroimenaren metafisikak gizarte-zientzietan memoria kolektiboari buruz egindako ikerketa-tradiziotik sortutako gaiak gehitu ditu bere gaitegira. Horren ondorioz, duela gutxi Halbwachs-ek[18] memoriaren gaineko ikerketak filosofiatik harantzagoko hainbat diziplinatara zabaldu ditu[19]. Era berean, zientzia kognitiboan “kanpoko memoriari” buruzko ikerketan sortzen diren gaiak ere gehitu ditu, ikerketa hauek oroimena kognizioaren teoria banatuen[20] edo hedatuen[21] bidez ikusten dute.

Epistemologia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Memoriaren metafisikan dituen inplikazioez gain, kanpoko eta kolektiboa den memoriak ondorio berriak izan ditzake epistemologian[22][23]. Hala ere, memoriaren epistemologiari buruzko ikerketa gehienak epistemologia indibidualaren kezka tradizionalak islatzen ditu, teoria epistemologikoen familia zabalen memoriaren ezagutzari buruzko bideragarritasuna barne, hala nola internalismoarena eta externalismoarena[24], eta familia horien barneko teoria partikularrena, hala nola, fundazionalismoa, koherentismoa, eta bertutearen fidabilismoa[25] eta epistemologia, baita eszeptizismoa eta zirkulartasun epistemikoa[26] bezalako gaien memoriarako garrantzia ere. Memoriaren epistemologiari buruzko beste ikerketa batzuk memoriaren gai zehatzei buruzkoak dira. Frizek dioen bezala, konpondu gabeko eztabaidak daude ahaztutako ebidentziaren arazoari buruz[27], ahaztutako porrotaren arazoari buruz eta gordetako sinesmenen arazoari buruz[28]. Halaber, testigantzaren eta memoriaren arteko ustezko analogiari buruzko eztabaidak daude[29][30] eta memoria ezagutza sortzeko edo kontserbatzeko iturri hutsa ote den[31].

Oroimenaren taxonomia[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Filosofoek, oro har, hiru oroimen mota nagusi bereizten dituzte. Lehen lanketetan, Bergsonek[32] eta Russellek, besteak beste, ohituren memoria eta oroimen oroigarria bereizi zituzten; Broadek[33] eta Furlongek, berriz, oroimen oroigarria eta proposamen-memoria. Bereizketa horiek bat datoz, arrazoiz, filosofia berrienean gero eta estandarrago bihurtu den taxonomiarekin.

Oroimen adierazgarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Taxonomia horrek, Squirek[34] xehetasunez garatu zuena, memoriaren kategoria orokorra banatzen du oroimen-adierazgarrian eta oroimen ez-adierazgarrian. Oroimen adierazgarria, era berean, oroimen episodikoan (gutxi gorabehera memoria oroigarriari dagokiona) eta memoria semantikoan (gutxi gorabehera proposamen-memoriari dagokiona) banatzen da. Lehen urrats bat egin daiteke oroimen episodikoa eta semantika bereizteko, lehenengoa norberaren iragan pertsonaleko gertaerekin lotzen dela ikusiz (adibidez, Budapesteko hitzaldi batean hitz egin izana gogoratzen dut), eta azkena, berriz, munduarekin lotzen da oro har (Budapest Hungariako hiriburua dela gogoratzen dut). Hala ere, funtsezkoa da oroimen semantikoa batzuetan iraganeko gertaerekin ere lotuta dagoela nabarmentzea. Norberak esperimentatu ez zituen gertaerei buruzko oroitzapenak izan ditzake (gogoan dut nire lankideak Erromako tailer batean hitz egin zuela, nahiz eta nik ez entzun); egiten duenean, semantikoki gogoratzen du, ez episodikoki. Era berean, esperimentatu zenituen gertaerei buruzko oroitzapenak ere izan ditzakezu, baina esperimentatu ez zenituen gertakizunak dira (gogoan dut CN Dorrea bisitatu nuela txikitan, baina gurasoek geroago istorioa kontatu zidatelako bakarrik); hori egiten duzunean, semantikoki ere gogoratzen duzu, ez modu episodikoan. Horrela, oroimen episodikoaren eta semantikoaren arteko lehen urratseko bereizketak ez garamatza oso urrun. Bereizketa egokiagoa ezartzea arazo nagusia da oroitzapen episodikoaren gaineko teorientzat.

Oroimen ez-adierazgarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oroimen ez-adierazgarria, oro har, termino negatiboetan definitzen da: memoria-forma bat adierazgarria da, subjektuak, printzipioz behintzat, kontzientziara ekar dezakeen edukia kodetzea, biltegiratzea eta berreskuratzea badakar; ez da adierazgarria, hala egiten ez badu. Ezaugarri negatibo hori alde batera utzita, baliteke oroimen ez-adierazgarri mota desberdinek elkarren artean alderdi komunik ez izatea. Adibidez, memoria ez-adierazleak “priming”-a barne hartzen du, eta hori gertatzen da subjektu batek estimulu jakin bati ematen dion erantzunak zerikusia duten estimuluen aurreko esposizioak eragina duenean (adibidez, "Toronto" hitza azkarrago aitortzen dut "CN dorrea" ikusi ondoren, "koliseo" ikusi ondoren baino). Prozedurazko memoria ere barne hartzen du, gutxi gorabehera ohituren memoriari dagokiona, laneko memoria mota, subjektu batek ekintza trebe bat egiteko gaitasuna adierazten duenean (gogoan dut bizikletan nola ibili).

Prozedurazko memoriari buruzko ikerketa filosofiko gutxi dago. Hala ere, interes filosofiko handiko auzia da. Epistemologiari dagokionez, memoria adierazgarria ezagutza-kategoriari dagokion bitartean, prozedurazko memoria beste ezagutza-kategoriari dagokio: batek jakin dezake edo gogoratu dezake zelan egin zerbait kontzienteki eduki garrantzitsurik aintzat hartu gabe. Beraz, prozedurazko memoriari buruzko etorkizuneko ikerketa lan klasikoan[35] eta garaikidean[36] oinarritu litzateke.

Ikerketa hori kognizio txertatuari[37] eta enaktiboari[38] buruzko azken lanetan ere oinarritu daiteke. Ikuspegi enaktibistak hemen gehiago eztabaidatuko ez badira ere, esan beharra dago ikuspegi horien eta memoriaren ikuspegi wittgensteiniar zaharrenen arteko konbergentzia potentziala dagoela. Wittgensteinek[39] iradoki zuen, aztarnetan oinarritutako kontakizunen aurka, gogoratzeak, egoera jakin batzuetan, zerbait egitearen edo esatearen baliokidea izan daitekeela, gordetako edukia berreskuratu beharrean[40] defendatu zuen. Hori korronte enaktibistaren kogniziorako ekintzaren zentraltasunean proposatzen da, baina Wittgensteinek memoriari buruz egindako irakurketa konexionistak ere proposatu dira[41].

Etika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Memoriaren etika nahiko berria den arloa da, baina arlo honetako ikerketak hainbat gai desberdin aipatzen ditu.

Oroimena eta erantzukizun morala[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Oroitzapenaren gaineko ikerketak bidaia adimen-denboran gisa oroimen episodikoaren eta etorkizuneko pentsamendu episodikoaren arteko harremana azpimarratzen du, eta lotura potentzialak daude bidaia adimen-denboran eta erantzukizun moralaren artean. Levy, adibidez, argudiatu du oroimen episodikoko eskasiak eta psikopatiako etorkizuneko pentsamendu episodikoak[42] psikopatek ezin dutela beste batzuk kaltetzeko benetako asmorik izan, eta, beraz, litekeena dela ez egitea. Craver-ek, ordea, argudiatu du memoria episodikoan eta etorkizuneko pentsamendu episodikoan eskasia duten subjektuek subjektu arrunten antzeko judizio moralak egiten dituztela, eta horrek iradokitzen du lan gehiago behar dela denboran egindako bidaia mentalaren eta erantzukizun moralaren arteko behin betiko lotura ezartzeko.

Gogoratzeko betebeharra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikertzaile batzuek argudiatu dute gogoratzeko betebehar morala izan dezakegula. Margalitek, besteak beste, dio gaitz erradikalaren biktimak gogoratzeko betebeharra dutela. Blusteinek dioen bezala, betebehar hori maila indibidualean edo kolektiboan gerta liteke, eta koherentea litzateke egiaren eta adiskidetzearen batzordeen eta antzeko erakundeen atzean dagoen helburuarekin. Baina gogoratzeko betebehar baten existentzia eztabaidagarria da, eta batzuek diote iragana gogoratzeko betebehar orokorrik ez dagoela, eta kasu batzuetan ahaztu beharra ere egon daitekeela.

Memoriaren aldaketaren eta hobekuntzaren etika[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Memoria-sistemen funtzionamendua aldatzeko teknika berriak agertzearekin batera, adibidez, gordetako oroitzapen bat berreskuratzeak oroimena sendotzen dela esan daiteke, eta, aldi berean, berreskuratutako oroitzapena aldakorra da eta alda daiteke, eta horrek aukera ematen du oroitzapen traumatikoak aldatzeko eta esku-hartzeak egitea: oroimena aldatzeko hainbat modurekin lotutako auzi etikoak are premiazkoagoak bihurtu dira. Liaok eta Sandbergek memoria aldatzeko teknologiek planteatutako galdera batzuk identifikatu dituzte; lehen aipatutako memoriaren eta niaren arteko lotura estua dela ikusita, ez da harritzekoa horietako asko niaren memoriaren aldaketaren ondorioei buruzkoak izatea. Norbaiten oroitzapenak aldatzeak, hala nola, mugatu egin dezake bere autoezagutza, eta, horrenbestez, bere ekintzei buruz ikasteko aukerak kentzen dizkio, edo bere gogoa parte hartu zuen ekitaldiekien parte gisa ikusteko aukera kentzen diolako. Hala ere, Liaok eta Sandbergek argudiatzen dute, kasu batzuetan, memoriaren aldaketaren onurek beren ondorio txarrak gaindi ditzaketela, horren ondorioz, ez da beharrezkoa oztopo etiko orokor baten existentzia memoria aldatzeko. Orain arte eztabaidaren zati handi bat oroitzapen traumatikoak edo desiragarriak ezabatzeari buruzkoa izan da, baina galdera paraleloak sortzen dira, metodo berriak erabiltzen direlako memoriaren gaitasunak hobetzeko, farmazia-baliabideen eta bestelakoen bidez. Hala ere, memoriaren hobekuntzaren kritikoek argudiatu dute metodo garrantzitsuen eraginkortasunaren ebidentzia mistoa dela edo eztabaida askotan alde handiak daudela memoria moten artean.

Oroimen historikoa[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Historia bera memoriaren zientzia gisa defini daiteke (bada Txinako historiaren klasiko bat, Sima Qianen “memoria historikoak” izenekoa, K.a. 100. urtearen inguruan) eta memoria egin, aztertu, kontserbatu eta iraunarazteko ardura duten erakundeak memoriaren instituzioak izango lirateke: historialariaren lanbidea bera, Akademiak, Unibertsitateko Sail eta Fakultateak, Artxiboak eta Liburutegiak, eta horien funtsezko euskarria, idatziak (liburuak, eta mota guztietako dokumentu-iturriak). Historiaren erabilera politikoa, oroimenaren termino politikoarekin ere ezaguna da, etengabea izan da oroimena existitzen denetik (gertaeren manipulazioak eginez, hala nola, Qadesh-eko batailaren kontaketa ospetsuan, edo Ren izenaren inskripzioan, hilezkortasuna lortzeko, bizirik dirauen etsaiarenak ordezkatzeko, hori guztia Antzinako Egipton). Erromatarrek Damnatio memoriae delakoa ere sartzen zuten kondena judizialetan, Estatuaren etsaiaren edozein aztarna edo oroitzapen suntsitzea bilatzen zuena, bere izena aipatzeko debekua aplikatzen zuten, besteak beste.

Memoria historikoan funtsezkoak dira urteurrenak, oroitzapen-ekitaldiak, data sinbolikoak (batailak, legeak, jaiotzak edo heriotzak), batez ere mendeurrenak edo zenbaki biribilak ospatzea. Espazio sinbolikoek oso zeregin garrantzitsua betetzen dute (hala nola, Estatu Batuetan Gettysburg-eko guduaren lekua horren gaineko interes historikoa dela eta,  Interes Historikoko Leku Nazionalean bihurtu zen, 2500 Interes Historikoko Leku Nazional inguru daude, esaterako, Frantzian Verdungo batailarena edo Normandiako lehorreratzearena, etab.). Leialtasuna edo anakronismoa ez da memoriaren eraginkortasunerako garrantzitsuena — Eric Hobsbawm-ek tradizioak asmatzeko mekanismoak aztertu ditu eta Jon Juaristi-k jatorrizko mitoak ikuspuntu nazionalista batetik nola manipulatzen diren erakusten du.

Halaber, erabakigarriak dira oroitzapenaren funtzioak duen kultura materialaren elementuak: monumentuak, gertaera eta pertsonaia historikoak gogoratzeko izendatzen diren hiri-paisaiako elementuak (kaleak, plazak, parkeak, eskolak...), bereziki kultu erlijioso edo zibilari lotutakoak (elizak, eraikin publikoak, hala nola jauregiak, gazteluak, udalak eta parlamentuak) eta hilobi-espazioak, hilerrietatik hasita eta lurperatze ez-konbentzionaleko lekuak barne.

Mnenomeniko[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Episodikoa dena aztertzen duen irizpide bat dagoela ondorioztatuz gero, oraindik aurkitu behar da mnenomenikotasunak aztertzeko balio duen irizpide bat, gogoratu eta imajinatu gaitasunen arteko bereizketa egiteko balio duen irizpide bat, hain zuzen ere.

Gogoratu eta imajinatu[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gogoratzea eta imajinatzea nola bereizi oso anbiguoa da. Alde batetik, batzuetan gogoratzen dugu, baina zentzu batean desegokia den modu batean egiten dugu; kasu horietan, berez, "imajinatzen" ari garela esaten dugu. Beraz, eztabaidaren oinarria egon daiteke subjektuak arrakastaz gogoratzen dituen kasuen eta arrakastarik gabe gogoratzen dituen kasuen arteko bereizketan. Bestalde, batzuetan iraganean pentsatzen dugu, inola ere gogoratzearen pareko ez den moduan; kasu horietan ere, naturalki esaten dugu «imajinatzen» ari garela. Beraz, mnemikotasun-irizpide batek bereizi beharko luke, alde batetik, arrakastaz eta arrakastarik gabe gogoratzea, eta, beste aldetik, gogoratzea, ekintza horren arrakasta alde batera utzitza.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Hersey, John M.. (2016). «Existentialism: An Introduction, by Kevin Aho» Teaching Philosophy 39 (1): 81–85. doi:10.5840/teachphil20163915. ISSN 0145-5788. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  2. ↑ Bloch, Marc; Manyon, L.A.; Koziol, Geoffrey. (2014-04-16). «Chivalry» Feudal Society (Routledge): 329–337. ISBN 978-1-315-77216-5. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  3. ↑ Burnham, W. H.. (1888-11). «Memory, Historically and Experimentally Considered. I. An Historical Sketch of the Older Conceptions of Memory» The American Journal of Psychology 2 (1): 39. doi:10.2307/1411406. ISSN 0002-9556. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  4. ↑ Chaffin, Roger; Herrmann, Douglas J.; Winston, Morton. (1988-01). «An empirical taxonomy of part-whole relations: Effects of part-whole relation type on relation identification» Language and Cognitive Processes 3 (1): 17–48. doi:10.1080/01690968808402080. ISSN 0169-0965. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  5. ↑ Navarro-Ortega, Alícia; Acuña, Vicenç; Bellin, Alberto; Burek, Peter; Cassiani, Giorgio; Choukr-Allah, Redouane; Dolédec, Sylvain; Elosegi, Arturo et al.. (2015-01). «Managing the effects of multiple stressors on aquatic ecosystems under water scarcity. The GLOBAQUA project» Science of The Total Environment 503-504: 3–9.  doi:10.1016/j.scitotenv.2014.06.081. ISSN 0048-9697. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  6. ↑ Bernecker, Sven, ed. (2017-07-14). The Routledge Handbook of Philosophy of Memory.  doi:10.4324/9781315687315. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  7. ↑ Dmytrenko, Sofiia. (2020-06-29). «Evil in modern philosophical optics. Nys, T., & Wijze, S. de. (2019). The Routledge Handbook of the Philosophy of Evil. London, & New York : Routledge.» Sententiae 39 (1): 232–236.  doi:10.31649/sent39.01.232. ISSN 2075-6461. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  8. ↑ (Ingelesez) Ettinger, Andreas W.; Wilsch-Bräuninger, Michaela; Marzesco, Anne-Marie; Bickle, Marc; Lohmann, Annett; Maliga, Zoltan; Karbanová, Jana; Corbeil, Denis et al.. (2011-09). «Proliferating versus differentiating stem and cancer cells exhibit distinct midbody-release behaviour» Nature Communications 2 (1): 503.  doi:10.1038/ncomms1511. ISSN 2041-1723. PMID 22009035. PMC PMC3207209. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  9. ↑ (Ingelesez) Allpress, Jesse A.; Brown, Rupert; Giner-Sorolla, Roger; Deonna, Julien A.; Teroni, Fabrice. (2014-10). «Two Faces of Group-Based Shame: Moral Shame and Image Shame Differentially Predict Positive and Negative Orientations to Ingroup Wrongdoing» Personality and Social Psychology Bulletin 40 (10): 1270–1284.  doi:10.1177/0146167214540724. ISSN 0146-1672. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  10. ↑ Tulving, Endel, ed. (2013-05-13). Memory, Consciousness and the Brain. Psychology Press ISBN 978-1-134-94906-9. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  11. ↑ (Ingelesez) Brewer, Marilynn B.; Gardner, Wendi. (1996). «Who is this "We"? Levels of collective identity and self representations.» Journal of Personality and Social Psychology 71 (1): 83–93.  doi:10.1037/0022-3514.71.1.83. ISSN 1939-1315. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  12. ↑ «Introduction» Time, Creation and the Continuum : Theories in Antiquity and the Early Middle Ages (Bloomsbury Academic) (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  13. ↑ Baum, J. Robert; Locke, Edwin A.; Kirkpatrick, Shelley A.. (1998-02). «A longitudinal study of the relation of vision and vision communication to venture growth in entrepreneurial firms.» Journal of Applied Psychology 83 (1): 43–54.  doi:10.1037/0021-9010.83.1.43. ISSN 1939-1854. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  14. ↑ Hume, David. (2009). Essai sur la dignité ou la bassesse de la nature humaine. J.-M. Tremblay ISBN 978-1-4123-7281-7. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  15. ↑ Reid, Thomas. (1785-06-01). «Essays on the Intellectual Powers of Man» The Edinburgh Edition of Thomas Reid: Essays on the Intellectual Powers of Man (Edinburgh University Press): 1–1. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  16. ↑ «Un amor que todo lo consume» El consumo de la utopía romántica (Katz Editores): 159–206. 2009-02-01 (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  17. ↑ Parsons, J. C. Russell. (1921-08-13). «Sir John Parsons, Kt» Notes and Queries s12-IX (174): 129–129.  doi:10.1093/nq/s12-ix.174.129j. ISSN 1471-6941. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  18. ↑ (Ingelesez) Michaelian, Kourken; Sutton, John. (2019-12). «Collective mental time travel: remembering the past and imagining the future together» Synthese 196 (12): 4933–4960.  doi:10.1007/s11229-017-1449-1. ISSN 0039-7857. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  19. ↑ (Ingelesez) Dutceac Segesten, Anamaria; Wüstenberg, Jenny. (2017-10). «Memory studies: The state of an emergent field» Memory Studies 10 (4): 474–489.  doi:10.1177/1750698016655394. ISSN 1750-6980. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  20. ↑ Vérillon, Pierre. (2008-10-15). «Hutchins E. (1995). Cognition in the wild» Activites 05 (2)  doi:10.4000/activites.2055. ISSN 1765-2723. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  21. ↑ Clark, Andy; Chalmers, David J.. (2010-05-21). «The Extended Mind» The Extended Mind (The MIT Press): 26–42. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  22. ↑ (Ingelesez) Adam Carter, J.; Kallestrup, Jesper. (2016-05). «Extended Cognition and Propositional Memory» Philosophy and Phenomenological Research 92 (3): 691–714.  doi:10.1111/phpr.12157. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  23. ↑ (Ingelesez) Michaelian, Kourken; Arango-Muñoz, Santiago. (2018-01-18). Collaborative Memory Knowledge: A Distributed Reliabilist Perspective. Oxford University Press  doi:10.1093/oso/9780198737865.003.0013. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  24. ↑ Senor, Thomas D.. (1993-03). «Internalistic foundationalism and the justification of memory belief» Synthese 94 (3): 453–476.  doi:10.1007/bf01064489. ISSN 0039-7857. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  25. ↑ Alston, William P.. (1986-09). «Epistemic Circularity» Philosophy and Phenomenological Research 47 (1): 1.  doi:10.2307/2107722. ISSN 0031-8205. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  26. ↑ Harman, Gilbert. «Change in View: Principles of Reasoning» Reasoning (Cambridge University Press): 35–46. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  27. ↑ Goldman, Alvin I.. (1999-01-14). Knowledge in a Social World. Oxford University Press ISBN 978-0-19-823820-1. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  28. ↑ Seth, A. K.; Barrett, A. B.; Barnett, L.. (2015-02-25). «Granger Causality Analysis in Neuroscience and Neuroimaging» Journal of Neuroscience 35 (8): 3293–3297.  doi:10.1523/jneurosci.4399-14.2015. ISSN 0270-6474. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  29. ↑ Dummett, Michael. (1994). «Testimony and Memory» Knowing from Words (Springer Netherlands): 251–272. ISBN 978-90-481-4287-3. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  30. ↑ Frise, Matthew. (2016-12-02). «Preservationism in the Epistemology of Memory» The Philosophical Quarterly: pqw074.  doi:10.1093/pq/pqw074. ISSN 0031-8094. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  31. ↑ Matthen, Mohan. (2010-01-22). «Is memory preservation?» Philosophical Studies 148 (1): 3–14.  doi:10.1007/s11098-010-9501-8. ISSN 0031-8116. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  32. ↑ Bergson, Henri. (1913). Matter and memory..  doi:10.1037/13803-000. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  33. ↑ (Ingelesez) Broad, C. D.. (1926-06-01). «XI.—Kant's First and Second Analogies of Experience» Proceedings of the Aristotelian Society 26 (1): 189–210.  doi:10.1093/aristotelian/26.1.189. ISSN 0066-7374. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  34. ↑ (Ingelesez) Squire, L. R.. (2009-10-14). «Memory and Brain Systems: 1969-2009» Journal of Neuroscience 29 (41): 12711–12716.  doi:10.1523/JNEUROSCI.3575-09.2009. ISSN 0270-6474. PMID 19828780. PMC PMC2791502. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  35. ↑ Ryle, Gilbert. (2009-05-29). The Concept of Mind.  doi:10.4324/9780203875858. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  36. ↑ Stanley-Marbell, Phillip; Cabezas, Victoria Caparrós; Luijten, Ronald P.. (2011-08). «Pinned to the walls — Impact of packaging and application properties on the memory and power walls» IEEE/ACM International Symposium on Low Power Electronics and Design: 51–56.  doi:10.1109/ISLPED.2011.5993603. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  37. ↑ Sutton, John. (2015-12-31). «Remembering as Public Practice: Wittgenstein, memory, and distributed cognitive ecologies» Mind, Language and Action (DE GRUYTER): 409–444. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  38. ↑ Madzia, Roman. (2013-07-16). «Chicago Pragmatism and the Extended Mind Theory» European Journal of Pragmatism and American Philosophy V (1)  doi:10.4000/ejpap.609. ISSN 2036-4091. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  39. ↑ «Wittgensteins Bemerkungen zu Gödels Theorem» Wittgenstein und die Philosophie der Mathematik (Brill | mentis): 143–172. 2018-01-01 (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  40. ↑ O’Loughlin, Ian. (2017). «Learning Without Storing: Wittgenstein’s Cognitive Science of Learning and Memory» A Companion to Wittgenstein on Education (Springer Singapore): 601–614. ISBN 978-981-10-3134-2. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  41. ↑ Ahumada Figueroa, Luis. (2002-01-01). «El Aprendizaje Organizacional desde una Perspectiva Evolutiva y Constructivista de la Organización» Revista de Psicología 11 (1): 139.  doi:10.5354/0719-0581.2002.17281. ISSN 0719-0581. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).
  42. ↑ Levy, Neil. (2014-06-01). «Psychopaths and blame: The argument from content» Philosophical Psychology 27 (3): 351–367.  doi:10.1080/09515089.2012.729485. ISSN 0951-5089. PMID 24812441. PMC PMC4003860. (Noiz kontsultatua: 2022-05-18).

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Oroimen_(filosofia)&oldid=9261241"(e)tik eskuratuta