Gasteizko gudua

Gasteizko gudua
	Iberiar Penintsulako Gerra
	Gudua omentzeko estatua, Gasteizko Andre Maria Zuriaren plazan
Data	1813ko ekainaren 21a
Lekua	Gasteiz Araba;
Koordenatuak	42°51′00″N 2°41′00″W / 42.85°N 2.6833°W
Emaitza	Aliatuen garaipena
Gudulariak
Frantziako Lehen Inperioa	Erresuma Batua; Portugalgo erresuma; Espainiako erresuma
Buruzagiak
Jean-Baptiste Jourdan; Joseph Bonaparte	Wellingtongo markesa; Miguel Ricardo Alaba
Indarra
64.600 soldadu; 153 kanoi	78.000 soldadu; 96 kanoi ; 57,000 Britaniar; 16,000 Portugaldar; 8,000 Espainiar
Galerak
15.300 hildako eta zauritu; 2.000 preso; 152 kanoi	4.500 hildako

Gasteizko gudua Iberiar Penintsulako Gerrako gudu bat izan zen, 1813ko ekainaren 21ean Gasteizen (Araba) gertatua. Wellingtongo markesa buru zuen armada aliatuaren garaipenak Iberiar penintsulatik bota zuen Frantziako Armada. Porrotaren ondorioz, Napoleon Bonapartek Espainiako erregetza itzuli zion Fernando VII.a Espainiakoari.

Aurrekariak

Arapilesko guduan menderatuak izan ondoren, Napoleonen armadak ezin zuen armada aliatua geldiarazi eta 1812ko uztailean Madril hustu egin behar izan zuen. Hurrengo hilabetean, Wellington hiriburu horretan sartu zen; eta, han kontrola mantentzeko dibisio batzuk utzita, iparralderantz jo zuen, Burgos setiatzera. Hala ere, frantziarrek eutsi zioten, eta setioa utzi zuen urriaren 21ean.^[1]

Aliatuek Madril utzi eta hasieran Salamancara eta gero Ciudad Rodrigora joan ziren negua pasatzeko. Bitartean, Espainiako kanpainan gorriak ikusi ondoren, egoera txarrean zegoen frantziar armadak are gehiago murriztu zuen enperadoreak Errusian galdutako gudarosteak ordezkatzeko zenbait dibisoi mugitu zituztelako.

Udaberrian, Wellingtonek ipar-mendebalderantz jo zuen, ezkerreko hegalean Giron zuzendutako Galiziako armada espainiarra izanik.

Wellington 1813ko maiatzaren 20an Esla ibaiaren haranera heldu zen.^[2] Horrek frantziarrak kezkatu zituen, eta Jean-Baptiste Jourdan mariskalak Duero eta Tajo ibaien arteko eskualdean zituen 58.000 soldadu kendu eta Burgosera eraman zituen, Frantziako hegoaldearekin komunikazioa segurtatzeko.

Armada aliatuak orduan martxan ipini zen Jourdanen ihesbidea mozteko. Honek Joseph Bonaparteren gortea Espainiatik salboz ateratzeko planak jadanik eginak zituen.

Josef I.a Espainiakoak, Madril utzi zuenean, Ebroko lerroa sendotzea pentsatu zuen, kuartel nagusia Miranda Ebron kokatuta. Baina Wellingtonek ekainaren 14 eta 15ean Polientes, San Martín de Lines eta Puente-Arenastik Ebro zeharkatu zuela jakin zuenean, Bonaparte arin joan zen Mirandara Wellington Gasteiz aldera joanez.

Armada inperialaren hedatzea

Armée du Midi izeneko frantziar armada osatzen zuen lehendabiziko lerroa Jundiz mendatea eta Subilla Gasteiz artean zegoen, aitzinean Zadorra (ibaiaren harana eta Argantzongo haitzartea babesteko kokaguneak izanik. Bigarren lerroan Armée du Centre izeneko armada zegoen, Jean-Baptiste Drouet Erlongo kondeak zuzenduta. Hau errege-bidea eta Gometxa artean zegoen.

Lerro biek mendebalderantz bira egiten zuten, Bonapartek erasoaldia norabide hartatik etorriko zitzaiola pentsatzen zuelako. Errege-guardia eta zalditeria gehiena erreserban zituen, Gasteiztik mendebalderantz, Zuhatzu parean. Reillek zuzendutako Armée du Portugal izeneko armada gudu-zelaiaren iparraldean, Zadorra ibaian eta Arriaga eta Durana artean zegoen, ibaiaren pasabidea babestuz eta iparraldeko ertzean dauden Abetxuku, Gamarra eta Gamarragutxia okupatuz.

Frantses armada esaten bazaio ere, bertan baziren ere 2.066 alemaniar eta 1.349 italiar.^[3] Guztira 58.000 soldadu eta 153 kanoi zituen.

Armada aliatuaren hedatzea

Wellingtonek zuzendutako armada, anglo-portugaldar armadaz eta Giron jeneralak zuzendutako espainiar 4. armadaz osatuta, lau zutabetan banatu zen, bakoitzak armada inperialaren kokagune giltzarri banari erasotzeko agindua zuena.^[2]

Hillek zuzendutako eskuinaldeko zutabeak, anglo-portugaldar 2. dibisioa, Morillok zuzendutako espainiar 1. dibisioa, Silveirak zuzendutako portugaldarra eta Alten eta Faneren zalditeriak osatuta, Zadorra Argantzondik zeharkatu behar zuen muinoetan zeuden frantziar kokaguneei erasotzeko eta Subilla Gasteiz hartzeko.

Wellingtonek berak 30.000 lagunek osaturiko erdiguneko bi zutabeak zuzendu zituen. Erdiguneko zutabea dibisio arina eta 4. dibisioa eta Robert Hill, Grant eta Ponsonbyk zuzendutako britainiar eta D'urbanek zuzendutako portugaldar zalditeria-brigadek osatzen zuten. Bere helburua, Hillek Argantzongo muinoak hartzen zuen bitartean Langraizen itxaron, eta gero, Zadorra zeharkatuz, armada inperialaren erdiguneari erasotzea zen. Erdi-ezkerraldean zegoen zutabea 3. eta 7. dibisioek osatzen zuten, eta haren helburua zen iparraldeago Zadorra zeharkatzea eta frantziarren erretagoardiari erasotzea.

Sir Thomas Grahamek zuzendutako laugarren zutabea britainiar 1. eta 5. dibisio, Longak zuzendutako espainiar 6. dibisio, Pack eta Bradfordek zuzendutako portugaldar brigada, Ansonek zuzendutako dragoi arinak eta Bockek zuzendutako dragoi astunek osatzen zuten. Helburua ipar-ekialdetik joatea eta Baionara zihoan errege-bidean frantziarren atzera-egitea saihestea zen, Gamarran eta Gamarragutxian zegoen frantziar lerroaren eskuinaldeko muturrari erasota.

Guztira 78.000 soldadu eta 96 kanoi zituen.

Gudua

Ekainaren 21eko goizeko 08:30tan, Hillen gudarosteek Argantzongo muinoei eraso zieten. Erasotzen lehendabizikoa Morillo jeneralak zuzendutako espainiar 1. dibisioa izan zen, eta Morillo bera zauritua izan zen.

Anglo-portugaldar 2. dibisioa espainiarrarekin bat egin zuenean frantziarrak mendean hartu zituzten. Aurrera egin eta britainiarrek Subilla Gasteiz hartu zuten.^[4] Hala ere, ezin aurrerago joan Conrouxek zuzendutako Armée du Midiren 4. dibisioiaren defentsa gogorra zelako.

Grahamen zutabeak Reillek zuzendutako eskuinaldeko Napoleonen armadaren hegala, non Armée du Portugal armada zegoen. Longak zuzendutako espainiar 6. dibisioak Gamarragutxia hartu eta Duranarantz jo zuen, bertan errege-bidea mozteko. Anglo-portugaldar 5. dibisioak Gamarra konkistatu zuen.^[5]

Gogor borrokatu ondoren, Thomas Pictonek zuzendutako 3. dibisioak armada inperialaren erdiguneari eraso zion eta mendean hartu zuen.^[6] Frantziarrek errenditu eta iparralderantz jo zuten 8.000 erori eta zauritu eta 2.000 preso utziz. Gainera zituzten 153 kanoietatik 152 galdu zituzten. Aliatuek, berriz, 4.500 erori izan zituzten.

Joseph Bonaparteek, britainiar husar errejimendu batek bere berlinari eraso zionean, zaldi bat hartu eta ihes egin behar izan zuen, arpilatutako altxorra atzean utzita.

Behin garaipena lortuta, Alaba jeneralak britainiar zalditeriaren unitatea hartu zuen, eta Gasteizen sartu zen. Horrela, garaileen arpilatzea saihestu zuen, beste hainbat lekutan egin ez zena. Berehala Álava jeneralak Gasteizko ateak itxiarazi zituen, britainiar eta portuges tropek hiribildura sartuta arpilatu ez zezaten. Hau adierazi zien gasteiztarrei:

«	Kasu, hauek joan direnak baino okerragoak dira eta!	»
—Miguel Ricardo Alaba

San Martzialgo gudua eta gero, inork ez zuen horrelakorik egin eta garaileek Donostia erre zuten. Milaka soldadu aliatuek frantziarrek ihesean utzitako ospilaren bila ekin zioten: urrea, zilarra, bitxiak, setak, jantziak eta abar. Horretarako frantziarren jazarpena bertan behera utzi zuten, Wellingtonen atsekaberako. Wellingtonek hauxe idatzi zuen:^[7]

«

Britainiar soldadua lurbirako zaborra da, zurrutada baten truke ematen du izena armadarako.^{[oh 1]}

»

Aliatuen lerroen diziplina eza honek, nahiz eta hainbat erori izan, frantziarrei ihes egiteko aukera eman zien, beste guduetan borrokatzeko aukera alegia.^[8]

Garaipenaren berriak indarberritu zituen prusiar eta errusiar armadak, oraindik Lützen eta Bautzenen izandako porrotak gertuak zituztenak. Austriar Inperioa, Napoleonen aurkako koalizioan sartzeko dudatan zegoena, berriro sartu zen gudan.

Gasteiztik aliatuak berrantolatu eta Gasteiz eta Iruñea hartzera joan ziren, abenduan Ipar Euskal Herrira ailegatuz.

Bitxikeriak

Uztailaren bukaeran berria Wienera heldu zenean, Johann Nepomuk Mälzelek Ludwig van Beethoven sinfonia bat egitea eskatu zion. Honek op. 91 "Wellingtons Sieg" (Wellingtonen garaipena), "Die Schlacht bei Vitoria" edo "Siegessymphonie" deituriko lana egin zuen.^[9]
Parte-hartzaileak omentzeko, 1815eko ekainaren 21ean, Francisco Longa bizkaitar komandanteak hala eskatuta, Fernando VII.a Espainiakoak domina bat sortu zuen, aurrealdean "IRURAC-VAT" eta atzealdean "Recompensa de la batalla de Vitoria" (euskaraz: "Gasteizko guduaren ordainsaria") zioena.
Joseph Bonapartek Frantziara eramaten zuen altxorrean (2006an, altxor horrek 100 milioi estatubatuar dolar balio zuela kalkulatu zuten), Velázquez, Rafael, Tiziano, Correggio, Murillo, Rubens eta Antoon van Dyck margolarien anak zeuden, besteak beste. Wellingtonek Fernando VII.ari margolanak itzuli zizkionean, honek 83 eman zion, egun Londresko "Wellington Museum", Apsley House jauregian daudenak.
Egungo 38 britainiar errejimenduek bere zutoihaletan gudu honen izena daramate.
Gasteizko Andre Maria Zuriaren plazan, gudua omentzeko estatua eraiki zuten.
Guduari buruzko zenbait eleberri eta komiki idatziak izan dira. Eleberrien artean Bernard Cornwellen "Sharpe's Honour" eta komikien artean Jose Luis Salinas eta Adolfo Usero margotutako eta Hernández Cavak idatzitako "La Batalla de Vitoria" aipatzekoak dira.

Oharrak

↑ Jatorriz, ingelesez: The British soldier is the scum of the earth, enlisted for drink.

Erreferentziak

↑ Smith, Digby. (1998). The Napoleonic Wars Data Book. Greenhill ISBN 1-85367-276-9..
↑ ^a ^b Gates, David. (2002). The Spanish Ulcer: A History of the Peninsular War. Pimlico ISBN 0712697306..
↑ (Gaztelaniaz) Egaña, Iñaki. (2012). Donostia 1813. Txertoa, 126 or. ISBN 978-84-7148-533-5..
↑ Idazle, asko. (1963). Conmemoración de la batalla de Vitoria en su 150 aniversario. .
↑ Martín Mas, Miguel Ángel. «Vitoria 1813» Soldados y Estrategia (25).
↑ Larreina, Emilio. (2009). «La Batalla de Vitoria 1813. El fin de la aventura» Guerreros y Batallas (50).
↑ Wellingtongo dukea, Arthur Wellesley,. (1838). The dispatches of Field Marshall the Duke of Wellington : during his various campaigns in India, Denmark, Portugal, Spain, the Low Countries, and France, from 1799 to 1818. X John Murray.
↑ Glover, Michael. (2001). The Peninsular War 1807-1814. Penguin ISBN 0-141-39041-7..
↑ Rosen, C. (1971). The Classical Style. Faber & Faber, 401 or..

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q276059
Multimedia: Battle of Vitoria / Q276059

[8] Jatorriz, ingelesez: The British soldier is the scum of the earth, enlisted for drink.

[1] Smith, Digby. (1998). The Napoleonic Wars Data Book. Greenhill ISBN 1-85367-276-9..

[Gates-2] Gates, David. (2002). The Spanish Ulcer: A History of the Peninsular War. Pimlico ISBN 0712697306..

[3] (Gaztelaniaz) Egaña, Iñaki. (2012). Donostia 1813. Txertoa, 126 or. ISBN 978-84-7148-533-5..

[4] Idazle, asko. (1963). Conmemoración de la batalla de Vitoria en su 150 aniversario. .

[5] Martín Mas, Miguel Ángel. «Vitoria 1813» Soldados y Estrategia (25).

[6] Larreina, Emilio. (2009). «La Batalla de Vitoria 1813. El fin de la aventura» Guerreros y Batallas (50).

[7] Wellingtongo dukea, Arthur Wellesley,. (1838). The dispatches of Field Marshall the Duke of Wellington : during his various campaigns in India, Denmark, Portugal, Spain, the Low Countries, and France, from 1799 to 1818. X John Murray.

[9] Glover, Michael. (2001). The Peninsular War 1807-1814. Penguin ISBN 0-141-39041-7..

[10] Rosen, C. (1971). The Classical Style. Faber & Faber, 401 or..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[oh 1]

[8]

[9]