Basagaingo herri harresitua

Basagaingo herri harresitua
Datuak
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Gipuzkoa
Udalerria	Anoeta
Koordenatuak	43°10′16″N 2°04′40″W
Multzoa	Eremu Arkeologikoa, Monumentua
Azalera	7ha
Historia
Garaia	Burdin Aroa
Kultura	Barduliar
Indusketa
Zuzendariak	Xabier Peñalver
Bisitagarria	bai
Altitudea	295 m 295 m

Basagaingo herri harresitua, Anoetako Basagain mendian dagoen Burdin Aroko herrixka gotortua da, Oria ibarraren gaineko ikuspegi zabala duena, iparraldean Donostialde eta Tolosaldearen arteko mugatik hasi eta hegoaldean Tolosaldea eta Goierri arteko mugaraino. Herrixka honen irudikapena Anoetako armarri berrian ageri da.

Berez, Oria ibar guztian mendi kazkoetan kokatutako Burdin Aroko herrixka multzoetako bat da, Buruntza, Intxur eta Murumendiren antzera.

Basagain herrixka ikertzen dihardu Aranzadi zientzia elkarteak, 1994tik. Urtero, irailean hiru astez, boluntarioen laguntzaz indusketak egiten dituzte bertan. Bertan aurkitutako objektuak

Basagaingo Herrixka Gotortuaren Gune Arkeologikoa, 2010ko otsailaren 2an, Eusko Jaurlaritzak monumentu-multzo izendatu zuen, Sailkatutako Kultura Ondasuna.

2018ko uztailean, Gipuzkoako Foru Aldundiak Basagainen ustezko historiaurreko lehenbiziko euskal hiri planoa topatu zela iragarri zuen.

Basagainen aurkitutako beira-orezko lepoko-aleak. Burdin Aroan Europako erdialdetik ekarriak ziren.

Ezaugarriak

Burdin Aroko herrixka gotortua mendiaren gailurrean dago, 295 metroko garaieran. Malda handiak ditu alde guztietara, eta horrek zaildu egiten du bertaraino iristea. Herrixkaren mugak erraz antzematen dira, haren perimetroan eraikitako harresi exentuaren arrastoak ikus daitezkeelako eta harresiak herrixka osoa ixten duelako. Harresitik barnera igarotzeko, ateren batek behar zuen ekialdeko hegalean.

• 
  Hegoaldeko ikuspegia, urrutira Txindoki eta Aralar.
• 
  Ipar-ekialdeko ikuspegia, behealdean Villabona-Amasa.
• 
  Indusketa
• 
  Indusketa

Harresia

Harresiaren egitura, oro har, erraz igartzen da denboraren poderioz beraren gainean amildutako materialak sortzen duen goititzeari erreparatuta. Gaur egun egitura zuzenean ikus daiteke ekialdeko bi tokitan egin diren indusketa arkeologikoei esker. Paramentu bikoitzeko lana da, hau da, bi horma eta hauen arteko barnea material betegarriz osatua. Paramentu biak lehorrean hartutako kareharrizko harlauzaz eginak daude, baina barrualdekoak kanpokoak baino handiagoak dira. Horma barruko betegarria irregularragoa da.

Landaredia gaur egun

Herrixkaren hormaz barrualdeko gunean garoa eta belarra hazten dira gehien bat (salbu eta erdialdean iparralderanzko lur-zerrenda txiki batean, non bertako espezieak hazten baitira), inolako basogintza-ustiapenik gabe alegia. Horrenbestez, basoa bera da (pinuak, pagoak, haritzak...) argi eta garbi harresiaren kanpoaldeko lerroa markatzen duena. Herrixkaz kanpoaldera dagoen ia lur guztia, hesitik bertatik hasita, basogintzarako erabiltzen da.

Gailurreraino pista baten bitartez irits liteke, ekialdetik. Behin tontorrera helduta, erdibitu egiten da, eta hainbat bide sortzen dira herrixkan zehar ibiltzeko, baita gunea inguratuz ere.

Etxeen ezaugarriak

Hemen egindako indusketa sistematikoetan aurkitu diren lurpeko aztarnek erakusten dute nola moldatzen ziren orduko gizaki haiek beren etxeak egiteko, nolako ekoizpen-moduaz baliatzen ziren eta nolakoa zen haien bizimodua. Badakigu, adibidez, hormak adar-bilbe batez eginda daudela; bilbe hori buztinezko geruza batez estalita dago, eta kanpoalderantz azalera leuna erakusten du. Gainera, seguruenik pintatuta egongo zen azalera hori, Euskal Herriko mota honetako beste eraikin batzuetan ikusten den moduan.

Indusketak

Aranzadi zientzia elkartea 1994an hasi zen Anoetako Basagaingo Burdin Aroko herrixkan indusketak egiten. Ordutik, irailero hiru aste egiten ditu lanean boluntario talde batek, Xabier Peñalver arkeologoaren zuzendaritzapean. Hogei lagun inguruan aritzen dira aztarnategian, goizean hasi eta iluntzera arte. Aurkitutako objektuan Gipuzkoako Ondare Kultural Higigarriaren "Gordailua" Zentroan daude.

Burdin Aroaren inguruan azken urteetan egin diren aurkikuntzek Euskal Herriko isurialde atlantikoa Europaren maila berean kokatzeko balio izan dute.

«	Lehenengo arrastoak topatu genituen arte, pentsatzen zen Kantauriko isurialdean Burdin Aroko jendea kobazuloetan bizi zela. Argumentu nagusia zen mendialdean ezinezkoa zela aire zabalean bizitzea. Basagainen bezala beste hainbat herrixkatan egin ditugun aurkikuntzek kontrakoa frogatzen dute.	»
—Xabier Peñalver

1989. urte inguruan izan zuten Aranzadikoek Basagaingo herrixka izan zitekeenaren lehenengo albistea. Koldo Oriak egin zuen aurkikuntza, Anoetara bizitzera mugitu berritan. inguruak ezagutzen zebilen, eta harresi baten forma izan zezakeen zerbaitekin egin zuen topo. Konturatu zen, gainera, mendi kasko osoa inguratzen zuela harresiak. Aranzadikoei abisua eman zien, eta haiek indusketa sakonago bat egin zuten. Lehenengo azterketa txiki batean errotarri bat aurkitu zutenez, indusketa sakonago bat abiatu zen orduan. Historia ikasitakoa da Oria, arkeologia espezialitatea egina, eta urteetan irakasle jardun du Tolosan. Behin erretiroa hartuta, boluntario aritzen da Basagainen.

• 
• 
• 
• 
• 

Aurkikuntza garrantzitsuak

Oria ibaiaren ibarrean Burdin Aroko lau herrixka topatu dira: Buruntza Andoainen, Basagain Anoetan, Intxur Tolosa-Albizturren eta Murumendi Beasainen. Lau herriak, begi kolpe batean, bata bestearekin lotuta daude. Itsasoaren mailatik 295 metrora dago Basagain, eta 2,8 hektarea ditu. Basagaindik Oriako ibar guztia kontrola zezaketen, baita Hernio azpiko ibar osoa ere. Indusketaren zuzendariaren esanetan, ordea, burdinak eraman zituen garai hartako biztanleak Basagaingo gain horretara. Indusketan ez zuten laberik topatu, baina, esate baterako, burdinaz egindako golde nabarra topatu zuten.

Gure aroaren aurreko milurteko epea da Burdin Aroa, eta bigarren zatian hasi zitzaion burdina brontzeari gaina hartzen. Karbono-14 bidezko datazioak egin dituzte Basagainen, eta herrixkan aktibitatea K.a. 300 urtean hasi eta K.o. lehenengo hamarkadetara bitartekoa izan zela frogatu dute.

Edo denbora-lerro luzeago batean kokatuta, mundu mailako Harri Aroatik Burdin Arora bitartean:

Nekazaritza eta abeltzaintza izan zituzten jarduera nagusiak, eta herrixken arteko merkataritza ere bazegoela uste dute indusketako arduradunek. Gune harresitua zen, baina bazuten harremanik beste gizataldeekin. Basagain landa eremuko herria zen, eta bertakoek bazuten harremana ingurukoekin eta baita urrunagokoekin ere. Aurkitutako materialen artean, Europa erdialdetik etor daitekeen besoko bat topatu dute, beiraz eginiko bitxi bat.

Historiaurreko lehen hiri-planoa

Ebakidurak dituen Basagaingo harlauza. Ikertzaileek uste dute hiri-plano bat irudikatzen duela.

2017an beste aurkikuntza garrantzitsu bat egin zuten Basagainen: Euskal Herriko historiaurreko lehen hiri planoa izan daitekeena. Peñalverren esanetan, harlauza horretan irudikatzen dena herrixkaren zati baten oinplanoa izan daiteke. “Gure hipotesia da ardatza edo kale nagusia alderik alde zehaztuta dagoela, eta alde banatan etxebizitzak izan daitezkeenak daudela irudikatuta, beren artean ondo bereizita”.

«	Harlauzan agertzen diren lerroak azaltzeko gure hipotesia da ardatza edo kale nagusia alderik alde zehaztuta dagoela, eta alde banatan etxebizitzak izan daitezkeenak daudela irudikatuta, beren artean ondo bereizita.	»
—Xabier Peñalver

2020ko abenduan dibulgaziorako liburu bat kaleratu zuten Aranzadiko kideek, eta Anoetan aurkeztu zuten. 2021ean Gipuzkoako Foru Aldundiaren babespean beste argitalpen bat egin zuten, zehatzagoa eta 300 marrazki, plano eta irudi baino gehiago zituen.

Aranzadi elkarteak egiten dituen indusketa lanak Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta Anoetako Udalaren laguntzarekin antolatzen dira. 2016an inbertsio berri bat egin zuen udalak Eusko Jaurlaritzaren laguntzarekin. Inguruko lurrak erosi zituen, interpretazio mahaiak, panelak eta eserlekuak jarri zituen, eta hara joateko bidea erakusteko seinaleak jarri zituen. Horiei esker paseo bat emanez aspaldikoak nola bizi ziren irudika daiteke.

Lepoko-aleak, fibulak, iltzeak, burdinazko armak

Garai horretan brontzea produzitzen jarraitu zuten, lehenagoko garaietan bezala. Alabaina Burdin Aroan benetako eraldaketa handienetako bat gertatu zen: burdinaren mineraletik burdina lortzea alegia. Burdina objektu asko egiteko erabili zen, nekazal zein abeltzaintza jardueretarako lanabesak eskuratzeko, etxeak eraikitzeko edota armak egiteko. Basagainen topatutako aztarnak: Aiztoak, goldearen nabarrak, iltzeak, fibulak...

Beirazko piezak lepoko edo eskumuturrekoak egiteko erabiltzen zituzten, gehienetan urdin kolorezkoak. Basagainen aurkitutako beirazko piezek europar kontinenteko beste toki batzuekiko harreman komertzialak garatu izanaren aukera agertzen dute. Nekazal produktuekin elkartrukatuko zituztelarik beirazko piezak.

Zeramika pieza ugari ere aurkitu da Basagainen, gehienak puskatutako ontziak. Ontziak, normalean azpi laukoak erabiltzen zituzten (sukaldean erabiltzeko) eta beste ontziak oso neurri handikoak izan ohi ziren likidoak eta janariak jaso ahal izateko (ura, aleak, fruituak e.a.). Zeramika piezak lurrean egindako zuloetan egosten zituzten. Nahiz eta zeramika pieza gehienak eskuz egindakoak ziren, Kristo aurreko 500. urte ondoren kalitate hobeagoko zeramika mota agertu zen, tornuz egina. Kolorez argiagoa (gorri-laranja) eta oso milimetro gutxiko lodiera zuten pareta fineko piezak.

• 
  Lepokoak egiteko aleak
• 
  Fibula
• 
  Fibula
• 
  Gezi-punta

Basagain herria Burdin Aroko kronologian

Burdin aroaren data eta garapena desberdina da eremu geografikoaren arabera. Oro har, K.a. XII. mendean hasi zen Ekialde Hurbilean, Antzinako Indian (Rigveda ondoko garaian), eta Antzinako Grezian. Europako beste tokietan geroago hasi zen.

Burdin Aroaren bukaera, Mediterraneo aldean, Helenismo eta Antzinako Erromarekin etorri zen; Indian, budismo eta jainismoaren garapenarekin; Txinan konfuzianismoarekin; eta, Ipar Europan, lehenengo Erdi Arora arte ez da gertatuko. Hauek hitzarmen historiografikoak dira, Burdin Aroaren amaiera, Historiaren (idatzizko iturri historikoen) hasieran jarri izan baita.

Ameriketan eta Australasian burdinaren erabilpena Europako kolonizatzaileek sartu zutela eta, ez zen inolako burdin arorik izan.

Basagainen aurkitutako objektuak urte bitarte hauetan kokatu dira (90 urte gutxi gora behera): K.a. 370tik K.a. 220ra eta K.a. 170tik 120ra.

Harrigarria da, Atenasko Partenoia zaharragoa da Basagainen orain arte aurkitu diren objektuak baino. Basagain herri harresitua bizirik egon zen bitartean, Burdin Aroan, munduan zehar baziren beste kultura batzuek egindako ekarpen nabarmenak, besteak beste, taula honetan daudenak:

• 
  La Hoya (Araba)
• 
  Chavín de Huantar (Peru)
• 
  Persepolis-ko erliebeak (Pertsia)
• 
  Partenoia (Grezia)
• 
  Ushebti (Egipto)
• 
  Qin Shi Huangen Mausoleoa

Basagain Anoetako armarri berrian

Anoetako armarri berria.

Anoetako herriak berriki erabaki du herriko armarria berriztatzea. XIX. mendeaz geroztik, Anoetako armarri zaharraren gaia bere hanken artean gurutze bat sostengatzen zuen eta liburu baten gainean kokatuta zegoen arkume baten errepresentazioa zen. Ikur horiek Anoetako herri modernoaren isla ez zenez, Anoetarren nortasuna indartu eta guztien partaidetza sustatu nahian, herriaren isla fidelago bat izango zen armarri bat lantzeko ekimen bat zabaldu zuen Udalbatzak.

Udalak eskatuta Aranzadik diseinatu zuen armarri berria honako elementu hauekin:

• Behean Oria ibaia eta Basagain mendia
• Erdian Basagain mendiko tontorrean Basagaingo herri harresitua, Herrixka honen garrantzia zalantzaz kanpo uzten duten indusketek aurrera jarraitzen dute. Armarrian mendia erliebe berde batekin eta herrixka egur eta harriz eginiko defentsarako elementuak dituen harresi batez inguratutako egurrezko etxetxo multzo batekin islatzen dira urrenez urren.
• Goian Kukua: Anoetarren errepresentazioa da. Herriko ahozko literaturaren arabera, kukua, edo “cuculus canorus” Anoetarrei ezizena eman diena da. Kukuaren hegaldia armarrian agertzeak denboraren joan-etorria islatzen du, geografia zeharkatu duten belaunaldiak eta gaur egunera arteko historia. Kukua kolore beltzekin jarri dute, ar asko gris kolorekoak eta emeak marroiak direlako, ondorioz, kolore neutral bat aukeratzea erabaki zen, sexu arrazoiak direla medio, inongo berezitasunik egin ez dadin.

Udalak herritarrei galdeketa bat egin zieen eta azken armarri hori aukeratzea erabaki zen 2004an.

Erreferentziak

• Edukiaren zati bat monumentu hau sailkatutako kultura-ondasun izendatzen duen lege testutik hartu da. Izan ere, testua jabari publikokoa da eta ez du jabetza intelektualik, Espainiako Jabetza Intelektualaren Legeko 13. artikuluan xedatu denez (Espainiako Aldizkari Ofiziala, 97. zenbakia, 1996-04-22).

Bibliografia

• Peñalver, Xabier; Uribarri, Eloisa. (2021). «Basagain - burdin aroko herri harresitu indigena (anoeta, gipuzkoa) = un poblado fortificado indigena de la edad del hierro (Anoeta, Gipuzkoa).» (Gipuzkoako Foru Aldundia.
• (Gaztelaniaz) Peñalver, Xabier. (2008). «LA EDAD DEL HIERRO LOS VASCONES Y SUS VECINOS. EL ÚLTIMO MILENIO ANTERIOR A NUESTRA ERA.» www.jakinbide.eus (Txertoa) ISBN 9788471484222. (Noiz kontsultatua: 2024-02-13).
• Peñalver, Xabier, (2001) El habitat en la vertiente atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y La Edad de Hierro. KOBIE anejos 3. Bizkaiko Foru Aldundia.
• Peñalver, Xabier, (2014) LOS BRAZALETES DE VIDRIO EN EUSKAL HERRIA. CONTEXTO ARQUEOLOGICO.KOBIE. Bizkaiko Foru Aldundia.

Ikus, gainera

• Buruntza
• Intxur (edo Iruntxur)
• Murumendiko herri harresitua

Kanpo estekak

• Izendapena EHAAn
• Burdin aroko herri harresituak Gipuzkoan. Bertan bildumako 20.zenbakia.
• Basagain: burdin arotik gero eta gertuago Leire Zubeldia. Erreportaia. (Galtzaundi, 2009-10-02)
• Basagain: burdin aroko herrixka. Basagainen bertan jarritako paneletako kartelak. Anoetako udala eta Eusko Jaurlaritza (Euskadi atsegin handiz)
• Basagain - Anoeta. Burdin Aroa. Diptikoa, Anoetako udala eta Eusko Jaurlaritza (Euskadi atsegin handiz)
• (Gaztelaniaz) De cuando la edad de Hierro imperaba en Euskal Herria. Teresa Zarco. Argazkiak: Lamia, Conny Beyreuther. (Zazpika, 2011)
• Anoeta-Basagain-Anoeta 2023. Nekane Aramendia. Bidea neguan, zuhaitzak biluzi, orbela lurrean, mendiak, herrixka harresituaren kartelak... 100 argazki CC-BY-SA lizentziarekin. (2023-12-29)

• Datuak: Q118365290