Elam

Elamdar Inperioaren kokapena.

Elam (sumerreraz: 𒉏𒈠𒆠) edo Khuzestan Bakhtiari Susiana^[1] Tigris ibaiaren behe-arroaren ekialdeko antzinako lurraldea izan zen, gaurko Iranen eta Iraken arteko mugan. Hiri nagusiak: Anshan (non zegoen zehaztu gabe dago oraindik) eta Susa (Iran). Jentilizioa elamdar da.^[2]

Historiako lehen garaietan erreinu askea izan zen; Susa zuen hiriburua. Elamdarrek sarritan eraso zioten Mesopotamiari, baina sumertarrek, babiloniarrek eta asiriarrek askotan menderatu zituzten. K.a. 720-640 bitarteko urteetan Elam asiriarrekin gerran ibili zen etengabe ia, Asurbanipalek menderatu zuen arte. K.a. 612an, asiriarrak menderatuak izan zirenean, Persiar Inperioaren eskuetara igaro zen Elam. Akemenestarren mende zegoela, Alexandro Handiak konkistatu zuen eta, ondoren, seleukotarren inperioko herrialdea izan zen.

Elamdarrek berezko hizkuntza batez hitz egiten zuten, idazkera kuneiformez idazten zena; honen lekukotasunek K.o. IV. mendera arte irauten dute. Hizkuntzak eta arteak Babiloniako akadtarren eragin handia izan zuten. Elamgo zibilizazioaren goren maila K.a. XIII-XII. mendeetan etorri zen; garai hartako monumentu bikain asko gorde dira (Napir-Azu erreginaren brontzezko irudia, Louvreko museoan; Txoga-Zanbil, Susako hiriaren ondoko aztarnategiko zigurata).

Agintarien kronograma[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Awan dinastia (data zehatzak ezezagunak)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Peli (K.a. 2500).
Tata (data zehatza ezezaguna).
Ukku-Takhesh (data zehatza ezezaguna).
Kishhur (data zehatza ezezaguna).
Shushun-Tarana (data zehatza ezezaguna).
Napil-Khush (data zehatza ezezaguna).
Kikku-Sive-Temti (data zehatza ezezaguna).
Lukh-Ishshan (K.a. XXIV. mendea).
Khelu (K.a. 2300).
Khita (K.a. 2275).
Kutik-Inshushinnak (K.a. 2240).

Simash dinastia (data zehatzak ezezagunak)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gir-Namme (K.a. 2030).
Enpi-Luhhan (K.a. 2010).
Khutran-Temtt (data zehatza ezezaguna).
Kindattu (data zehatza ezezaguna).
Indattu-Inshushinnak I (data zehatza ezezaguna).
Tan-Rukhurater (data zehatza ezezaguna).
Indattu-Inshushinnak II (data zehatza ezezaguna).
Indattu-Napir (data zehatza ezezaguna).
Indattu-Tempt (data zehatza ezezaguna).

Eparti dinastia (data zehatzak ezezagunak)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Eparti I (data zehatza ezezaguna).
Eparti II (data zehatza ezezaguna).
Eparti III (K.a. 1850).
Shilkhakha (data zehatza ezezaguna).
Attakhushu (K.a. 1830).
Sirukdukh (K.a. 1792).
Shimut-Wartash (K.a. 1772- K.a. 1770).

Ekialde Hurbila K.a. 1700 inguruan, Babiloniako dinastiaren garaian.

Babiloniako dinastia (K.a. 1770- K.a. 1500)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Siwe-Palar-Khuppak (K.a. 1770-1745).
Kuduzulush I (K.a. 1745-1730).
Kutir-Nahhunte I (K.a. 1730-1700).
Lila-Ir-Tash (K.a. 1700-1698).
Temti-Agun I (K.a. 1698-1690).
Tan-Uli (K.a. 1690-1655).
Temti-Khalki (K.a. 1655-1650).
Kuk Nashur II (K.a. 1650-1635).
Kutir-Shilkhakha I.a (K.a. 1635-1625).
Temti-Raptash (K.a. 1625-1605).
Kuduzulush II (K.a. 1605-1600).
Tata (K.a. 1600-1580).
Atta-Merra-Khalki (K.a. 1580-1570).
Pala-Ishshan (K.a. 1570-1545).
Kuk-Kirwash (K.a. 1545-1520).
Kuk-Nahhunte (K.a. 1520-1505).
Kutir-Nahhunte II.a (K.a. 1505-????).

Igehalkid dinastia (K.a. 1350-K.a. 1200)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ige-Halki (K.a. 1350-1330).
Pakhir-Ishshan (K.a. 1330-1310).
Attar-Kittakh (K.a. 1310-1300).
Humban- Numena (K.a. 1300-1275).
Untash-Naprisha (K.a. 1275-1240).
Unpatar-Naprisha (K.a. 1240-1235).
Kidin-Hutran (K.a. 1235-1210).

Ekialde Hurbila K.a. 1200 inguruan, Shutrukida dinastiaren garaian.

Shutrukida dinastia (K.a. 1205-K.a. 1100)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Khallutush-In-Shushinak (K.a. 1205-1185).
Shutruk-Nahhunte (K.a. 1185-1155).
Kutir-Nahhunte III.a (K.a. 1155-1150).
Silhak-Inshushinak (K.a. 1150-1120).
Khutelutush-In-Shushinak (K.a. 1120-1110).
Shilhana-Hamru-Lagamar (K.a. 1110-????).

Azken Elamita dinastia (K.a. 743-K.a. 644)[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Khumbanigash I (K.a. 743-717).
Shuturnakhkhunte II (K.a. 717-699).
Khallushu (K.a. 699-693).
Kutir-Nakhkhunte (K.a. 693-692).
Khumma-Menanu (K.a. 692-689).
Humban-Haltash I (K.a. 689-681).
Humban-Haltash II (K.a. 681-680).
Humban-Haltash II eta Shilhak-In-Shushinak (K.a. 680-676).
Shilhak-In-Shushinak eta Urtaki (K.a. 676-664).
Shilhak-In-Shushinak eta Temti-Humban-Inshushinak (K.a. 664-653).
Atta-Khumma-In-Shushinak eta Khumbanigash II (K.a. 653-651).
Atta-Khumma-In-Shushinak eta Tammaritu (K.a. 651-649).
Atta-Khumma-In-Shushinak eta Indabigash (K.a. 649-648).
Indabigash (K.a. 648-647).
Khumma-Khaldash III (K.a. 647-644).

Hizkuntza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Elamita tradizioz hizkuntza isolatua dela uste da, eta inguruko hizkuntza semitikoekin zerikusirik gabekoa, Sumererra eta kasitar, Hurriera (isolatua ere) eta beranduago Indo-Europear Irango hizkuntzetan Elam eskualdean K.a. 6. mendean nagusi izateko iritsi ziren. Asiriako eta Babiloniako akadiar semitikotik egokitutako kuneiforme batean idatzi zen, nahiz eta dokumenturik zaharrenak "linear elamita" idazkeran nahiko ezberdinean idatzi ziren. 2006an, antzeko gidoi bateko bi inskripzio zaharragoak aurkitu ziren Jiroft-en Elam-en ekialdean, eta arkeologoek elamita lineala jatorriz ekialdetik Susara hedatu zela espekulatu zuten. Badirudi "proto-elamita" izenez ezagutzen den idazkera lehenagotik garatu dela, baina jakintsuek ez dute aho batez idazkera hori elamita edo beste hizkuntza bat idazteko erabili zen ala ez, oraindik deszifratu gabe baitago. Hizkuntzaren hainbat etapa egiaztatzen dira; lehenak K.a. hirugarren milurtekokoak dira, azkena Akemenestar Inperiokoak.

Baliteke elamita hizkuntza islamiar garaiaren hasieran bezain berandu iraun izatea (Europako Erdi Aroko hasierako garaiarekin gutxi gorabehera). Islamiar batzuen artean, Erdi Aroko historialari, Ibn al-Nadim, adibidez, idatzi duenez, "Irango hizkuntzak dira Fahlavi (Pahlavi), Dari (ez da nahastu behar Persiako Dari-rekin, Khuzi, Afganistan modernoan) Persiera eta Suryaniera (asiriera)", eta Ibn Moqaffak adierazi zuen Khuzi Persiako erregetzaren hizkuntza ez-ofiziala zela, "Khuz" Elam-en izen hondatua zela.

Beste hizkuntz familiekin iradokitako harremanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hizkuntzalari gehienek elamita hizkuntza isolatu gisa ikusten duten arren, jakintsu gutxien batek proposatu dute elamita hizkuntza dravidiar hizkuntzekin erlazionatuta egon litekeela. David McAlpine-k uste du elamita hizkuntza dravidiar bizidunekin erlazionatuta egon daitekeela. Hipotesi hau (hizkuntzalarien kritika serioak jasan dituena) hizkuntza elamo-dravidikoen errubrikaren arabera hartzen da.

Aipamenak Biblian[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bibliak aipatzen du - Génesis 5:32,10:22 - Elam Semen (Noeren semea) semeetako bat zela. Bertso hauek semiten jaioterrira, Mesopotamiara eta Arabiako ekialdera eramaten dute irakurlea. Elam mendebaldean Tigris behearekin eta ipar-ekialdean Mediarekin muga egiten zuen eskualdea zen. Susa, Elamgo antzinako hiriburua (cf. Dn 8:9), geroago Persiar Inperioko hiriburuetako bat bihurtu zen (ikus, adibidez, Est 1:2). Horrez gain, Elamek badu bere profezia Jeremías 49, 34. bertsotik aurrera— non Jehobak gaiztakeria bidaltzen dion herri honi, denboraren amaieran berriro elkartuko dituela zin eginez.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.